М.Әуезов және кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиеті

Алаш тарихында осындай алабөтен қасиетке ие асыл сөз туралы сөз саптау қашаннан жауапты іс болмақ. Ақиқатында әдебиет жайлы сөз екі-ақ алуандықтан тұрады: 1) Әдебиетті жасаушылар. 2) Сол жасаушылардың мұралары. Бүгінгі біз­дің әңгімеміз де осы екі өре тұрғысында өрбі­­мек. Жасаушылардан айтар тұлғамыз – қазақ­­тың ХХ ғасырдағы ең атақты жазу­шы­сы – Мұхтар Омарханұлы Әуезов те, мұралардан қарамақ болғанымыз атышулы кеңестік дәуір әдебиеті. Неге кеңестік дәуір? Өйткені М.Әуезов осы кеңестік дәуір перзенті, ол осы кезеңде пісіп-жетілген, толысқан тұлға. Демек кеңестік дәуір әдебиетін сараламай, М.Әуезов феноменін толық түсіну әсте мүмкін емес. Кеңестік дәуір төл ұлтымыз үшін ең бір күрделі, трагедияға толы, сыры да, қыры да көп жұмбақ кезең. Соған орай ол кездегі әде­биеті­міз де оңай әдебиет болған жоқ. Оңай еместігі: сол кездегі әдебиетті әлі күн­ге зерттеп, зерделеп ұңғыл-шұңғылын ашып бере алмай отырмыз. Айтылып жатқан нәрсе көп, айтылмағы одан да орасан болары байқалады. Басқасын былай қояйық, бір ғасырға жуық әлемнің тең жартысын, соның ішінде қазақ елін қоса билеген алып империяның құрылы­мы­на себепші болған социализм деген терминнің жілік-майын шағып түсіндіріп берген бірде-бір қазақ философын, тарихшысын, яки мәдениеттанушысын, әлеуметтанушысын немесе саясаттанушысын әлі күнге көре алмай отырмыз. Жоға­рыда айтқандай айтылып жатқан нәрсе көп, айтып жатқандар да жоқ емес, бірақ өкінішке қарай, ғылымдағы ең басты нәр­се­­нің бірі – жүйе жоқ. Жүйе болмаған соң жүйе­лі ой жоқ. Мүмкін бұл мәселені әде­биет­­тану­шылар қолға алуы керек шығар.

Қазақ әдебиеті тарихында да кеңестік кезең ең сұрағы көп тақырыптың бірі ретінде мұрты бұзылмай тұр десе болады. Өйткені әдебиет тарихын саралау ең қиын ғылыми жұмыстардың бірінен саналады. Әзірге қазақ әдебиеттану ғылымының бұл саласында профессор Бейсенбай Кенжебаевтың ғылыми мектебіндей мықты мектеп орнықпай тұр. Осы орайда аталған кезең әдебиеті жайында аз-кем бас қатырып жүрген әдебиетші ретінде азын-аулақ ойларымызбен бөлісе кетсек дейміз. Біз кеңестік дәуір әдебиетін бес бағытта қарастыруды ұсынар едік: 1. Ұлттық либералды бағыттағы әдебиет 2. Ұлттық социалды бағыттағы әдебиет 3. Ұлттық діни бағыттағы әдебиет 4. Кеңестік дәуірдегі эмиграциялық әдебиет 5. «Жылымық» (оттепель) кезеңінде пайда болған 60-жылғылар әдебиеті. Осы бес бағытты көркемдік-идеялық тұғыр ретінде қарастырсақ, кеңестік дәуір әдебиетінің сыры мен жыры қазіргіден де анағұрлым түсінікті, айқын болар еді деп ойлаймыз. 

