Abaıdyń aıtqany

«Osy men ózim – qazaqpyn» dep ózi aıt­qandaı, biz de «Men de qazaqpyn ǵoı» dep Abaıdy tolyq bilsek, qaldyrǵan murasyn kókeıimizge túıip, sanamyzda saralaı alsaq, jaman qylyq, jat pıǵyldyń tamyryna baıaǵyda-aq balta shabylsa kerek edi. Azǵyndyqty alastap, kúnshildikti kúl astyna kómip, qylǵytyp jiberetinderdi qylǵyndyryp, túzý jolǵa túsirip, sóz bútindelip, is ilgerilep, rýh bıiktese kerek edi. Ásirese sybaılastarǵa es kirip, túlkibulańǵa salyp júrgender de «men de qazaq edim ǵoı» dese kerek edi. Asap, asatyp jiberetinder de azaıýǵa tıis bolatyn. Biraq bul jaqynda bola qoımaıdy-aý! Shirkin, sol qoıyrtpaq jasaıtyndar «tolyq adam» bolýdy oılamasa da, toıǵan qozydaı ult ulany bolý úshin Abaıǵa úńilse, oıy boıynan asyp, jeke bastyń baılyq básekesinde: «Mal bolsa Qudaı taǵalany da paralap alamyn» demes edi. Pendelikten adamdyq ozar edi. Endeshe, endigi jerde «tolyq adam» bola almasaq ta toıymdy adam bolý jolynda ult úshin umtylý kerek-aq. О́tken ǵasyrdyń qazaǵy Abaıdy túsinip oqyǵany anyq. О́ıtkeni ol tusta til bútin edi, shubarlana qoımaǵan. Onyń ústine babalar úlgisin biletin úlkender, ásirese keýdesi kúmbirlegen qarttardyń qarasy mol edi. Qazir ǵoı qart pen jastyń arasyn ajyrata almaı qalatynymyz.

«Men jasymnan kóp kórdim, Musylmandy, kápirdi», «Boryshqorlyq adamǵa qıyn nárse» dep boryshyńdy bilmeı, «Beınet kórmeı, dáýlet joq» deıdi. Halqynyń boıyndaǵy jaqsy úlgimen, jaman qasıetti aıtqanda qazaq qyzyn: «Qaqtaǵan aq kúmisteı keń mańdaıly, Alasy az qara kózi nur jaınaıdy. Jińishke qara qasy syzyp qoıǵan, Bir jańa uqsatamyn týǵan aıdy», dep kelistire sýretteıdi de, odan keıin «Keıbiri jaıdary, ashyq bolamyn dep, Orynsyz adamdarmen jyrtaqtaǵan», deıdi de qazaq qyzynyń ádemi qylyǵynan aırylyp qalmaýdy aıtyp, «Ánsheıin qur bekerge bulǵaqtaǵan» jónsizdikten saqtanýdy eske salady.

«Qalyń elim qazaǵym, qaıran jurtym», dep «Jamandar qyla almaı júr adal eńbek, Urlyq, qýlyq qyldym dep qaǵar kólbek. Aramdyqtan jamandyq kórmeı qalmas, Myń kún synbas, bir kún synar shólmek… El buzylsa tabady shaıtan órmek», deıdi. «Ant iship kúnde bergen janyń qursyn, Aryn satyp tilegen maly qursyn», «Tıanaqsyz, baılaýsyz baıǵus qylpyń, Ne túser qur kúlkiden jyrtyń-jyrtyń» dep bir túıip tastaıdy da, keıbir pendelerdiń peıilin «Alashqa ishi jaý bop, syrty kúlmek, Jaqynyn tiride ańdyp, ólse ókirmek… Aryn satqan mal úshin ant urǵannyń, Aıtqan sózi qurysyn, shyqqan úni», degen baılamynan taǵylym alsaq, qáne!

Qansha talpynys jasap jatsaq ta, quqyq qorǵaý, sot júıesindegi ádiletsizdik jaıy bul kúnde az aıtylyp júrgen joq. Osynyń astarynda uly aqyn meńzegen «Kúshti jyqpaq, baı jeńbek áýel bastan» – jatqan joq pa eken? «Endigi jurttyń sózi – urlyq-qarlyq» deıdi de, «Bir kúshti kóp tentekti jyǵa almaı júr… Jasy kishi úlkennen uıalmaı júr, Suramsһaqtar nápsisin tıa almaı júr. Sálem – borysh, sóz – qýlyq bolǵannan soń, Qandaı jan syrttan sóz bop synalmaı júr», «Mal men baqtyń dushpany, Keseldi pysyq kóbeıdi, Kúshik ıtteı úrip júr, Kisiden kemmin demeıdi, Shynnyń betin boıaıdy, Bul sózimde jalǵan joq… Astyrtyn baryp jolǵasqan, Aqsha berip jalǵasqan», dep keıbir keleńsizdikti taıǵa tańba basqandaı kóldeneń tartady.

«Qýlyq, sumdyq, urlyqpen mal jınalmas, Sum nápsiń úıir bolsa tez tıylmas. Zıan shekpeı qalmaısyń ondaı isten, Mal keter, mazań keter, ar buıyrmas». Abaıdyń ana ǵasyrda aıtqan sózinen búgingi jurt ıneniń jasýyndaı taǵylym alsa, etekten tartar essiz is bolmas edi.

Halyqty aldap-arbap júretin jetesizder týraly alyp Abaı: «Quıryǵy – shaıan, beti – adam, Baıqamaı senbe qurbyǵa! Jylmaqy syrtta, ishte aram, Kez bolar qaıda sorlyǵa» deıdi. Mundaı jylmaqy jetesizder bul kúnde de jetip-artylady. Talaıdy san soqtyryp, sazǵa otyrǵyzyp júr ondaılar. Sóz saýǵandardy da, ury-qarylardy da sógip, «Saýdasy – ar men ımany», «Jylqyny ańdyp ury júr, Ár tóbeniń basynda» deıdi de «Tentekti jeńip, tıa almaı, Áli otyrmyz uıalmaı», depti danyshpan aqyn.

«Uly atamyzdyń bizge bergen enshisi, qaldyrǵan amanaty osy asyl sózder. Biz ony ardaqtaımyz da mápeleımiz», degen eken Abaıdyń murasy týraly, kózin kórgen uly jazýshy Muhtar Áýezov. Shirkin, azat eldiń ár azamaty Abaı sózin tolyq uǵyp, kókeıine túıse, teli men tentek joıylyp, sybaılasqandar sırep, tipti tigerge tuıaq qalmaı tynar edi. Akademık Asqar Jumadildaevpen bolǵan bir áńgimede ol qazaq azsa Abaıdy bilmegennen, oqymaǵannan azady dep edi. Osy sózdiń de shyndyǵy bar. Azbas úshin «Abaı qazaqtar úshin teńdessiz qubylys» (K.Kýlıev) ekenin uǵyp, menmen bola bermeı, sol qubylysty moıyndasaq, ulynyń ár sózin zań qabyldaǵandaı túısinsek, túısinip qana qoımaı, oryndasaq, máńgi eldiń abyroıy asa bereri haq.

Súleımen MÁMET,

«Egemen Qazaqstan»