Бюджеттің кәсіпорын қаржысына тигізетін әсері мен маңызы

Тақырыбы: Бюджеттің кәсіпорын қаржысына тигізетін әсері мен маңызы

Кіріспе………………………………………………………………………………………………..

1-бµлім. Бюджет түрлері және бюджетті жоспарлау.

1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу…………………………………………………………………

1.2 Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары ………..

1.3.Кәсіпорын қызметін ұйымдастыру негіздері. …………………………………………………………………

2-бµлім Кәсіпорын қаржыларын қалыптастырудағы бюджет қржыларының үлесі.

2.1 Кәсіпорын қаржыларын қалыптастыру көздері ………………………

2.2 Бюджеттен қаржыландырылатын кәсіпорындар мен мекемелер қызметінің ерекшеліктері……………………………………………….

2.3 Аймақтық мәселелер және бюджет аралық қатынастар…..

2.4 Қазақстан аймақтарындағы бюджетаралық қатынастарды жетілдіру. …….

Ќорытынды:………………………………………………………………………………………..

Пайдаланѓан єдебиеттер………………………………………………………………………

Ќосымшалар

КІРІСПЕ

Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді.
Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін өңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байла¬нысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда.
Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау (қолайлы жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған аймақтарға капитал мен инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып табылады
Аймақтардың өзіндік бюджеттерінің табыстарын құру қағидаларына келесілерді жатқызуға болады:
— тиімділік және орындылық;
— аймақтық саясатгың жалпы мемлекеттік макроэкономи-калық саясатқа сай болуы;
— салықтық баламалылық.
Қазіргі жағдайда, әсіресе жергілікті басқару жүйесін рефор-малауға орай, жергілікті бюджеттердің табыстарын құрудың осындай әдісі тиімді болып табылады. Бұл әдісті тиімді пайда-ланудың басты шарты — мемлекеттік деңгейде үстемелердің шекті көлемдерін белгілеу.
Сонымен, кәсіпорын экономикасын басқару аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, жалпы мемлекеттік мүдделерді жүзеге асырудың негізгі буыны болып табылады. Кәсіпорын дамуын басқарудың ұтымды жүйесін қалыптастыру және оны жүзеге асырудың механизмдерін жасақтау түптеп келгенде түрақты экономикалық өсудің кепілі бола алады деп қорытынды жасауға болады.

1.1 Қазақстан Республикасының бюджет кодекiсiне шолу.

Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы осы кодекске көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Бюджет кодексi бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды реттейді және бюджет жүйесі жұмыс істеуінің, бюджет қаражаттарының құрылуы мен пайдалануының негізгі ережелерін, принциптері мен тетіктерін белгілейді.
Егер Қазақстан Республикасының бекіткен халықаралық шартта осы Кодекстегіден өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына арнап ақша бөлу туралы актілері, осы атілердің қайтарымды негізде ақша бөлу туралы ерешелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяталғаннан кейін күшін жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енігзу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай – ақ Қазақстан Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына бастап қолданысқа енгізіледі.
Егер заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе, онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Мемлекеттік бюджет – араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет;
Инвестициялық ұсыныс – инвестициялық жобаның (бағдарламаның) мақсатын, оған жету жолдарын көрсететіні және инвестициялық жобаны (бағдарламаны) одан әрі алдын ала іріктеуді жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін инвестициялық жоба (бағдарлама) тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық – қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке түсетін түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып түсуі;
Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган –жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа мерзімді кезеңге арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті бюджеттен қаржылындыратын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы жөніндегі бюджеттік есеп және есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды жүзеге асыратын атқарушы орган;
Кірістерді бөлу нормативі – кірістерді әр түрлі деңгейлердегі бюджеттердің арасында бөлудың проценттік арақатынасы;
Салалық (секторлық) бағдарлама – Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі республикалық немесе жергілікті бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына қосымша;
Бюджет қаражатын алушы – бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде бюджет қаражатын пайдаланатын орталық және жергілікті атқарушы органдар, мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай – ақ қаржылық қызмет көрсететін, соның ішінде азаматтық – құқықтық мәмілелер негізінде қызмет көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама — мәслихаттар бекітетін, аймақтың (аумақтың) әлеуметтік – экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет – тиісінше Қазақстан Республикасының Парламентінде немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі және жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып бекітілген немесе нақтыланған бюжет;
Әлеуметтік – экономикалық дамудың орташа мерзімдік жосапры –Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы немесе аймақты әлеуметтік – экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге арналған негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру жөніндегі шараларды айқындайтын құжат;
Трансфеттер – бюджетне және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына, сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет – тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан Республикасының Парламенті немесе тисті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет – атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылданған өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру – бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік жылдың 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық әукілетті орган – орташа мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган – ішкі мемлекеттік қаржы бақылауы функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган – республикалық бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуының негізгі бағыттарын әзірлеу функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының осы бапта көрсетілмеген басқа ұғымдары осы Кодекстің тиісті баптарында айқындалған мәндерде пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдары ұғымдарының анықтамалары бюджеттік қатынастарға қатысты Қазақстан Республикасының басқа да заң салалары ұғымдарының анықтамаларымен сәйкес келмеген кезде Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ұғымдары пайдаланылады.
Осы кодексте пайдаланылатын Қазақстан Республикасының басқа да заңдар салаларының ұғымдары, егер осы Кодексте өзгеше көзделмеген болса, Қазақстан Республикасы заңдарының осы салаларында пайдаланып жүрген мәнінде қолданылады.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1) кірістері:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансфеттер түсімдері;
2) шығындар:
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру;
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану);
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу осы баптың 1-тармағында көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады. [3]

Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттердің басты белігі республикалық бюджетке шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын және өзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңы мен бекітілген орталықтандырылған қоры.
Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер, қалардың, аудандарың бюджеттері.
Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлердің өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық – экономикалық орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО – ның бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының дербестік алынумен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөніндегі құқықтарының берілумен байланысты. Бұл қағида әлсіреді. Бюджеттердің бірлігі ел аумағында қолданылып жүрген мемлекет кірістерінің жалпы жүйесінің өмір сүруіне мемлекет шығыстарының бір келіктігінде көрінеді. Бұл қағида бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен ұйымдастырылуының бірлігіне, оның әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара байланыста кепілдік береді. Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент тарапынан бюджеттік қаражатарының қозғалысына тиімді бақлауды қаржы саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикамыз егеменді мемлекеттердің жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің зара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің теңгерімділігі үшін оларды қарждылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі біріңғай құқытық негізбен, Қаржы министрлігі бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы стастикасы нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен ақша жүйесінің бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік – экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесінің құруды маңызды қағидаты болып оытрған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің дербестігі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлуді тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады. Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы аумақтың әлеуметтік – экономикалық даму мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларының оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын шоғырландыруда әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдерімен шығыстары ескерілетін бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республиксының салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың алынатын түсімдердің шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін, сондай – ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси ахуалды, өндірістің дамуы тенденциясын,жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке алу қажет. Дүние жүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың – зейнет ақы, әлеуметтік сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынға Жолдауына сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуына индикативтік жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі. Сондықтан оның көрсеткіштері көп нұсқалық есеп – қисаптарымен негізделуі тиіс, бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы жоспарларында жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке алынуы қажет. Дүние жүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай ақ оларды нақтылы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішіндегі түзетуді пайдаланады. Нақтылы қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарының сметаларды және жалпы тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылы қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және бұзылуын жою үшін ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының шыншыл көрсетілуін бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдарымен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздерімен шығыстар бағыттарының есеп – қисаптарының негізділігімен анықталады.
Бюджеттердің жариялылығы бекітілген бюджеттермен алдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Жариялылық елдерге адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізу субъектілердің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастыруды көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі, сондай – ақ бюджет қаражыттарының бағыттары туралы болуы тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасынің бюджеті заң мәртебесін қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндеті болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістерімен шығыстарының көлемі, оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және оның жабудың әдістері жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және бірін бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және “Бюджет жүйесі туралы”, “Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы”, “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы” арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде қамтып көрсетілген.
Төменгі – жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеудің шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып табылады.
Барлық деңгейлер бюджеттердің теңгерімділігі бюджет – қаржы саясатының қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және бекіту кезінде билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі бір мөлшерлерін белгілеу мүмкін.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен белгіленген. Бюджет тапшылығы жабудың негізгі нысандары мыналар болып табылады:
— мемлекеттік қарыздар шығару;
— кредит ресурстарын пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу – ағымдағы қаржы жылының қалған уақыты ішінде барлық баптар бойынша белгілі бір пайызға мемлекеттің шығыстарын үйлесімді төмендету – пайдаланылады.
Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік бағдарламалардың тізбесін республика Парламентімен биліктің жергілікті органдары анықтап бекітеді.

