Dala fenomeni
Kóptegen ǵasyr buryn basqadaı tirshilik arnasyn tańdaýdyń múmkindigi de bolǵan joq jáne ony izdep bas qatyrýdyń halqymyzǵa qajeti de bola qoıylmady. Bizdi qorshap turǵan tabıǵı orta, bıik taýlar men quba jon belder, shegine kóz jetpeıtin jazıraly keń ólke kóshpeli qazaqtyń búkil tirshiligin qamtamasyz etetin, ony qushaǵynda terbetip álpeshteıtin kıeli ana beınesinde qalyptasty da, kóńili Saryarqanyń tósindeı keń, qıaly bultsyz aspanyndaı bıik, qamsyz, muńsyz qazaq degen halyqty tárbıelep shyǵardy.
Bizdiń qazaq halqynyń álemniń kóptegen basqa halyqtarynan bir ereksheligi sol, tula boıymyzda, arman-maqsatymyzda, qımyl-áreketimizde tabıǵat tárbıesiniń basqalarǵa qaraǵanda basym túsip jatatyndyǵyn baıqaýǵa bolady. Qysqasy, qorshap turǵan tabıǵı orta, jazyq ta baıtaq dalamyz, bıik taýlarymyz, shól-shóleıtti jerlerimiz qandaı, biz de sondaımyz. О́ıtkeni búkil dástúr-saltymyz, dúnıege kózqarasymyz osy tabıǵı ortanyń beretin múmkindikterine baılanysty qalyptasty da, bizdi ózine tartyp ósirdi. Sonyń jarqyn bir mysaly retinde ıslam dinine deıingi táńirlik dinimizdiń biz úshin tek adamı ortadaǵy qoǵamdyq qatynastardy ǵana emes, sonymen qatar tabıǵatpen jarasymdy ómir súrýdiń jolyn kórsetken úlken mektep retinde áreket etkendigin aıtýǵa bolady. Ol bizge qashanda bolsyn tabıǵı orta yqpalynda ekendigimizdi ábden moıyndatyp qana qoımaı, sonymen qatar sol ortada ómir súrýdiń ózindik tártipterin de belgilep berdi. Demek bizdi qorshap turǵan baıtaq dala – bizdiń uly tárbıeshimiz. Bul dalany kórmeı, bilmeı turyp dala qazaǵynyń jan-dúnıesin túsindim dep aıtý qıyn-aq.
Poıyzda kele jatqanda, bos jatqan shetsiz-sheksiz keń dalaǵa qarap oılanamyn. Kezinde bul dalanyń bulaısha bos jatpaǵandyǵy belgili. О́ıtkeni qazaq halqy kóship-qonyp ómir súrgendikten, mal ustaǵandyqtan bul dala myńǵyrǵan maldyń quıqaly órisi boldy. Jazýshy, jýrnalıst, etnograf ǵalym Aqseleý Seıdimbektiń jazýynsha, Keńes ókimeti ornap, bel alǵanǵa deıin sonaý kóne Taraz jerinen bastap, Arqaǵa deıin sozylatyn uly kóshter bolǵan kórinedi. Jambyl jaqtyń qazaǵy mal sońynan birge erip, myńdaǵan shaqyrymdy basyp ótip, jazda Arqanyń keń jazırasyna mal óristetip, qys túspeı qaıta oralyp otyrǵan eken. «О́zim sol kóshterdiń shet jaǵasyn kórdim» deıtin Ahań. Demek, malǵa óris jetkilikti bolsa, Taraz óńiri qazaǵynyń Arqaǵa mal aıdap nesi bar?
Degenmen, XX ǵasyr óz degenin istedi. Uly kóshter toqtatyldy. Otyryqshylyq ómir bastaldy. Qazaq halqy mal ósirýden basqa kásip túrlerimen de shuǵyldanýǵa kiristi. Eptep qalalyq halyqqa aınalýdyń úderisine tústik. Keńes ókimetiniń kezinde kóptegen qalalar salyndy da, qazaqtardyń 18 paıyzy qalalarǵa kelip qonys tepti. Búkil qazaqtyń ul-qyzdary ózderiniń stýdenttik qyzyqty ómirlerin qalalarda ótkizdi. Bir ókinishtisi, sol tusta halqymyz jer ıesi bolǵanymen, qala ıesi bola alǵan joq. Qalalarda turatyndardyń basym kópshiligin basqa ult ókilderi qurady. Demek, Keńes ókimeti halqymyzdyń turmys-saltyna úlken ózgeristerdi engizgenimen biz báribir ózimizdiń dalalyq kindigimizden ajyraǵanymyz joq.
Endi, mine táýelsizdigimizdiń 27 jyldyǵyn toılaýǵa da taıap qaldyq. Táýelsizdik halqymyzdyń damýyna úlken múmkindikterge jol ashyp, el ishin qýatty mıgrasıalyq ózgerister tolqyny kernedi. Sonyń nátıjesinde 2016 jyldyń basyndaǵy statıstıkalyq derek boıynsha qazaqtardyń 57 paıyzy qalaǵa kelip qonystanyp úlgergen. Sóıtip, qazaq kóshi endi birjolata dalaǵa emes, qalaǵa bet túzedi dep aıtýǵa ábden bolady.
Árıne, bul – úlken jańalyq, ári jaqsylyq. Qazaqqa qalanyń beretin paıdasy kóp. Biraq sonymen qatar sandaǵan ǵasyrlar boıy anamyz da, panamyz da bolyp kelgen shetsiz-sheksiz keń dalamyzdy ne isteımiz degen zamanaýı suraq bas kóterip otyr. Meniń oıymsha, munyń aıqyn bir strategıalyq jaýaby áli tabyla qoıǵan joq.
Árıne, dalamyzdy burynǵysynsha mal men egin sharýashylyǵyn odan ári damytýdyń tabıǵı aıasy retinde paıdalana beretindigimiz anyq. Bul – dál qazirgi sáttegi basy ashyq másele. Biraq ol dalanyń beretin paıdasyn ekonomıkalyq turǵydan durys iske asyra almaı kele jatqandaımyz. Iаǵnı kóptegen taǵam túrleri, ásirese, óńdelgen daıyn ónimder jóninen áli de ımportqa muqtajbyz.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi osynyń aldynda qolǵa alynǵan qarapaıym úı sharýashylyqtaryn kooperatıvtendirý isinen qaıta bultaryp, onyń ornyna burynǵysynsha iri sharýashylyqtardy ǵana qoldaý saıasatyna bet burdy. Biz osylaı ǵana ónim kólemin arttyra alamyz degendeı syńaı tanytýda. Bálkim bul durys shyǵar, biraq bos jatqan dalany kórgende mundaı saıasatpen alysqa bara almaıtyndyǵymyz aıqyndala túsetindeı.