Енді осы бес бағытқа қысқаша тоқталып кетсек. 1. Ұлттық либералды бағыт­тағы әде­биет ол – ауызекі тілде алашорда­лық­тар әде­­биеті дегенді білдіреді. Алашорда­лық­­тар ХХ ғасыр басындағы қуатты әде­би-саяси толқын болды. Осы толқын шы­ғар­­ма­шылығының тең жартысы дер­лік ке­ңес­тік дәуірге тиесілі. Мысалы, Жүсіп­­бек Аймауытов шығармашылығы түгелі­­мен кеңестік дәуірде жазылды. Алаш қо­з­ға­лысының айтулы көсемдері А.Бай­­тұр­­сынов пен М.Дулатов та 1917 жыл­­ғы төңкеріске дейін шығармашылық тұр­ғы­­дан қалыптанғанымен, кеңестік кезең­­де де аз еңбектенген жоқ. Мысалы, А.Бай­­тұр­­сынов­тың бүкіл ғылыми мұрасы осы ке­­ңес­­тік дәуір еншісіне тиесілі. Қазақ поэ­­з­ия­сының жұлдызы Мағжан шы­ғар­машылы­ғына да осындай ерекше­лік­тер тән. Бірақ алаш­ор­далықтар шығар­машы­лығы­ның кеңес­тік дәуірге қатыстылығын айтуымыз – олар­дың идеялық ұстанымдарында осы кезең ыңғайына қарай өзгеріс болға­нын біл­­дір­мейді. Олардың мұралары – төң­­ке­ріс­­ке дейін және төңкерістен кейін де идея­лық-көркемдік тұрғыдан біртұ­тас, моно­литтік қалпында калды. 

Алаш әде­бие­тін тануға қатысты бүгінгі күні қан­дай мәсе­ле­лерді өзекті деуге болар еді? Өзекті мәсе­­лелер көп сияқты. Мыса­лы, алашорда тұл­­ға­ларын, олардың шығармашы­лы­­ғын қа­рас­тыру көбіне статистикалық яки эмоционалдық сипатта болып келеді. Соңғы кезде тағы бір нашар үрдіс пайда бола бастаған сияқты. Оны «әркімнің көр­­пені өзіне қарай тарту» әдісі деуге бо­ла­ды. Мұндай қадамдармен ғылыми ақи­қат ашылмайды. Алаш қозғалысының ең негізгі қозғаушы күші ол – жәдидизм. Жә­ди­­дизм – қазақ тарихшылары тарапынан мүл­де зерттелмеді деуден аулақпыз. Бі­­рақ жет­кілікті түрде ме? Әрине, жоқ! Жә­д­идизм қозғалысының түпкі идея­лық қай­­нар­­лары толық ашылмай алаш қозға­лысы туралы түбірлі ғылыми тұжырым­дар жа­сау әсте мүмкін емес. Ал, қазақ әде­­­биет­­тану ғылымында жәдидизм қозға­лы­сы тым үстірт сипатталады. Бұл алаш тақы­ры­­бын төңіректеп жүрген барлық әде­­биет­­ші­­лердің еңбектеріне тән құбылыс деуге болады. 

2. Ұлттық социалды бағыттағы әдебиет туралы. Бұл бағыт таза кеңестік саясат қалауы­нан туған әдеби ұстаным жолы бола­тын. Бұл бағыт серкелері – С.Сей­фул­лин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, С.Мұ­қанов т.б. еді. Бұл бағыттың идеялық-көр­­кем­­дік ұс­та­нымдары пролеткульт, соцреа­лизм прин­циптерінен туындайды. Тәуел­­сіз­дік­­ке дейін бұл әдеби бағыт шек­тен тыс дә­ріп­телсе, қазіргі кезде салқын қабақ та­ны­т­у­шылықтың дәмін татуда. Оның өзі қа­лып­ты жағдай. Өйткені қазір­гі таңда саяси құлдық бұғауын серпіп тас­­таған азат ел­дің социализм идеяларын жыр­лау­шы әде­биет­ке деген көзқарасы түбі­рі­мен өзгерген. 

