Дәлелдеу мәні мен шектері | туралы қазақша

Дәлелдемелердің көмегімен қылмыстық іс бойынша тектік және жеке дәлелдеу заттарының мән-жайлары анықталады. Дәлелдеу мәні (тектік ұғым) деп қылмыстық іс бойынша анықталуға жататын және құқықтық маңызы бар, яғни құқықтың әртүрлі салаларының нормаларын дұрыс қолдануды қамтамасыз ететін нақты мән-жайлардың жиынтығы түсініледі. Нақты қылмыстық іс бойынша дәлелдеу нысанасын белгілеу міндеті анықтаушыға, тергеушіге, прокурорға және сотқа жүктеледі. Әрбір қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс жүргізу дәлелдемесінің мәні жеке, осыған байланысты қылмыс жасаудың нақты мән-жайларын анықтаудың толық еместігі, нақты қылмыстық іс бойынша дәлелдемелерді зерттеудің жан-жақтылығы мен объективтілігінің болмауы және т. б. проблемалар туындайды.

Дәлелдеудің тектік затын заң шығарушы ҚІЖК-нің 73-бабында белгіленген. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде дәлелдеуге жатады:
1) қылмыс оқиғасы (қылмыс жасаудың уақыты, орны, тәсілі және басқа да нақты мән-жайлары);
2) адамның қылмыс жасауға кінәлілігі, айыпталушы кінәсінің нысаны және қылмыстың себептері;
3) қылмыс жасауда айыпталушының жеке басын сипаттайтын мән-жайлар;
4) қылмыспен келтірілген зиянның сипаты мен мөлшері;
5) жасалған әрекеттің қылмыстылығы мен жазалануын болдырмайтын мән-жайлар;
6) ҚК-нің 61 және 63-баптарында көрсетілген қылмыстық жауаптылықтың дәрежесі мен сипатына әсер ететін мән-жайлар;
7) қылмыстық жауаптылықтан немесе жазадан босатуға әкеп соғуы мүмкін мән-жайлар;
8) ҚК-нің 104.1-бабына сәйкес тәркіленуге жататын мүлік қылмыс жасау нәтижесінде алынғанын немесе осы мүліктен түскен табыс болып табылатынын не қылмыс құралы ретінде не терроризмді қаржыландыру үшін пайдаланылғанын немесе пайдалануға арналғанын, ұйымдасқан топты, заңсыз қарулы құралымды, қылмыстық қоғамдастықты (қылмыстық ұйымды) қаржыландырғанын растайтын мән-жайлар.

Қылмыс жасауға ықпал еткен мән-жайлар да қылмыстық іс бойынша анықтауға жатады. Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу мәнін зерделеу кезінде мынадай сәттерді ескеру қажет. Біріншіден, қазіргі заманғы қылмыстық іс жүргізу заңы белгілі бір дәрежеде дәлелдеудің затын оған мән-жайларды енгізу есебінен ресми түрде кеңейтті:
1) әрекеттің қылмыстылығы мен жазалануын болғызбайтын;
2) қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуға әкеп соғуы мүмкін;
3) мүлкі тәркіленуге байланысты негіздер болып табылады.
Екіншіден, ҚІЖК-нің 73-бабында дәлелдеу заты тұжырымдалған, ол қылмыстық процесс теориясында рулық істің атауын алған, өйткені онда аталған мән-жайларды анықтау барлық қылмыстық істер бойынша міндетті. Үшіншіден, дәлелдеу затының негізінде қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін трансформацияланған түрде шешуге бейімделген қылмыс құрамының барлық элементтері жатыр. Төртіншіден, осы оқулықтың авторы бірнеше рет ҚІЖК-нің 73-бабының 2-бөлігі императивтік нұсқаға көшірілуі тиіс екендігін көрсеткен. Императивтіліктің жоқтығы қазіргі уақытта анықтаушылар, тергеушілер мен судьялар осы мән-жайларды анықтауға іс жүзінде тиісті назар аудармауына алып келді <1>.
———————————
< 1> бұл туралы толығырақ: Иванов И. и. Юриспруденция (салыстырмалы зерттеу). СПб., 2002; ол бірдей. Қылмыстың криминалистикалық алдын алу (кешенді ғылыми-практикалық зерттеу). СПб., 2004 және т. б.

Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу тұрғысынан қылмыстық процесс саласындағы кейбір мамандар басты фактіні бөледі.
Қылмыстық процестегі дәлелдеу мәні дәлелдеу шегімен тығыз байланысты.
Дәлелдеу шегі-қылмысты алдын ала тергеу және қылмыстық істі сотта қарау процесінде жиналған дәлелдемелердің жүйесіне (саны мен сапасына) байланысты, қылмыстық іс бойынша дәлелдеу мәніне кіретін мән-жайлардың дәлелденуінің тереңдік дәрежесі.
Нақты іс бойынша дәлелдеу мәні сияқты шектерді анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот және тараптар белгілейді. Олар нақты қылмыстық іс бойынша дәлелдеудің жеке затына, тараптардың белсенділігіне, бар дәлелдемелердің сапасы мен санына, тараптар ұсынған құжаттарға, заттар мен өзге де материалдарға байланысты. Дәлелдеудің шектері қылмыстық істер бойынша дәлелдеу заттары сияқты материалдарды сотқа дейінгі дайындау және қылмыстық істі сот талқылауы сатыларында сәйкес келмеуі мүмкін. Бұл қылмыстық процесте дәлелдеу мәні мен шектерін бағалаудағы айырмашылықпен; дәлелдемелердің қатыстылығын, жол берілетіндігін, шынайылығын және жеткіліктілігін және басқа да мән-жайларды бағалаудағы бастапқы тәсілдемелермен байланысты.
Осылайша, қылмыстық процесте лауазымды адамдар қылмыстық іс бойынша дәлелдеудің жеке затын ғана емес, сондай-ақ оны анықтаудың (танымның, дәлелдеудің) шектерін де дұрыс белгілеуге тиіс.