1. 2. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары.

Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін пайдалану процестерін басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың ролі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру мен олардың негізгі мақсаттарда , яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі қарай тереңдетуге , білім мен денсаулық сақтауды дамытуға , индустриалды- инновациялық дамуға , аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің мүмкіндіктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағанасы барлық қаржылық жүйенің әр түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процесінде көрінеді. Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті- экономикалық даму бвғдарламасы табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны- бюджеттік жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады. Сонымен қатар , қаржы ресурстарын басқарудағы бюджеттік жоспарлаудың ролі өте зор, себебі ол тек қана бюджеттің кірісі мен шығындарының жоспарын құруы және оларды атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттермелерді тағайындау мен бюджеттік қаржыландыру көлемін анықтаумен шектелмейді. Бюджеттің басқа қаржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға жалпы мемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен биліктік өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік процеске қатысушылар арсындағы қаржылық және бюджетаралық қатынгастарды жетілдіру байланысында және мемлекеттік шығындарды, олардың формалары мен қаржыландыру әдістерін ұтымдылауда білінеді.

Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен , бюджеттік арнаулардың мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен шығындардың теңгерушіліктермен өзара талаптарына сәйкес болуы тиіс. Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты – ол төлемдердің әрбір түрі бойынша салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз ету. Кірістер мен шығындарды басқарудың мағанасы тиісті өкілетті органдардың мемлекеттік бюджетке салықтар мен түсімдердің түсуін болжамдау , талдау мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету , бюджеттік құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен шығындық бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
— орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар арасындағы қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
— бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
— қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
— салалар , іс- әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы жоспары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен әртүрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
— бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді, әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін , жыл бойы кірістердің бірқалыпты түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджетті жоспарлау мен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуының ықтимал бағыттарына нақты бағалау процесі түсіндіріледі. Бұл экономика дамуын болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды көрсеткіштердің болашақ өсуінің есепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы ғылыми болжамдау мүмкін емес.
Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі кезеңде пайда болған тенденцияларды , нақты әлеуметтік- экономикалық шарттарды және олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырып , бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау нәтижесінің мемлекеттің қаржы – бюджеттік саясатында тиімді шаралар қабылдауда өте маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс істеуді қарастырады:
— кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингентердің болжамдық мөлшерін анықтау ;
— әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша реттеуші кірістердің бөлісі;
— қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандыруды теңестіру себебінен жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты дайындау.
Бюджеттік жоспарлау мен болжамдау іс- әрекеттің негізгі шарты- ол жалпы мемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және бірқалыпты түсуін қамтамамсыз ету.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік , жалғастырушылық , басымдылық , теңгерушілік және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске асырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджеттін құрумен қамтамасыз етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландыратын бюджеттік бағдарламалар тізімін қалыптастыруға , бюджеттер деңгейлер арасындағы кірістер бөлісу нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық саясаттың бағыттары мен елдің әлеуметтік – экономикалық даму болжамдарына негізделген ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті- экономикалық даму жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлау мен қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз етіледі. Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті атқару мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция беру арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақта арасындағы табиғатты-климаттық және әлеуеті-экономикалық ерекшеліктері есепке алу қажет, себебі олар әр аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан бюджетті кодекске сәйкес натуралды нормативтер-ол бюджетті жоспарлау мен атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды немесе материалды емес қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады және бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерге қолданатын кірістері бөлісу норматьивтер-ол әр деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі ол орта мерзімді фискалдық саясаттың негізінде анықтамалады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.

Кәсіпорын қызметін ұйымдастыру негіздері.