3. Ұлттық діни бағыттағы әдебиет туралы. Кеңестік қоғамның ең бас­ты ерекшелігі оның атеистік сипатта бол­ғандығы белгілі. Осыған қарамастан кеңестік дәуірде де қазақ әдебиеті діни желілерден біржола ажырамаған. Оған дәлел соңғы кездегі зерттеу жұмыстарында белгілі болған мәліметтер. Бір ғана мы­сал, 2000 жылы әдебиетші Саттар Өмір­зақов белгілі ақын Мәди Меркішұлы шы­ғармашылығы туралы кандидаттық диссертация қорғады. Мәди Меркішұлы кім еді? Мәди діни фундаментальды білім алған, кеңестік дәуірде саясат қазанында қайнаған, дәуір жыршысы болған ақын. Ол өз өлеңдерімен 20-жылдары біртұтас Түркістан республикасын кеңестік формада құрамын деп жанталасқан Тұрар Рысқұловтың идеясы мен саяси қай­рат­керлік істеріне дем берушілердің бірі болған. М.Меркішұлының идеялық негіз­гі ұс­танымы – Ислам ұстындары еді. Бұл ба­ғыт­та қалың оқырманға әлі белгілі бола қой­­ма­ған орыс коммунистерінен қашып ба­­рып, қытай коммунистерінің қолынан қаза тап­қан ақын Көдек Байшы­ған­ұлын да атап кеткен жөн. М.Меркішұлы мен К.Бай­­шы­ған­ұлы бұлар кеңестік дәуірде өмір сүр­ген кітаби ақындар Молда Мұса Бай­за­қов пен Шәді Жәңгіровтерден мүлде бөлек си­­пат­­тағы ақындар екендігін айта кету керек. 

4. Кеңестік дәуірдегі эмиграциялық әде­биет жайлы. Ия, қазақ әдебиетінде де эми­грация­лық әдебиет бар. Оның тууына се­беп­ші болған әр түрлі кезеңдегі қуғын сүр­­гін, зо­ба­лаңнан сырт елдерге қашып, ауып кеткен адамдар өмірі. Өз еліндегі қыс­­пақ­­тан әлемге тарыдай шашыраған қазақ­­­тар­дың тобы негізінен Қытай, Түр­кия, Еуропа жерлерінде пайда болды. Қазақ­­тар әсіресе социализм бүлігінен көп те­пе­­ріш көрді. Сондай бір атақты шет жер­д­егі қазақ жазушысы Хасен Оралтай өзінің авто­­­био­­­графиялық «Елімайлап өткен өмір» кітабын жазды(Ыстамбұл, 1999). Кі­тап­та сонау 1944-1945 жылдары Шың­жаң же­рінде құрылған Шығыс Түркістан Ис­лам жұм­хіриетінен бастап, 1991 жылы Қазақ­­станның тәуелсіздік алуына де­йін­гі ара­лықтағы қызу саяси өмірлер сурет­тел­ген. 

Еуропа жеріндегі қазақ эми­гра­­ция­лық әде­биетінің көрнекті өкілі ол сөзсіз – Мұстафа Шоқай. М.Шоқай қазір­гі таңда ең көп зерттеу нысанына айналып отырған тұлғаның бірі. Эмигрант жазу­шы­лардың тағы бір тобын Ұлы Отан соғы­сында қолға түскен тұтқындар құрайды. Олардың біреуі – Мәжит Айтбаев. М.Айт­баев – нағыз эмигрант жазушы. Ол неміс­терге тұтқынға түскеннен кейін Бер­лин қа­ла­сында «Түркістан ұлттық бір­лік ко­ми­тетіне» мүше болып, «Милли әде­биет» аль­ма­нағы­ның бас редакторы бол­ған. 1943 жылы Берлинде «Абылайхан және басқа өлең­дер» атты кітап шығарған. Кітап­­тың ксеро­көшірмесін 1991 жылы Ан­кара­­­да тұра­тын Ұядан Ақай деген қазақ­тан Сауыт­бек Абдрахманов алып келген. Мәжит өлеңдерін «Қобызшы Қор­қыт» деген әдеби лақаппен жазған. М.Айт­баев 1945 жылы америкалық әуе шаб­уы­лы кезін­де Берлин қаласында қаза тап­қан. Екін­ші бір Ұлы Отан соғысының тұтқыны, эми­грант ақын – Мәулікеш Қайбалдин. Мәу­лік­еш соғыстың алдында Мәскеу уни­вер­ситетінің тіл-әдебиет факуль­тетін үздік бітірген. Соғыс жылдары қолға түскен соң, Майндағы Франкфурт универ­си­тетінің неміс философиясы мен ағыл­шын факультетінде оқыған. М.Қайбалдин Гер­ма­нияда 60-жылдары қайтыс болған. Мә­ж­ит­тің Германиядағы әдеби лақап аты  – «Асан Қайғы». 