§ 4. Дәлелдеу процесі
(қылмыстық іс жүргізу таным)

Қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелері қылмыстық істі мәні бойынша дұрыс шешу үшін маңызы бар нақты мән-жайларды тану құралы болып табылады және дәлелдеу (қылмыстық іс жүргізу танымы) процесінде іске асырылады. Қылмыстық іс жүргізу дәлелдеуі қылмыстық сот ісін жүргізудің барлық сатыларында жүргізіледі. Әрине, қылмыстық сот ісін жүргізу (немесе оның жекелеген өндірістері) сатыларының ерекшелігі қылмыстық іс жүргізу дәлелдеу процесіне белгі салады. Дегенмен дәлелдеудің негізгі бағыттары, оның мақсаттары мен тікелей міндеттері қылмыстық сот ісін жүргізуде жеткілікті тұрақты және өзгеріссіз қалады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы дәлелдеу процесінің ішкі құрылымы ақпараттық, логикалық және заңды компоненттерді қамтиды.
Қылмыстық процестегі дәлелдеу процесі ( қылмыстық іс жүргізу танымы процесі)-қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген құқықтық қатынастар және қылмыстық процеске барлық қатысушылардың анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың дәлелдемелерді жинау, тексеру және бағалау жөніндегі рөлін айқындайтын кездегі қызметі.
Дәлелдеу процесі ұғымының осы анықтамасынан оның негізгі элементтері дәлелдемелерді жинау, тексеру және бағалау болып табылатыны жөн.
———————————
<1> кейбір авторлар осы процеске анықтау, іс жүргізу бекіту, зерттеу, дәлелдемелерді пайдалану және басқа да элементтерді қамтиды. Бұл туралы толығырақ: Новик В. в. қылмыстық істер бойынша дәлелдеудің криминалистикалық аспектілері. СПб., 2005. С. 19 — 25.

Қылмыстық процесте дәлелдемелерді жинау — қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінің анықтаушының, тергеушінің және соттың дәлелдемелерді табу, алып қою, іс жүргізушілік бекіту (ресімдеу) жөніндегі рөлін айқындайтын кездегі құқықтық қатынастарда және қылмыстық процеске қатысушылардың қызметінде жасалатын қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген бөлігі.
ҚІЖК-нің 86-бабына сәйкес күдікті, айыпталушы, сондай-ақ жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері оларды дәлелдемелер ретінде қылмыстық іске қосу үшін жазбаша құжаттар мен заттарды жинауға және ұсынуға құқылы. Қорғаушы дәлелдемелер жинауға құқылы:
———————————
< 1> қорғаушы, процеске басқа да қатысушылар сияқты дәлелдемелерді жинау құқығы декларациялық сипатта болады, өйткені олар жиналған материалдарды тергеуші, анықтаушы немесе сот іске қосып болғаннан кейін ғана осылай болады. (Бұл туралы толығырақ: Стецовский Ю. И. қорғаушының қылмыстық іс жүргізу қызметі. М., 1982.)
Бұл қорытынды РФ Конституциялық сотының шешімімен жанама түрде расталады. Онда қорғаныс құралдары мен рәсімдерін таңдау мүмкіндігі олардың ерекшеліктері федералдық заңмен реттелген түрлеріне қолданылмайды деген ереже тұжырымдалған. Осыған байланысты тергеушінің айыпталушының бастамасы бойынша алынған сарапшының қорытындысын іске қосудан бас тартуы РФ Конституциясының нормаларына қайшы келмейді (2004 жылғы 4 наурыздағы РФ Конституциялық Сотының анықтамасы). «Ресей Федерациясы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 47-бабының төртінші бөлігінің 4-тармағымен, 53-бабының бірінші бөлігінің 2-тармағымен, 74, 85 және 86-баптарымен азаматтың конституциялық құқықтарын бұзуға берген шағымын қарауға қабылдаудан бас тарту туралы» / / РФ СЗ. 2004. N 27. Ст. 2805).

1) заттарды, құжаттарды және басқа да мәліметтерді алу;
2) адамдарды олардың келісімімен сұрау;
3) сұратылған құжаттарды немесе олардың көшірмелерін беруге міндетті мемлекеттік билік органдарынан, жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан, қоғамдық бірлестіктер мен ұйымдардан анықтамаларды, сипаттамаларды, өзге де құжаттарды талап ету арқылы жүзеге асырылады.
Отандық қылмыстық процесте дәлелдемелерді жинау әдістері мен тәсілдері:
1) қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген лауазымды адамдардың тергеу және сот әрекеттерін жүргізуі;
2) өз бастамасы бойынша түрлі объектілерді (заттарды, құжаттарды, заттарды және т. б.) ұсыну.):
а) қылмыстық процеске қатысушылар;
б) аталған объектілерді ұсынғаннан кейін куәгер болатын басқа адамдар;
3) қылмыстық процесті жүзеге асыратын лауазымды адамдардың тапсырмасы бойынша тиісті ұйымдар мен мекемелердің ревизиялар, түгендеу және өзге де Құжаттамалық тексерулер жүргізуі;
4) алдын ала тергеу органдарының, прокурордың немесе соттың ұйымдардан, мекемелерден, кәсіпорындардан, қоғамдық бірлестіктерден, лауазымды адамдардан немесе азаматтардан құжаттар мен заттарды талап етуі.