Бизнес адамзаттың кез – келген ойластырған қызметі ретінде сендіру негізінде болсын, тиісті мағынасында және заңдық негіздегі жасалуы жағдайында болсын, мемлекетпен арадағы іскерлікке қатысушылардың экономикалық қарым-қатынастары нақты ұйымдастыруды қажет етеді. Бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы – бұл жеке іскерлік. Бұл жағдайда бизнесмен жеке тұлға ретінде кәсіпорынның фирманың мәртебесін иеленбей-ақ , өздігінен , жалғыз басты болып іс-қимыл танытады. Алайда , егер бұл қызмет бір рет қана емес кездей-соқ жүргізілмей, жүйелі түрде жүргізілетін болса, онда міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтеді. Әрбір азаматтың, мысалы: өзінің үй іргесіндегі учаскесінде көкөніс пен гүл өсіріп, оны сатуға құқы бар. Бұндай жағдайда егер осындай жеке іскерлік белгіленген минимумнан асатын пайда әкелсе , іскер осы пайдадан салық төлеуі тиіс.
Бірқатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналуы үшін іскерліктің бірнеше түрі мен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия алу қажеттілігі қарастырылған. Мысалы: дәрігерлік қызмет, білім беру қызметін көрсету, ал кейде тіпті қ±стың белгілі бір мөлшерін атып алатын аңшыларға немесе ау салатын балықшыларға да әлгіндей лицензия алу қажет.
Егер жеке іскерлік қызмет белгілі бір салада жүйелі жүргізілетін болса, онда белгілі бір мерзім мен қызмет көлеміне берілетін ақылы патент алу қажеттілігі туады.
Жеке басты іскер өз шығынын өзі толық көтереді және өз қызметінің нәтижелері үшін өзі жауап беріп, бастаған ісін кез-келген уақытта тоқтата алады. Жеке іскерлік қызметтің тағы бір түрі жеке кәсіпорын , фирма , шаруа (фермерлік) қожалығы болып табылады. Бизнестің мұндай формасындағы мекеме құру құқы кез-келген азаматта бар. Бұл үшін ол өзінің жеке кәсіпорын тіркеуден өткізіп , заңды тұлға мәртебесін алуы шарт. Мұндай жағдайда аталмыш кәсіпорын тек жалғыз адамнан ғана турмауы мүмкін. Бұл кәсіпорының меншік иесі іскерлік қызметтің субьектісі ретінде танылады, ол кез-келген мөлшерде қызметкерлер қатарында саналады.
Жеке іскерлік кейде отбасылы кәсіпорын түрінде көрінеді. Мұндай жағдайда жеке іскерліктен топтық , яғни ұжымдық іскерлікке өту әдісі байқалады. Жеке бизнес жаппай көрінгенімен тар ауқымдағы қызмет болып саналады. Бизнестің аламат әлемінде жалғыз басты іскер өте нәзік тұлға болып көрінеді. Оның пайдасы мардымсыз және ол нарықтың аласапыранынан жеткілікті дәрежеде қорғалмайды. Сондықтан да бизнесмендер өздерінің күштері мен қаржыларын біріктіріп жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге бейімділіктерін жасырмайды. Бұл жағдайда ортақ фирма немесе басқа да біртұтас кәсіпорын құру кезінде жекелеген бизнесменнің мүлікке жекеменшігі сақталады, тек бизнесмендер біртұтас команда құруға өздерінің күштерін біріктіреді. Дей тұрған мен серіктестіктерді, кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары өндіріс құрал-жабдықтарын толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке іскерліктің бұл мүмкіндігі , оның ұжымдық әдісімен іс жүзінде қабысуы бизнесті дамытудың барынша маңызды фактор болып табылады.
Сонымен қатар, ұжымдық бизнестің көптеген формалары капиталдың қосылуымен, ортақ меншіктің құрылуы мен , аталмыш бірігудің барлық мүлкіне міндеттеме бойынша жауап беретін заңды тұлға жасаумен байланысты. Мұндай кәсіпорындарда өндіріс құрал жабдықтарына меншік топтық немесе ұжымдық мәнге ие болады. Бұл жағдайда, ұжымдық меншік шеңберінде басқалармен бірге ортақ кәсіпорынға біріккен әрбір іскердің меншігіндігі негізгі құрал жабдықтар ақшалай меншік бөлігін белгілеу түрінде мүлікті үлесіне қарай бөлу жолыменен жеке меншік құқын сақтауына болады. Жеке меншікті осылай сақтаудың түпкілікті н±сқасы кәсіпорын құру болып табылады. (16)
Құрал-жабдықтарды, капиталды, басқаруды одан әрі біріктіру корпорациялар, біріккен кәсіпорындар , және тағы басқа түрдегі ұжымдық іскерліктің интеграциялық формаларына әкеледі.
Аталмыш жағдайда кәсіпорынның аясында іс жүзіндегі заңдық тәртіппен құрылған, адамдармен қоғамның әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында атқарлатын өнім өндіру, тауар сату, қызмет көрсету, жұмыс орындау жөніндегі белгілі бір қызметті жүзеге асыратын шаруашылық субъектісі танылады.
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы тұрғысынан әр түрл іболып келеді. Құқықтық және өндірістік тұрғыдан алғанда олар жекелеген топтармен түрлерге бөлінеді. Ол үшін нарықтық экономика олардың қызметін айқындайтын шаруашылық жүргізу заңдылығының белгілі бір формаларын жасаған. Олар шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер, сондай-ақ бизнестің мемлекеттік секторында мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар. Алайда, бұл формадағы кәсіпорындар өсіп жетіліп, концерн, консорциум, трест, синдикат, картель сияқты ассоциацияларға, тіпті халыќаралық және ел аралық корпорацияларға айналу мүмкін. Бизнестің осы формаларының әрқайсысының мәнімен маңызы қарастырайық. Жеке іскерлік қызмет ұсақ бизнестің түрі ретінде өзінің кең тарағанына шектеулі мүмкіндіктерге ие болғандықтар әдетте, болмашы ғана пайда әкеледі. Барынша ірі бизнесті ұйымдастыру үшін іскер адамдарға ірі фирмаларға бірігіп, топтық және ұжымдық іскерлікке көшуге тура келеді. Оған қатысушылардың жазбаша келісімге немесе келісім-шартқа отыруына негізделген мұндай бірлестіктерді әдетте кәсіпорын ретінде құрылғандықтан серіктестік деп атау ұйғарылған. Мұндай жағдайда тек қана күш жігер емес, сонымен бірге оған қатысушылардың өндіріс құрал жабдықтары мен капиталы да біріктіріледі.
Шаруашылық серіктестігіне қатысушылардың кәсіпорын басқару ісіне, табысты бөлуге араласуына және оны жойған жағдайда алашақтары бар тұлғалар мен есеп айырысып болғаннан кейін қалған мүлікті заттай немесе ақшалай түрінде қайтарып алуына құқылары бар. Сонымен бірге серіктестікке қатысушылар өздерінің біріккен кәсіпорын алдында құрылтайлық құжаттардың талаптарын, жарналарды салымдарды дер кезінде және толық беруге коммерциялық құпияны сақтауға және тағы басқа талаптарды булжытпай орындау жөнінен белгілі бір міндеттемелер алады. Серіктестікке қатысушылар мүліктік жауапкершілігінің дәрежесіне қарай толық және командиттік болып келеді. (16,4)
Толық серіктестік-келісімдік негізде жалпы бизнеске қатысушылардың ерікті бірлестігі. Іскерлік қызметті жүргізу үшін олар жалпы үлестік меншікті құратын өздерінің мүліктерін біріктіреді, яғни серіктестіктің әрбір мүшесінің аталмыш кәсіпорынға мүліктік немесе ақшалай түрде еңгізген салымына сәйкес өзінің үлесі (пай) болады. Алайда, қаржылық қиындық туған жағдайда, басқаша айтқанда, серіктестіктің біріккен мүлкінің жалпы құнына қарыз асып кеткенде олардың мүшелері өздерінің немесе заңдық қатынас арқылы бөлінбеген болса өздерінің отбасы мүшелерінің мүлкімен жауап береді. Толық серіктестіктің заңды тұлға мәртебесі бар және шаруашылық қызметі субъектісінің барлық құқығына ие. Басқаша айтқанда , олар келісімдік қатынасқа барады, өзіне міндеттеме алып оны орындауға және мемлекеттік билік ұйымдарымен өзара бірлесіп , іс-қимыл танытады.
Толық серіктестіктің барлық мүшелерінің шектеусіз ынтымақтастығы жауапкершілігі оған қатысушылардың кәсіпорынды басқару ісінде ерекше құқыққа ие болуына мүмкіндік береді. Олардың әрқайсысы серіктестіктің барлық істерін жеке басқаруына жеке өз шешімдері мен іс-қимылдарын ешкіммен де ақылдаспай жасауына болады. Іс жүргізудегі дәл осындай ерекшелік толық серіктестікке бір-біріне шексіз сенетін, әріптестердің ешқайсысы да серіктестікке және олардың әрбір мүшесіне зиян келмейтіндей шешім қабылдап , іс-қимыл танытатынына толық сенетін адамдардың басын құруына жағдай жасайды. Әріптестердің қызметінде кемшіліктерге жол бермеудің алдын алу мақсатымен толық серіктестік мүшелерінің өзара қарым-қатынасын қарастыратын құрылтайшылық келісім-шарт електен өткізіп отырып жасалады.
Командиттік серіктестік немесе сенімге негізделген серіктестік дегеніміз біріккен шаруашылық қызметі жөніндегі келісім-шарт негізінде жасалатын бірнеше іскердің бірлестігі.
Бірақ, толық серіктестікке қарағанда мұнда мүшелердің бір бөлігі ғана толық серіктестік болып табылады. Олар өздерінің барлық мүлкімен аталмыш кәсіпорынның міндеттемелері бойынша толық ынтымақтастық жаупкершілікті мойнына алады. Олардан басқа салым салушы мүшелер аталмыш серіктестікке тек өздерінің салымдары(пайлық жарна) көлемінде ғана шектелген мүліктік жауапкершілікке ие болады. Сондықтан да мұндай серіктестік мүшелерінің, құқықтары да бірдей емес, комплементария басқарудағы билікке толығынан ие ал коммандиттер өздеріне кіріс кіретін салым енгізу түрінде ғана көріне алады. Коммандитті серіктестің мүлкі жалпы үлес меншігі құқығы ретінде оның барлық мүшелеріне ортақ.
Шектеулі жауапкершіліктегі серіктесік толық және коммандиттік серіктестіктегі кәсіпорын тектес. Онда оның мүшелері серіктестіктің міндеттемелері бойынша тек жалпы капиталға салым көлемінде жауапты. Шектеулі жауапкершіліктегі серіктестік ең кіші мөлшері заңды тәртіппен белгіленетін құрылтайшылардың жарғылық қорына салым салу есебінен құрылатын жолмен шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін жасалатын іскерлердің ерікті бірлестігі болып табылады. Басқа серіктестіктер сияқты шектеулі жауапкершіліктегі серіктестік те заңды тұлға мәртебесіне ие. Әрбір мүліктей және пай көлемінде салым салушының қатысуы арнаулы куәлік-сертификатпен куәландырылады. (4,16)

2.1 Кәсіпорын қаржыларын қалыптастыру көздері

Қаржы ресурстары. Бұл кәсіпорынның өз қарамағындағы ақша қаражаттары, олар ағымдағы шығындары мен өндірісті кеңейтуге жұмсалған шығындарды өтеу, қаржыға қатысты міндеттерді және еңбеккерлерді экономикалық жағынан ынталандыру ісін жүзеге асыру мақсатында құрылады.
Сонымен қатар қаржы ресурстары:
• өндірістен тыс саланың обьектілерін дамытуға;
• тұтыну;
• жинақтау;
• арнайы резерв қорларын толықтыруға жұмсалады.
Қаржы ресурстарының алғашқы қалыптасуы кәсіпорынның мекеме болып құрылған, яғни жарғылық капитал жинаған кезіне сай келеді.
Жарғылық капитал- бұл құрылтайшылар үлесінің негізінде құрылған кәсіпорынның мүлкі.
Қаржы ресурстыры негізінен пайданың есебінен қалыптасады. Сонымен қатар :
• тозығы жеткен мүліктерді стаудан түскен түсімдер;
• тұрақты пассивтер;
• әртүрлі мақсатты түсімдер;
• ұжым мүшелерінің әр әртүлі жарналары мен үлестерінен (пай) құралады.
Тұрақты пассивтерге қатыстылар:
• жарғылық , тезетвтік және басқа капиталдар;
• ұзақ мерзімді қарыздар;
• кәсіпорынның айналымындағы несиелік қарыздар.
Кєсіпорын ќаржы ресурстарын:
— µздері м‰ше ассосиациялар мен концерндерден;
— µздері баѓынышты ±йымдардан
— мемлекеттік басќару органдарынан бюджеттік жєрдем т‰рінде,
— саќтандыру ±йымдарынан алуы м‰мкін.