5. «Жылымық» (оттепель) кезеңінде пайда болған 60-жылғылар әдебиеті туралы. 60-жылғылар кеңестік дәуір әдебие­тіндегі ең соңғы әдеби толқын, әдеби феномен. Оған Сталин құрсауынан босанған соң пайда болған аз ғана жылымық кезең түрткі болған. Сол жылымықтың арқасында қазақ әдебиетінде мінезді жастар легі пайда болды. 60-жылғылар біздің әдебиеттану ғылымында әлі мойындалмаған толқынға жатады. Олардың бәрі тұлға ретінде мойындалған, бірақ әдеби толқын, әдеби мектеп ретінде мойындалмаған. Бұл әдеби толқын өкілдері: І.Есенберлин, М.Ма­ғауин, Ә.Кекілбаев, Ш.Мұртаза, А.Сүлей­менов, М.Шаханов, О. Бөкеев т.б. Кезінде М.Әуезовтің өзі осы жас толқын топ­тың қарымын байқап, «Жыл құсындай жаңалық көреміз» деп айтқан еді.

Енді М.Әуезовтің осы біз жіктеген бес әде­би бағытқа қатысы қандай? Жалпы ал­ған­да, М.Әуезовтің бес әдеби бағытқа да қаты­сы бар. Әйтсе де соның алдыңғы екеуі­не ті­ке­лей қатысы бар деуге болады. М.Әуе­зов – алаштық қозғалыс рухымен қа­лып­танған тұлға. Ж.Аймауытов пен жа­қын дос, шығармашылық серіктес болған. Мағ­жан­мен әсіресе Ташкент кезеңінде қат­ты жақын болған, оны өзіне ұстаз тұт­қан. Мағжан өзінің ең үздік туындысы «Батыр Баян» поэмасын Ташкентте М.Әуезов­тің пәтерінде жатып жазған. Жалпы М.Әуезов шығармашылығы екі ірі кезең­нен тұрады: 1. 20-жылдардағы шы­­ғар­­ма­шылық кезең. 2. 20-жылдардан ке­­йін­­гі шы­­ғар­­машылық кезең (1930-40-50ж). 20-жыл­­дар М.Әуезовтің «Қалай жаз­­ғы­сы келсе, солай жазған» шы­ғар­­­ма­­­шы­лық еркіндік бақытын шын сезін­ген тұсы болатын. Өйткені бұл кез­де кеңестік саясат күшіне еніп, ҚазАПП ұйымының бел­сен­ділігі әлі арта қой­маған кез еді. Сон­дық­тан жазушы өзінің шығар­ма­шы­лық қуатын еркін пайдаланып, өзінің да­рын­дық қарым-қабілетін бар қырынан ай­қын көрсете білген. Көсемсөз саласында «Абай» журналын шығ­а­рып, драмада «Еңлік-Кебек», прозада «Қор­ған­сыз­­дың күні», «Оқыған азамат», «Қыр су­рет­тері» сынды әңгімелерін, сон­дай-ақ «Қилы заман», «Көксерек» атты по­вес­­терін, әдебиеттану саласында «Әде­биет та­ри­хы» атты үздік туындыларын жаз­ған болатын. Бірақ бұл бақытты шақ тез аяқ­тал­ды. 30-жыл­дардан соң жазу­шы шы­­ғар­­ма­шы­лығының екінші кезеңі ең қиын, ең күрделі, әрі ең өнімді кезеңі бас­­та­лады. Өнімді болатыны осы кезең­­де ол өзінің ең басты шығармалары «Абай жолы» роман-эпопея­сын және « Абай Құнан­баев» атты зерттеу монография­сын жазады. Ал күрделі, қиын болатыны осы кезең­де М.Әуезов кеңестік цензура­ның қыс­­па­ғы­на мықтап түседі. Өз шы­ғар­ма­­ларын қаламаса да «социалистік реализм» әдісімен жазуға мәжбүр болады. Өкі­ніш­ке қарай, жазушының ең бас­ты шы­ғар­масы «Абай жолы» роман-эпо­пеясы осы «социалистік реализм» әді­сімен жазыл­ды. Бұл әдіс зор көркемдік талант иес­інің шығармашылық карымын мық­тап тұсаған болатын. Соған қара­мас­тан суреткер қазақ әдебиетіндегі ең елеу­лі романды жазып шықты. М.