«Қыпшақ» атауы қайдан шықты?
Қыпшақ — қазақ халқының және бірқатар түркі халықтарының негізін құраған ежелгі тайпалар ұйымы, Орта Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген аса ірі ұлыстардың бірі. Қыпшақты ертеде орыстар «Половец» деп, еуропалықтар «Cuman» (Куман) деп, грекше «Κουμάν» (Коуман/Ковман) деп, парсылар «قبچاق» (Қабчақ) деп, арабтар «قفجاق» (Қифджақ) деп және мекендеген жерлерін «Дешті Қыпшақ» атаған.
Шыңғыс Хан империясы кезінде Қыпшақтар Алтын Орда (Жошы Хан) ұлысында болды. Алтын Ордада (Қырымда) 1294 жылы «Codex Cumanіcus» атты қыпшақ сөздігі шығарылған, оның бір бөлігі латын-парсы-куман тілдерінде, екінші бөлігі неміс-куман тілдерінде жазылған. Бұл сөздіктің 1303 жылғы көшірмесі сақталып қалған, қазір Венецияда. Жазылған сөздері қазіргі қазақ тіліне өте жақын.
Алтын Орда (Ұлы Орда) ыдырағаннан кейін Қыпшақ көптеген ұлыстарға бөлініп кетті. Бір бөлігі Қазақ хандығында қалды. Башқұрт ішіндегі ру «Қыпсақ» аталады.
«Қыпшақ» руы және || таңбасы туралы
Қазақ ішіндегі Қыпшақ руының таңбасы || — қос әліп / қос найза / қос пышақ / қос көсеу.
Қыпшақтан көптеген атақтылар шыққан, соның ішіндегі Қара Қыпшақтан Қобыланды Батыр, шамамен 15-ғасырда өмір сүрген. Қобыланды батыр туралы жыр ежелден бері түрік халықтары арасында ауызша айтылып келген, қазір қағазға түсірілген 26 нұсқасы белгілі екен. 1975 жылы Мәскеуде шығарылған «Қобыланды Батыр» эпосында Қобыланды батырдан Табын және Тама рулары тарайды деген. Ал, Ноғай халқының «Қопланды Батыр» эпосында ол Тама руынан делінген. Демек, екі Қобыланды Батыр болғаны ма?
Табын және Тама рулары 15-ғасырға дейін болғаны анық, олар Қоб Атадан тарайды (Т.Қазиев)… Қазіргі мекендері Ақтөбе-Орал-Орынбор-Башқұртстан-Челябій аумақтары. Тама руының таңбасы || Қыпшақпен біп-бірдей және де ҚараҚыпшақ Қобыланды батырдың жерленген жері Қобда (Қоб Ата) ауылының қасындағы Ұлы Қобда өзенінің бойындағы Табын руының қорымында…
Дешті Қыпшақ батысында, Қырымдағы Қызыл Қоба атты жерден табылған құмыралар б.д.д. 9-7 ғасырларға жатады, оларға | және || және Ѱ (үш тісті төмен қараған тарақ) ж.б. таңбалар басылған, бұл таңбалар Табын және Тама руларының құлпытастарында кездеседі; Әзірбайжандағы Қобустан атты жердегі үңгірде де осы таңбалар кездеседі, оларды б.д.д. 6000-7000 жылдарға жатқызады…
«Куман» туралы («Сердце Мира» кітабынан)
Құман… деп еуропалықтар Қыпшақты өздерімен шекаралас бөлігіндегі тайпа/ру атымен айтуы мүмкін. Көптеген зерттеушілер «Қыпшақ», «Куман», «Половец», қытайша «Сеянто» (Сир Түрік) сөздерін сары түспен байланыстырады. Орысша «Половец» сөзін де бұрын «поле» (жазықтық) сөзінен шықты десе, қазір «половый» (бидай түстес) сөзінен деп жүр…
«Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» эпосында:
Оның (Қарабайдың) тегі кім десең,
Бұрынғы өлеңшілер Түрікмен деп,
Нәсілі Сарыбайдың Ноғайлы емес,
Оның тегі Қондыкер Қобан жұрт деп…
Әлкей Марғұлан «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» эпосындағы оқиға осыдан 4 мың жылдан бұрын (б.д.д. 2000 ж.) болған дейді. Эпоста Қобда (Қоб Ата) — Ырғыз аумағындағы Қорым көлінің атауы кездеседі. Қоб-ан жұрт деп Қоб Ата ұрпағын айтқан болар, Тур-ан деген сияқты?