Қайта бөлу кезінде қалыптасқан қаржы ресурстарының бұл топтарында сақтандыру қорынан түскен төлемдердің көлемі барған сайын артып отырып, ал түсімнің шығындар тізімі қатаң шектелетін бюджеттік және салалық көздері азайып отырады.
Ќаржы ресурстарын пайдалану мына баѓыттарда ж‰зеге асады:
— µнімдерді µндіру мен сатуѓа ќатыстыаѓымдыќ шыѓындар;
— µндірісті ±лѓайтуда жєне оны техникалыќ жаѓынан жањѓыртуда ,материалдыќ емес активтерді пайдалануда инвестицияланѓан ќаражаттарды капиталѓа ќосу;
— ќ±нды ќаѓаздарѓа ќатысты ресурстарын инвестициялау
— ќаржылыќ ,банктік тµлемдер ,бюджеттен тиісті жарналар тµлеу.
Қорлар — бұл экономикалық игіліктерді өндіруде пайдаланылатын қажетті құндылықтар . Экономикалық қорлар өндірістер мен атқарылатын қызметтерде қолданылатын табиғи және адамдар өндіретін қорлардан тұрады. Барлық әр түрлі қорлар жекелеген әдіс- амалдарына қарай былайша бөленеді:
1. Материалдық қорлар – жер немесе шикізат материалдары және капитал.
2. Халықтық қорлар- еңбек және кәсіпкерлік қызмет.
Жер. Бұған табиғи қорлар қатысты:
• Айдалған жерлер;
• Орман алқаптары;
• Пайдалы қазбалар;
• Су қорлары (көл, өзен, теңіз, мұхит)
Капитал немесе инвестициялық қорлар кәсіпорынның барлық жұмсалған қаражаттары, өндірсте тауарлар мен қызметтерді пайдалану және оны түпкі тұтыну деңгейіне жеткізу ( ғимарат, құрылыс, құрал- жабдық).
Еңбек : ой және дене еңбегінен тұрады.
Барлық экономикалық қорлар өндіріс факторлары бірдей жалпы қасиетке ие болады: олар сирек және шектелген көлемде қолданылады. Сөйтіп бұл қорлардың экономикалық даму деңгейінде барлық тұтынушылар қажеттіктерінен аз екендігін көрсетеді, яғни жыртылатын жерде , пайдалы қазылымдарда, өндіріс құрал- жабдықтары мен жұмыс күшінде де белгілі біршектеу сақталады.
Қоғамдық өндірістің мақсаты – халықты барлық тауарлар мен қызмет түрлерімен қамтамасыз ету.
Кез- келген кәсіпорынның өндірістік экономикалық қызметі — өндірістік қорларды заттай және ақшалай нысанда қалыптастырудан басталады.
Қорларға деген сұраным негізінен мына жағдайларда артады :
• өнімге деген сұраным артса, тұтынуға дайын өнімді өндіруде еңбек өнімділігі жоғарыласы;
• қорларды ауыстыру жұмыстарының бағасы төмендеп немесе көтерілсе;
• қосымша қорлардың бағасы төмендесі.
Бұл айтылғандардан қорлар сұраным икемділігі деген түсінік туындайды, ал оны анықтайтындар:
• дайын өнімге сұраным икемділігі неғұрлым көп болса, солғұрлым қорларға сұраным икемділігі жоғары ( тауарларға баға жоғарлыса, оған деген сұраным төмендеуіне әкеледі, қорларды тұтыну да төмендейді).
• Қорлардың алмасымдылығы: оған деген сұраным икемділігі жоғары болса,егер баға өскен жағдайда,олардың орнын басатын басқа қордарға мүмкіндік берілсе немесе жақсы жетілген технологиялар енгізілгенде жүзеге асса.
• Жалпы шығында қорлардың үлесі:егер қорлардың үлес салмағы жалпы шығындарда көтеріңкі болса,онда қорларға деген баға өседі,бұл сұраныстың төмендеуіне әкеліп соғады.
Демек,өндірістің жалпы шығындарында қорлар үлесі неғұрлым жоғары болса,соғұрлым сұраныс икемділігі де жоғары болады.
Қорлар ұсынысының ерекшеліктері
Олар адамдар күштерінің ықпалымен өзгеруі мүмкін.Қорлар ұсынысы сиректілік,қорлардың шектілік заңдарына байланысты болады.

2.2 Бюджеттен қаржыландырылатын кәсіпорындар мен мекемелер қызметінің ерекшеліктері

Мемлекеттік шығынның маңызы мен сипатыт мемлекеттік мақсатпен тығыз байланысты. Кейбір тарихи кезеңдерде капиталдың дамуы мемелкеттің рлоі оның бағдарламасы өзгеріп тиісті эволюциялық шығындарға тап болды.
Мемелекет жаулап алу және әскерге қорғануда оған дайынрдалғанода белгілі бір экономикалық эәне әлеуметтік бағыттарды атқара отырып капиталистік қанауға жағдай жасап, оын қамтамасыз етедін кәзірге кезде қоғамдық өмірдің баорлық салаларында мемелкеттің ролі өсіп оның ықпалы артып отыр.
Мемлекеттік монополистік капиталдың өсуі жаңа тарихи жағдайда мемлекет алдына жаңа мақсаттар қойып оттыр. Меммлекет ірі жекеиеншік иелікке, инвесторға, өндіріске араласцына тұтыну мен табысты бөлуге айналды. Каең көлемде қоғамдық мемлукеттіңғ ролі артрып олигархтардың мүддесін экономикаға араласумен қорғап нығайтып келеді.
Соңғы кездерде мемлкеттің әскери бағыттары белгілі бір эволюцияға ұшырап қарусыздандыру процестері бағынышты рол атқарып отыр.
Мемлкеттік бюджетті бекәітілген шығындар заңды түрде қарасмтырылды.
Жергідікті қаржыда шығынның негізгі бөлігі әлеуметтік шұвараларға бағытталған. Оның ішінде құрылыстардлы қщапржыландыру, қоғамдық автокөліктерді, ббілімді, денсаулық мекемелеріне тұрмысқа қажет мекемелеррін қаржыландыру кіреді.
Шығынның бір бөлігі экономикалық процесс кезінде шаруашылықты дамытуға тән қарама қайшылықьтарға жұмсалады.
Жергілікті қаржыны жалпы мемлкеттік мақсаттарды шешуге тарту, олардың олигарыхтарына бағыныштылығы жергідлікті бюджеттің шығындарын көбейтуге және оның ролін арттыруға әкеп соқтырады.
Мемлкеттік каәсіпоырндарыдң қаржысына жататын шығын екі шығынның түрін қамтиды, күгнделікті сол кәсіпоырннның дамуыгна негоізіг капиталдың ұлғаюына кетін инвестиция.
Мемлекеттік кәсіпоырннның басты бөлігін жоғары капиталдық шығыны бар каәсіпоын құрайды. Мысалы: отын энергетика, металллургия, байланыс.
Күнделікті шығыендарға негізіг орын алатын ол еңбек ақы слан кейін өнім өндіруге кетеін шығындардың түрлері және көрсетілегн қызмет. Инвестиция ішінде көп кететін шығындар жататны құрал жабдықтарына және құрылыс жөндеу жұмыстарына кеттін шығындар.
Меммлукеттік кәсіпоырның шығындары қоғамдық капиталлды дамытуға монополияның қосымша пайда алынуы ынталанрдыру үшін бағыттылған. Үкіметтің арнаулы қорлары осы шығындарға да жұмсалады.
Бұған адтатындар әлеуметтік қамсызданрдыру шығыны несиелік заим қамтамысз ету шығыны әр түрлі эконеомкалық шараларға кеттін шығын. Сонымен қатар мемлкетт бұл қорды қаржы ремсурстарға жетпегенде жабу үшін пайдаланады.
Қаражыны басқару- меммлкеттің қаржы саясатына қаржыны жоспарлауды қаржыны экономикалық және әлеуметтік саясатты іске асыруға жұмсауды қаржы заңдылықтарын жасауға кеттін шығындарды қамтиды.г Бұған сонымеғн бірге бюджеттің орындалуы заем шығару, мемлекеттік қарызды басқару жатады.
Қаржы саясатында көптеген сұрақтар парламентте шешіліп мемлкеттік бюджет және оынң орындатлуы бекітіліп жаңа салық түрлерімен мөлшерлемелеріне өзгерістер енгізіліп жүоргіозіліп отырылады. Кей елдерде мысалы АҚШ та бұны конгерсс шешіп келесі эжыл бюджеттің мөзлшерін бекітеді. Қаржыны абсқару бөлек ұйымдарға бекітідлген. Ақш та ол қаржы министралігіне және әкімшілік бюджет басқармасына берілген. Бұл министрліктің негізіг бағыты қаржы және салық саясатын жасауға қаржы заңдылықтарының сақталуына бақылау жасау және үкіметтің қаржы агенті ретінде монета шығаруға ақша белгілерінің эмисиясына бақылау жасау болып табылады.
Ішкі табыс қвзметі орталытандырылағн принциппен жасалынып үш деңдейдегі ұйымға бөлінеді:
1) ұлттық,
2) аймақтық;
3) аумақтық.
Табысты жинарумен бұдан басқа кеден қызметі және алкогольді темекі өнімдерімен қару жарақ бюротсі жүргізеді. Ал кедеен қызметі боолйынша бгкаіл АҚШ аумағы 9 кеден аумағына және 300 ге жуық кеден бекеттері арқылы қызмет етеді.
Ақш та қаржы министрлігіне ішкі заем мен мемлкеттік қарызды басқару қызметі маңызды рол атқарады.
АҚШ та мемлкеттік құнжды қағаздар арқылы уақытша ос ақшалар іске асырылады.
Мысалы. Облигацияларды сатуды басқару. Облигацияны сату басқармасы елдің барлық жерінтде қызмет көрсетіп олвр аймақытқ бөлімшелеріне бағынады.
4) Францияда қаржы басқармасы экономика қаржы және бюджет министрлігіне жүктелген.
5) Италияда қаржы басқармасы қазына мекемесіне жүктелген. Ол мемлукеттіңғ шығындары мен қаржыларға бақылау жасайды.