Әуезов­тің бүкіл шығармашылық ғұмыры­ның мәні болған тақырып ол: сөзсіз – Абай тақы­рыбы. М.Әуезов абайтану ғы­лы­мының ір­ге­тасын қалаушы. Бұған еш­кім­нің таласы жоқ. Қазіргі абайтанушы­лар армиясы М.Әуезов­ке жүгінбей ғылы­ми қадам жасай ал­майды. Кеңестік қысым­ға абай­тану ғы­лы­мы да ұшыраған. Мыса­лы, М.Әуезов Абай­дың мұраларын зерт­те­генде оның Ш­ығыс­қа қатысын терең­деп зерт­тей алмады. Басымырақ Батыс мә­де­ниетіне қатыс­ты­лығын айтуға мәж­бүр болды. Оның Шы­ғыс­қа қатысты тұсын тереңдеп зерт­те­ген про­фессор М.Мыр­зах­метұлы еді. Шығыс тақырыбы кеңес­тік дәуір­де жабық тақырыптардың бірі бол­ған. Аба­й­тануд­ың ең бір өзекті мәселе­лері­нің бірі әлі күнге осы Шығысқа қатыс­ты­лы­­ғын­да болып келеді. Бір ғана мысал кел­ті­рейік: әңгіме Абайдың 38-қара сөзі туралы. Кезінде Шығыс тақырыбының білгірі болған профессор Ә.Қоңыратбаев «Осы күнге дейін Абайдың 38-қара сөзіне ешкім­нің тісі батпай жүр» деген болатын. Бұл жердегі мәселелер шоғыры мынадай болып келеді: 1. Абайда 38-қара сөз деген шығар­ма болған емес. Ақиқатында Мүр­сейт қолжазбасында «Китап тасдиқ» атты та­қы­рыпта шығарма болған. Оны 38-қара сөз деп нөмірлеп, тақырып қойып өз­герт­кен кеңестік дәуірдегі редакторлар бола­тын. 2. «Китап тасдиқ» қара сөздерге кір­мей­тін Абайдың өз алдына бөлек, жеке дара шығармасы. 3. Бұл шығарма қазір­гі қазақ тілінде емес, шағатай тілінде жа­зыл­­ған туынды. 4. «Китап тасдиқ» таза көр­кем шығарма емес, еркін толғаныс мә­не­рінде жазылған дін негіздері туралы ғылы­ми трактат. 5. «Китап тасдиққа» 100 жыл­дық абайтану тарихында тексто­ло­­гия­­лық және терминологиялық сараптама жүр­гізіл­меген. 6. «Китап тасдиқ» шы­ғар­масын жүйелі түрде талдау үшін бірінші­ден, шағатай, араб, парсы тілдерін білу керек, екіншіден, ақида, фикх, тәфсир, хадистану атты ислам салаларымен қоса ересология ғылымы тарихымен жетік таныс болу қажет. 7. «Китап тасдиқ» шы­ғар­­масы толық түрде талданбай, Абай­дың дү­ниеге көзқарасы анық ашылмай, сол жұм­бақ күйінде қала бермек. Мінеки, осы мәсе­лелер шоғырынан кейін қазақ әде­биет­шілерінің 38-қара сөзге неге тісі бат­пай жүргені түсінікті болса керек. Біз бү­гін­де М.Әуезов тұлғасына арзан, жыл­ты­рақ мақтаулармен емес, ол өзі негізін қа­лас­қан және қалаған қазақ әдебиеттану және абай­тану ғылымының түйіткіл мәсе­ле­лерін тарқатып шешу арқылы құрмет көр­­сете аламыз. Жазушыға одан артық сый- сияп­аттың  да, марапаттың да керегі жоқ. Өйт­кені М.Әуезов кеңестік дәуірдің өзін­де қазақ әдебиетінің ешбір өкілі қол жеткізе алмаған атақ-даңқ пен марапаттың ұшар биігіне шығып үлгерген болатын. 

Ақжол Қалшабек,

М.Әуезов атындағы ОҚМУ доценті, филология ғылымдарының кандидаты