Ежелгі Ирандық «Авеста» атты діни жырда «Тұранды басқарушы Кавата» аты кездеседі, және Кавата кенші (кендігер) болды дейді. Бұл жыр ежелден ауызша айтылып келген де, осыдан 3000-4000 жыл бұрын (б.д.д. 1000-2000 жж) қағазға түсіріле бастаған. Зерттеушілер бұл жырды айтқан адамды Жайықтың шығыс жағынан келген дейді.
«Куман» атауының грекше нұсқасында «Коу-Ман/Ков-Ман» деп «Қоб-Ата/Кав-Ата» атауларын көрсеткен болар? Сондай-ақ, түркі тілдерінде «б» «м» дыбыстарын ауыстырып айтқан кезеңдері болған, мысалы, «Қозы Көрпеш бен Баян Сұлу» эпосы Башқұрттарда «Қозы Көрпеш мен Маян Сұлу» деп аталады. «Табын мен Тама[н] бір туған» дейді, осы себептен де шығар екі түрлі дыбыспен бөлек айтылып жүргені…
Сондықтан, Куман-Қоман-Қобан сөздерінің түбірі бір деп айтуға болады.
«Қыпшақ» және «Дешті-Қыпшақ»
1663 жылы Әбілғазы Баһадүр Хан жазған шежіреде «Қыпшақ» туралы былай дейді:
«…Оғыз Ханның бір алысқа шыққан жорығында Әскербасшылары өздерінің әйелдерін ала шығады. Сонда қақтығыстан бір Әскербасы қаза табады. Қақтығыс аяқталғанан кейін, Оғыз Хан осы Әскербасының әйелін тауып алады. Оның аяғы ауыр екен, қайда барарын білмей алшақтау жердегі бір кәрі тал қуысында ұл босанған. Оғыз Хан ұлдың әкесі қақтығыс кезінде қаза тапқасын, оны өсіріп тәрбиелеуді өз мойнына алып, атын Қыпшақ атаған. Бұл көне Түрік тілінде «қабушақ» — қуыс ағаш деген мағына екен… » — айта кетелік, орыстың «полый» деген көне сөзі бар «іші қуыс, бос кеңістік» деген мағына береді – «…Ұл ер жеткесін, Оғыз Хан оған мол әскер беріп батысқа жібереді, Танаис өзеніне қарай. Барлық Қыпшақ осы ұлдан тарады. Оғыз Ханнан бастап Шыңғыс Ханға дейінгі уақытта, яғни 4 мың жылдан астам, Қыпшақ жерінде өз қарамағындағылардан басқа ешкім тұрған жоқ. Ол жер Дешті Қыпшақ аталды…»
Бұл шежіре алғашында қолжазбадан аударылып француз тілінде жарияланған. Француз тілінен орыс тіліне аударған адам «Қыпшақ» сөзіне мынадай түсініктеме жазып кеткен: «…Қазақ деп жүргеніміз осы Қыпшақтар. Себебі, біріншіден, Қыпшақ тұрған жерде Қазақ тұрған, Қазақ тұрған жерде Қыпшақ тұрған. Екіншіден, Қыпшақ пен Қазақ бір атаудан шығып, орыс пен татарлар тілдеріне жеңіл Қазақ атап кеткен. Үшіншіден, Қазақтар барлық Татарларға бауыр келеді…».
Тарихшы Манаш Қозыбаев «…Қыпшақ пен Қазақ атауы бір уақытта пайда болып, бір-бірін ауыстырып жүр…» дейді…