2.3 Аймақтық мәселелер және бюджет аралық қатынастар

Нарықтық экономикада қаржылар бүкіл аймақтық шаруашылықтың қызмет етуін ретке келтіретін негізгі шарт болып табылады. Сондықтан аймақтың қаржылық ресурстарын тиімді басқару мәселесін шешу пәрменді аймақтық саясаттың жүзеге асырылуын көздейді. Аймақтың қаржылық ресурстары кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың қаржыларынан, бюджеттік және несиелік ресурстардан құралады.
Аймақтың экономикалық әлеуетінің жағдайы мен деңгейі қаржылық ресурстарды қалыптастыру мен басқарудың қажетті алғышарты болып табылады. Аймақтың экономикалық әлеуетінің негізі болып табылатын өнеркәсіп саласының даму барысы оқу құралының алдыңғы тарауында қаржылық ресурстарының маңызды бөлігі ретіндегі жергілікті бюджеттердің қалыптасу барысын қарастырамыз. Кез келген реформаны, оның ішінде экономикалық реформаларды жүргізу экономикаға, әлеуметтік салаға және инфрақұрылымды дамытуға орасан зор қаржы ресурстарын салуды талап ететіні белгілі. Осы мақсатта, әсіресе, аймақтардың дамуында жергілікті бюджеттердің атқарар рөлі аса маңызды. Аймақтарда қалыптасатын қаржылық қатынастар негізінен жергілікті бюджеттердің қалыптасуы мен орындалуы арқылы жүзеге асырылады. Жергілікті бюджеттер елдің бюджет жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. [2,32 бет]
Ал бюджет жүйесі ең алдымен, мемлекеттің құрылымымен анықталады. Унитарлық мемлекеттердің бюджет жүйесі екі буынды қамтиды: республикалъщ және көптеген жергілікті бюджеттер. Ал федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан — федералды бюджет немесе орталық үкіметтің бюджетінен, федерация мүшелерінің бюджетінен (АҚШ-тағы штаттардың, Германиядағы жерлердің, Канададағы провинциялардың, Ресейдегі Федерация субъектілерінің), жергілікті бюджеттерден құралады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастар мен сәкес құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді қамтиды. Бюджеттің әр түрлі деңгейлері жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық және жергілікті бюджеттердің болуын көздейді.
Республикада келесі деңгейлердің бюджеті бекітіледі, орындалады және дербес болып табылады:
• республикалық бюджет;
• облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті;
• ауданның бюджеті (облыстық маңыздағы қала бюд¬жет!).
Республикалық бюджет салықтық және басқа да түсімдерден құралатын, орталық мемлекеттік органдардың, оларға бағынышты мекемелердің міндеттері мен функцияларын орындауды және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын жүзеге асыруды қаржылық жағынан қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Облыстың бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті салықтық және басқа да түсімдерден құралатын, облыстық, республикалық маңыздағы қала, астана деңгейіндегі жергілікті мемлекеттік органдардың, оларға бағынышты мекемелердің міндеттері мен функцияларын орындауды және сәйкес әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды қаржылық жағынан қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры. Ол сәйкес әкімшілік-аумақтық бірліктегі маслихат шешімімен бекітіледі.
Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы өзара төлем операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып табылады.
Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау, бақылау тәртібімен, Сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасынық бюджет жүйесі
Жеке аймақтар бюджеттеріне қаражаттардың түсу көлемі мен құрылымына елдегі экономикалық жағдай; қаржы-бюджет саясаты, өндіріс дамуының аймақтық деңгейі, оның құрылымы , инфляқия қарқыны, бағаның есуі және т.б. сан алуан факторлар әсер етеді.
Жергілікті бюджеттердің құрылуының қазіргі механизмі Қазақстан Республикасының Конституқиясымен, арнайы бюджеттік және салықтық заңнамалардың нормативтік актілерімен, бюджет аясындағы мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару арасындағы өкілеттіліктер мен жауапкершіліктерді бөлуді анықтайтын басқа да заңдармен қамтамасыз етіледі. Жергілікті бюджеттердің табыстары мен шығыстарын қалыптастыру қағидалары жалпы бюджет жүйесін құру қағидаларына негізделген.
Жергілікті атқарушы органдарға жүктелген міндеттерге сәкес жергілікті бюджеттер арқылы жергілікті бағдарламалар, сонымен қатар онымен байланысты басқа да бағдарламалардың қаржыландырылуы жүзеге асырылады. Олардың қатарына келесілерді жатқызуға болады: қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі жергілікті мемлекеттік басқару органдарын ұстау шығындарын қаржылындыру; білім беру мен денсаулық сақтауды; халықтың жекелеген санаттарын әлеуметтік қамсыздандыруды және занды түрде бекітілген жеңілдіктерді жүзеге асыруды; түрғын үй-коммуналдық шаруашылық, сумен қамтамасыз ету және инженерлік инфрақұрылымды; мәдениетті, спортты, туризмді және жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарын; шағын және орта бизнесті дамытуды; жұмысбастылықты қамтамасыз етуді қаржыландыру және кезекті қаржылық жылға арналған бюджетте қарастырылған басқа да бағдарламаларды қамтамасыз ету. Мемлекеттік банктер арқылы қайтарымды негізде берілетін бюджеттік қаражаттар қысқа мерзімді, орта мерзімді және үзақ мерзімді мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруға арналады. [1,15 бет]
Табыстық түсімдердің шектелуі жағдайында құрылымы мен құрылу әдістері нарықка өткеннен бастап айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған жергілікті бюджеттердің өзіндік табыстық базасының құрылуына ерекше көңіл бөлінеді. Ең алдымен, бұл нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында табыстарды алу көздерін, олардың деңгейлерін, жалпы қоғамдағы, Сондай-ақ, жекелеген шаруашылық жүргізуші субъект пен азаматтар-дың тұтынулары мен жинақтарын реттеу үшін қолданылатын әдістерге қатысты. Бұл әдістер мемлекеттік билік органдарының барлық буындары мен жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық негізін құруда маңызды рөл атқарады.
Қазақстан Республикасының аймақтық бірегей бюджеті жергілікті бюджет бола отырып, елдің бюджет жүйесінің дербес буыны болып табылады. Бюджеттік қаржылардың орталықтандырылу деңгейін сипаттайтын әр түрлі деңгейлер бойынша бюджеттің табыс бөлігінің бөліну құрылымын айқындайтын деректеріне назар аударайық.

Қазақстан Республикасындағы бюджеттердің әр түрлі деңгейлері бойынша табыстардың бөліну құрылымы

Бюджет түрлері 1999 ж 2000 ж 2001 ж 2002 ж 2003 ж

млн. тенге % млн, тенге % млн. тенге % млн. тенге % млн. тенге %
республи калық 250352 53,5 317748 54,1 393584 53,6 505709 62,6 722000 59,7
жергілікті 217575 46,5 269290 45,9 340352 46,4 302331 37,4 486376 40,3
мемлекеттік 467927 100 587039 100 733660 100 807852 100 1208376 100

5-ші кестені талдау нәтижесінде республикалық бюджетте қаражаттардың орталықтану деңгейі 1999 жылғы 53,5 пайыздан 2003 жылы 59,7 пайызға дейін жоғарылағанын байқап отырмыз. Кестеде келтірілген деректерді «жағымсыз» құбылыс ретінде сипаттап, оны орталықтану тенденқиясының көрінуі деп бағалауға болады. Бұл табыстарды орталықтандыру саясатының жүргізіліп отырғандығына дәлел болса керек. Жалпы алғанда республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы табыстардың бөлінуі 1999 жылдан бастап орташа есеппен алғанда 56,7/43,3 шамасында болып келеді.
Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының бюджет заңнамалары жергілікті деңгейдегі билік органдарының қызметтерінің дербестік талаптарына сай келе бермейді. Аймақтардың бюджеті олардын, қаржылық әлеуетінің маңызды элементі екендігін ескерген жөн. Аумақтар дамуының әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларын қамтамасыз етуде бюджеттік ресурстар негізгі рөл атқарады. Аймақтық мүдде аймақтардың бюджеттік қамтамасыз етілуі арқылы жүзеге асырылады. Бюджеттерді қалыптастыруда аймақ пен орталықтың өзара қарым-қатынастарын да ескермеуге болмайды. Ол бюджетаралық қатынастар үрдісі арқылы жүзеге асады. Бұл мәселе оқу құралының келесі бөлімінде қарастырылады.
Жергілікті бюджеттердің өзіндік табыстары салықтық және салықтық емес түсімдерден құрылады.
Қолданыстағы заңнамаға сәкес жергілікті бюджеттерді құрайтын табыстар бекітілген және реттелетін болып бөлінеді.

Республикалық және жергілікті бюджеттердін орындалуы

Республикалық бюджет Жергілікті бюджет

2004 жылғы 1 каңтарға кассалық атқарылуы, млн.теңге қорытын-дысына
%-бен бір жылға
бекітілген бюджетке кассалық атқарылуының
%-ы 2004 жылғы 1каңтарға кассалық аткарылуы, млн.теңге қорытын-дысына
%-бен Бір жылға бекітілген бюджетке
кассалық атқарылуының
%-ы
1 2 3 4 5 6 7
Түсімдер 722034 100,0 101,7 486289 100,0 104,4
Табыстар,оның ішінде: 649000 89,9 101,7 355676 73,1 104,2
Салық түсімдері 603396 93,0 104,0 343855 96,7 104,4
Салықтык емес түсімдер 39348 6,1 76,4 5575 1,6 86,8
Капиталмен жасалатын операциялардан түскен табыстар 6256 1,0 94,6 6246 1,8 111,5
Алынғанресми трансферттер 57630 8,0 100,0 122926 25,3 107,2
Кредиттердіқайтару 15404 2,1 106,7 7696 1,6 76,5
Шыгыстар 768935 100,0 97,0 479119 100,0 99,5
Шығындар, соның ішінде

730459 95,0 97,1 471957 98,5 99,8
Жалпы сипаттағы мемдекеттік кызмет керсету 42738 5,9 96,0 21220 4,5 146,1
Қорганыс 40415 5,5 91,3 7153 1,5 100,3
Қоғамдық тәртіп пен кауіпсіздік 73779 10,1 99,9 17771 3,8 99,6
Білім беру 23203 3,2 I 98,9 130966 27,7 | 99,2
Денсаулық сактау 19104 2,6 100,5 74087 15,7 98,9
Әлеуметгік камтамасыз ету және әлеуметтік көмек беру 202043 27,7 97,9 40145 8,5 97,3
Түрғын үй коммуналдық шаруашылық 10321 1,4 99,5 33986 7,2 94,7
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттьж кеңісгік 12879 1,8 99,5 20910 4,4 96,8
Отын-энергетикалық кешен және жер койнауьш пайдалану 8486 1,2 99,2 783 0,2 100,0
Ауыз су, орман, балық шаруашылығы және көршаған ортаны көрғау 41337 5,7 93,0 7022 1,5 98,5
Өнеркәсіп және кұрылыс 1364 0,2 92,0 2501 о! | 95,5
Көлік және байланыс 58812 8,1 96,5 25620 5,4 96,1
Өзгелер 680І0 1 9,3 97,1 30973 6,6 98,1
Борыш кызметі 34338 4,7 90,8 U70 0,2 91,4
Ресми трансфертгер 93630 12,8 99,8 57650 12,2 100,0
Несиелер 38476 5,0 93,8 7162 1,5 82,9
Бюджет тапшылығы -46901 7179

Әр жыл сайын заңды түрде Қазақстанның республикалық бюджеті бекітіледі. Осы бюджет арқылы республика аумақтарында бюджеттік үрдіс жәие бюджеттік реттеу жүзеге асырылады. Жергілікті бюджеттер республикалық бюджет бекітілген-нен кейін, субвенқиялар мен бюджеітік алып алулардың шама-сы белгілі болғаннан соң барып бекітіледі.
Соңғы уақытта Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджет түсімдерінің құралу тәртібін реттейтін заннамаларға біркатар өзгерістер енгізілді. Соған сәйкес жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер томендегідей:
1. Жергілікті бюджетгердін кірістері:
• сазлықтар, алымдар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер;
• салыққа жатпайтын түсімдер;
• капиталмен жасалған операциялардан түсетін түсімдер (коммуналдық меншік объектілерін жекешелендіруден түсетін түсімдер және басқалары);
2. Ресми трансферттер;
3. Несиелер бойынша негізгі борыштарды өтеу.
2003 жылғы Реепубликалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын сипаттайтын деректеріне назар аударайық.
жылдың 1 қаңтарына Республикалық бюджетке түскен түсімдер келемі 722 млрд. теңгені құрады, Бұл 2003 жылдың тиісті кезеңінің (565,3 млрд. теңге) деңгейінен 27,7% артық.
2004 жылдың тиісті кезеңімен (541,6 млрд. теңге) салыстырғанда несиелерді есепке алғандаш шығыстар 42%-ға өсті және жылдық 1 қаңтарына 768,9 млрд. теңгені құрады. Бюджеттің тапшылығы 46,9 млрд. теңге деңгейінде анықталып отыр.
Есепті кезеңде республикалық бюджепің 89,9%-ын табыстар (соның ішінде салықтар — 93%) құрады. Түсімдер көлеміндегі ресми трансферттер үлесі — 8%.
Шығындардьщ негізгі бөлігі — 35,2% әлеуметгік сала мен жалпы мемлексттік кызметгер — 21,5% үлесінде. 2003 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда Бұл шығымдар тиісінше 27,4% және 25,5% артты, өндірістік салаға шығындар 54,8%-ға өсті.
Осы кезең ішінде жергілікті бюджетке түскен түсімдер 486,3 млрд. теңгені, несиені есепке алғандағы щығыстар 479,1 млрд. теңгені құрады, бұл 2003 жылдың осы кезеңіне қарағанда тиісінше — 26% және 21,4% артық (түскені — 386 млрд. теңге, несиені есепке алғандағы шығыстар — 394,5 млрд. теңге). Бюджет тапшылығы 7,2 млрд. теңге деңгейінде анықталды.
2004 жылдың 1 қаңтарына жергілікті бюджетке түскен түсімдердің құрылымындағы табыстар — 73,1% (сОның ішінде 96,7% — салық түсімдері), ресми трансферттер — 25,3%-ға құрады.
Жергілікті бюджет шығындарының елеулі бөлігі әлеуметтік салаға (51,9%) жұмсалған, оның ішінде: білім беруге — 27,7%, әлеуметтік қамтамасыз ету, әлеуметтік көмекке — 8,5%, денсаулық сақтауға — 15,7%.
2003 жылғы тиісті кезеңнің деректерімен салыстырғанда жергілікті бюджеттің шығындары тұтастай алғанда — 22,4%, олардан өндірістік салаға 51,1%, борышты өтеуге — 29,5%, әлеуметтік салаға — 24,1%-ға өсті.
2003 жылғы жергілікті бюджеттердің табыстар құрылымын 4-сурет арқылы бейнелеуге болады.

2.4 Қазақстан аймақтарындағы бюджетаралық қатынастарды жетілдіру.

Қазіргі кезеңқегі бюджет жүйесінің негізгі проблемалары-ның бірі бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмегені болып табылады. Бұл проблеманың түп қазығы — орталық пен аймақ-тар арасындағы функциялардың нақты ажыратылып, бөлінбеуі. Осыған орай мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жоғары мэнге ие болып отыр.
Бюджетаралық қатынастар жұмылдырылған салықтар мен табыстарды бөлу бойынша және оларды мемлекеттік элеумет-тік-экономикалық нысандарда пайдалану бойынша әр түрлі билік органдары арасындағы қатынастарды білдіреді.
Республиканың бюджет жуйесін реформалаудың бірқатар өңды ілгерілеулеріне қарамастан шешімін табуы тиіс проблема-лар элі де жеткілікті. Осындай проблемалардың бірі — салықтық табыстарды аумақтар бойынша және әр түрлі деңгейдегі бюд-жеттер арасында бөлу механизмі.
Әлемдік тэжірибеде бюджеттер арасындағы салықтарды бөлу мэеелелерін шеіиуде келесідей әдістер мэлім:
салықтарды сәкес деңгейлер бойынша бекіту: феде-ралды, аймақтық және жергілікті (федеративті мемлекет-терде) немесе орталық және жергілікті (унитарны мемле-кеттерде). Сонымен қатар салықтарды енгізу құқығы басқарудың әрбір деңгейіне беріледі;
— салықтардың үлестік бөлінуі;
— салық салу базасын бірігіп пайдалану (салықтарға үстемелер немесе қосымша салықтар);
— салық салуға сәкес құқықтардың болуы.
Бекіту әдісі жалпымемлекеттік реттеуші салықтар мен табыстардың әсер ету механизмін көздейді. Олар жергілікті бюджеттердің табыстары мен шығыстарын теңестіру мақсатында сәкес бюджетке белгіленген тәртіппен бекітілген нормативтер бойынша салықтар немесе басқа да төлемдерден пайыздық аударымдар түрінде түседі. Реттеу облыстарға, қалаларға, аудандарға жалпымемлекеттік табыстар бөлігін жекелеген негізде беру есебінен қамтамасыз етіледі. Бұл табыстар көлемі алдағы тұрған шығындарға қарай жасалатынын білдіреді. [8,67 бет]
Бюджет жүйесіндегі табыстарды бөлу ең аіідымен, түрақты немесе үзақ мерзімді негізде әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге табыстардың белгіленген түрлерін бекіту, екіншіден, бюджеттік реттеу тәртібінде жүзеге асырылады.
Бекітілген табыстар бюджеттердің габыс бөлігінің негізін қамтамасыз етеді. Мұнан басқа, бекіту негізінде бюджеттер арасында барлық табыстарды болу ретінде оларды жүзеге асыру бірқатар объективті жағдайларға байланысты максатқа лайық-сыз болып табылады: әр түрлі табыс көздері бойынша түсімдердің теңсіздігі; аймақтардың экономикалық дамуындағы айырмашылықтар және т.б. Мұндай бекіту бюджет жүйесіндегі табыстар мен шығыстар арасындағы орынсыз теңсіздіктің күшеюіне экелер еді.
Аймақтардың өзіндік бюджеттерінің табыстарын құру қағидаларына келесілерді жатқызуға болады:
— тиімділік және орындылық;
— аймақтық саясатгың жалпы мемлекеттік макроэкономи-калық саясатқа сай болуы;
— салықтық баламалылық.
Салықтардың белгілі бір билік деңгейіне бекітілуі бюджеттік қамтамасыздандырылу деңгейлерінде теңсіздікке экеліп, аймақтық бюджеттер жүйесін түрақсыздандырады.
Бюджеттік реттеудің Мұндай түрін қолданғанда жергілікті билік органдары мемлекеттік салық қызметіне қатысу мүмкін-дігінен айырылып, мемлекет салықтарынан дайын түсімдердің белгілі бір белігін ғана алады. Мұндай жүйе кезінде аймақтар мемлекеттің салық саясатының нәтижелеріне мүлдем мүдделі емес деп айтуға болмайды. Керісінше, салықтық түсімдер өскен сайын, сол аумақтық бірлікке арналған абсолютгі мөлшері де оседі. Бірақ олардың мүдделігі «енжар» болып келеді. Бұл жағдайда мемлекет пен аймақтар арасындағы қатынастар икемсіз болып, аймақтар өздеріне аударылған қаражаттарын алумен ғана шектеледі.
Республикада 1996 жылдың аяғынан бастап жургізіліп келе жатқан аймақтык саясат тұжырымадамасына сәкес бюджеттер арасындағы бөлуге бірыңғай ұзақ мерзімді нормативтер негізін-де өту қарастырылған. Бірыңғай тэсілдеме барлық аумақтар үшін бірыңғай нормативтік аударымдарды белгілеуді емес, бірыңғай әдістемені және оларды есептеудің бірдей қағидаларын қолдануға негізделген. Бұл барлық аумақтардың ерекшеліктерін, олардың қаржылық-ресурстық әлеуетін ескеруге мүмкіндік береді.
Жоғарыда аталып өткен себептерге сәкес сапықтарды бе-кіту әдісі жергілікті бюджеттердің дұрыс қызмет етуін қамтама-сыз етпейді. Сондықтан да табыстық түсімдерді бөлу кезінде салықтарды бекіту әдісін салықтык үлестік бөлу әдісімен үйлестіре отырып қолдану керек деп ойлаймыз.
Салықтарды үлестік бөлу әдісін қолдану мемлекеттік билік деңгейлері арасында бөлуге жарамды бюджеттік түсімдердін түрлерін дұрыс тандауды галап етеді. Салықтарды үлестік бөлудің келесідей әдісі бар. Бірінші әдіс бойынша салықтар жиналған аймақтың аумағындағы әкімшілік бірліктің ислігінде қалады. Бұл әдістің артықшылығы — оның қарапайымдылығы және жергілікті билік органдарына түсімдердің белгілі бір бөлігін алуға кепілдіктерініңболуы.
Салықтық түсімдер үлесін алудың келесі әдісі бойынша аумактарға жалпымемлекеттік салықтарға қосымша салықтар салуға рұқсат етіледі. Бұл қосымша салықтың көлемі белгілі шекпен анықталады. Осындай «салыққа үстеме» жүйесі тиім-дірек қызмет етеді. Әдетте, осындай қосымша салықтарды жинау кезінде аймақтық билік органдары орталық үкіметтің одан да жстілдірілген әкімшілік механизмін қолдана алады.
Үстемелер бюджет жүйесінің әр түрлі буындары арасындағы салықтық түсімдерді шектеудің тиімді нысандарының бірі болып табылады. Мемлекеттік салыққа салынатын үстемелер экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған мемлекеттерде кеңінен қолданылады. Қазақстан Республикасы үшін бұл жүйе жаңалық емес. Нарықка өту кезеңіндс жергілікті бюджеттердіқ табыстарын құрудың берілген әдісі жергілікті басқару органдарының қаржылық дербестігін нығайтудың индикаторларының бір қызметін атқарды.
Қазіргі жағдайда, әсіресе жергілікті басқару жүйесін рефор-малауға орай, жергілікті бюджеттердің табыстарын құрудың осындай әдісі тиімді болып табылады. Бұл әдісті тиімді пайда-ланудың басты шарты — мемлекеттік деңгейде үстемелердің шекті көлемдерін белгілеу.
Біздің ойымызша, Қазақстанда бюджеттер арасындағы табыстарды бөлудің аталған барлық әдістерін тиімді түрде ұштастыра отырып, қолдануга болады. Дәл осындай ұштастыру салықтық түсімдердің нақты түрлерін, оларды тағайындаудың өзіндік ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік береді. Дамыған елдердің бюджеттік тәжірбиесі жоғарыда айтылған әдістердің міндетті түрде ұштастырылуы арқылы бюджет жүйесінің буындары арасында табыстарды бөлу ең тиімді түрде жүзеге асырылатындығын дәлелдейді. Сондықтан да бюджет түрлері бойынша салықтар мен табыстарды бөлу жүйесі біртұгастық және дербестік қағидасына негізделуі тиіс. Осы қағидалардың дұрыс жүзеге асырылуы және олардың үйлесуі аймақтар ара-сында және аймақтар ішінде қаражаттарды қайта бөлудің ерекше механизмінің болуын көздейді.
Бұл механизм келесі құраушылардан құрылуы қажет:
— облыс, аудан аумагында құрылатын қаржы ресурста-рының жалпы көлемін анықтау;
— табыстарды бюджет түрлері бойынша бөлу механизмін ескере отырып, бюджеттік ресурстардың үлес салмағын анықтау;
— аймақтарда құрылатын өзіндік бюджеттік ресурстардың үлес салмағының төменгі шегін анықтау.
Енді аймақ деңгейінде қалыптасқан бюджеттік ресурстарды басқару мәселесіне тоқталайық. Аймақтың қаржылық ресурстарын тиімді басқару меншік қатынастарының қалыптасуымен және институқионалдық өзгерістермен анықталатын аймақтық қаржылық өзін-өзі қамтамасыз ету мен өзіндік жеткіліктілік механизмдерін жүзеге асыру арқылы мүмкін болады. Бюджеттік реттеудің басымды мақсаты аймақтагы барлық меншікті тарта отырып, оның әлеуетін белсенді қолдану негізінде аймақтың өзін-өзі қамтамасыз етуі мен өзін-өзі дамыту қабілетін (мүмкіндігін) теңестіру болып табылады. Мысалы, меншік объектісі болып, тек үйлер, ғимараттар, машина ғана емес, сонымен қатар капитал, өнім және табыс та алынадқы. Осының барлығы мүліктік қатынастардағы, меншік объектіслнің мазмү.-нындағы меншік түсінігіне кіреді. Сонымен біррГе меншік қатынастары өмір сүру ортасы мен аймақтық қалпіына келтіру шарттарын қалыптастыру қатынастарын да қамтиды..
Атап айтқанда, қазіргі кездегі меншік Қатынастары аймақтық жүйелердің тиімді қызмет етуіне, мемлекеет пен оның аймақтарының экономикалық әлеуетінің өсуіне бағьқтталмаған.
Аймақтық меншік құрылымы екі бөлімнен тұрады:
— әлеуметтік сала меншігі, оны қаржыландыруу бюджеттік ресурстар есебінен жүргізіледі;
— өндірістік сала меншігі, аймақтың эк(ономикалық әлеуетінің өсуін қамтамасыз етеді.
Аймақтың қаржылық ресурстарын басқару; басқару үрдісін орталықсыздандырудың мәні ерекше.
Жергілікті басқаруды орталықсыздандырудың тұтас ел үшін оңды тұстары ретінде төмендегілерді атап өтуге болаады:
— «күшті аймақтар -күшті мемлекет» қағидасьқна жету;
— орталық билік органдарын әлеуметтік-эк<ономикалық дамудың стратегиялық мақсаттары мен »міндеттеріне жұмылдыру;
— аймақаралық айырмашылықтарды теңестіру;
— мемлекет пен аймақтардың бюджеттік қатыщастарының түрақтылығын арттыру.
Ал аймақтар үшін орталықсыздандырудың өнды әсері ретінде олардың әлеуметтік-экономикалық жүйесівпң түрақты-лығын көтеруге мүдделіліктерінің артуын айтуға боліады. [2,65 бет]
Унитарлық мемлекет болып табылатын елімізз үшін жер-гілікті органдарға өз функцияларын жүзеге асыру үшін дербес қаржы көздерін бекітіп беру қажеттілігі сөзсіз., Қаржысыз аймақтардың дербестігі қамтамасыз етілмейді. Жергілікті бюджеттер аймақтық мәселелерді шешуге бағытталған ал аймақаралық мәселелер республикалық бюджет арқь,шы ұлттық деңгейде шешіледі

ҚОРЫТЫНДЫ

Кез келген реформаны, оның ішінде экономикалық реформаларды жүргізу экономикаға, әлеуметтік салаға және инфрақұрылымды дамытуға орасан зор қаржы ресурстарын салуды талап ететіні белгілі. Осы мақсатта, әсіресе, аймақтардың дамуында жергілікті бюджеттердің атқарар рөлі аса маңызды. Аймақтарда қалыптасатын қаржылық қатынастар негізінен жергілікті бюджеттердің қалыптасуы мен орындалуы арқылы жүзеге асырылады. Жергілікті бюджеттер елдің бюджет жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Ал бюджет жүйесі ең алдымен, мемлекеттің құрылымымен анықталады. Унитарлық мемлекеттердің бюджет жүйесі екі буынды қамтиды: республикалъщ және көптеген жергілікті бюджеттер. Ал федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан — федералды бюджет немесе орталық үкіметтің бюджетінен, федерация мүшелерінің бюджетінен (АҚШ-тағы штаттардың, Германиядағы жерлердің, Канададағы провинциялардың, Ресейдегі Федерация субъектілерінің), жергілікті бюджеттерден құралады.
Мемлекеттік басқару органдарьшан жергілікті орган-дарға әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды беру кезінде оларды қаржыландыру көлемі азаймауы тиіс.
Бюджетті әзірлеу барлық облыстар мен аймақтардың өкілдерінің қатысуымен жүзеге асырылуы керек.
Ең негізгі бағыт — орталық пен аймақ арасындағы қаржылық-экономикалық өзара қатынас жасаудың өңтайлы моделін табу.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері Г.С. Смағұлова Алматы Экономика 2005 ж
2. Кєсіпорын экономикасы жєне кєсіпкерлік . А. ‡мбеталиев. Ѓ. Керімбек.Алматы “Бастау”2002
3. Кєсіпорын экономикасы . А. Ќ. Мейірбеков. Ќ. Є. Єлімбеков.” Алматы”
4. ЌР Азаматтыќ кодексі. – Алматы,1994.
5. Салыќ жєне бюджетне тµленетін басќа да міндетті тµлемдер туралы( салыќ кодексі).- Алмат: Жеті жарѓы, 2001.
6. ЌРЗ “Инвестициялар туралы”, Егемен Ќазаќстан,2003,11 ќањтар.
7. ЌРЗ “Инновациялыќќызмет туралы”, Егемен Ќазаќстан,2002, 9 шілде.
8. ЌР Мемлекеттік сатып алу туралы зањы ,Зањ газеті , 1997. 5 ќараша.
9. ЌРЗ “Акционерлік ќоѓамдар туралы”, Егемен Ќазаќстан ,1998, 23 шілде.
10. ЌРЗ “Ќазаќстан Республикасыдаѓы ењбек туралы” зањы 2002 ж. 1 ќањтар Алматы: Юрист, 2002.
11. Грузинов В. П Экономика предприятия. – М: Банки ибиржи, ЮНИТИ-1998. 54.
12. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия. –М: ИНФРА- М-1999
13. Экономика предприятия : Учебник для вузов Под ред. Проф.. О.И. Волкова, В.К . Скляренко . –М: ИНФРА- М.-2000
14. Экономика предприятия : Учебник Ф. К. Беа, Э. Дихала, М. Швайтцера. – М: ИНФРА- М- 1999
15. С. Раќымжан±лы . Экономика, ќаржы – несие, салыќ- кеден , саќтандыру, биржа жєне кєсіпкерлік атауларыныњ орысша- ќазаќша сµздігі. Алматы, 1999.