Соңғы уақытта Қазақстан жолдарында Toyota Alphard минивені жиі қайғылы оқиғаларға ілігуде. Шілде айында Жамбыл және Алматы облыстарында екі күн ішінде болған екі ірі жол апатында 10 адам қаза тапты. Күзге салым, 29 қыркүйекте Алматы – Бішкек тас жолындағы жантүршігерлік апат сегіз адамның өмірін қиып кетті. Араға бірнеше күн салып, 2 қазанда Павлодар – Қызылорда трассасында Alphard жолға шығып кеткен жылқыға соғылып, тағы екі жолаушы ажал құшты. Осындай қаралы оқиғалар легінен кейін Мәжіліс депутаты Ерлан Саиров Ішкі істер министріне жолдаған сауалында бұл маркадағы көліктерді мүлде қолдануға толық тыйым салуды ұсынды.
«Alphard бұрыннан-ақ жаман атаққа ие болды. Қайғылы оқиғалардың статистикасы шектен шығып барады», – деді депутат Ерлан Саиров.
Яғни «ажал көлігі» атанған Alphard-тарға тосқауыл қою арқылы жол апаттарының санын азайтамыз деген пікір айтылуда.
Жасырын тасымал және қауқарсыз бақылау
Toyota Alphard көбіне Қазақстанға оң рөлді қалпында, қолданыста болған күйде әкелінеді де, қалааралық такси ретінде кең тараған. Ресми түрде 2025 жылғы 1 қаңтардан бастап елімізде оң рөлді көліктерді такси ретінде пайдалануға тыйым салынған еді. Алайда бұл шектеу қағаз жүзінде ғана қалып отыр, мұндай көліктер тасада тасымал жасап, емін-еркін жүруде.
Автосарапшы Алексей Алексеевтің айтуынша, Alphard мінген жеке тасымалдаушылардың қалааралық бағыттарда ашық жұмыс істеуіне сұраныс та жоғары, бақылау да осал.
«Адамдар (Alphard сияқты таксилерде) заңсыз жұмыс істей береді, (Алматыдағы) Сайран маңындағы тұрақтарда тұрып алып, жолаушыларды Бішкекке, Таразға, Шымкентке тасиды”, – деді маман жағдайға қатысты.
Тыйым іс жүзінде неге жүрмейді? Өйткені ондай бейресми такси жүргізушілерін анықтау да қиын. Оның үстіне, олар еш кедергісіз жүйтки жүрсе, демек жай ғана ақша беріп, құтылып кетеді дейді ол. Яғни жемқорлық пен «көз жұмып қарау» бұл тыйымның орындалмауына басты себеп болып отыр.
Заңды тасымалдың тоқырауы тәртіпті де қожыратты
Маманның пайымдауынша, мәселенің түп-төркіні – елдегі заңды қалааралық жолаушы тасымалы жүйесінің күйреуі.
«Біз қалааралық тасымал саласын жойып алдық... қазіргі таңда адамға автовокзалдан автобус күткізгеннен гөрі анау бұрыштағы жеке таксиге барып отыра салған оңай», – дейді Алексеев.
Расында, қалааралық автобустар қатынасы сиреп немесе мүлдем тоқтап қалған өңірлер бар. Жолаушы үшін таңдау аз болғандықтан, жолдан тосып тоқтататын микротаксилер қызметіне жүгінуге мәжбүр.
Жылдамдықты шектен асырып, жол қаупін өршітетін де – осы заңсыз тасымалдаушылар. Себебі олар мүмкіндігінше тезірек жетіп, күніне көбірек рейс жасап қалуға ұмтылады. Демек, Alphard болсын немесе басқа көлік болсын, қалта қамын ойлаған такси жүргізушілері асығудың амалына көшіп, асыра жылдамдықпен жүріп, өздерін де, өзгені де қатерге тігуге бейіл.
Мамандардың айтуынша, тыйыммен әуре болғаннан гөрі халыққа қауіпсіз балама ұсыну керек. Заңды, уақытылы жүретін, бағасы қолжетімді маршруттық автобустар жолға шықса, жолаушылар да өмірін қауіпке тігіп, кездейсоқ таксиге мінуге ынтық болмас еді.
Бейнекамера мен тақтайдай трасса проблеманы шешпейді
Жолдағы жүгенсіздікпен күресте билік техникалық бақылау құралдарына үміт артқанымен, олардың да дәрмені шектеулі. Мысалы, орташа жылдамдықты өлшейтін камералар қойылса да, жүргізушілер оны айналып өтудің айласын тапқан.
«Мен рұқсат етілген жылдамдықпен келе жатсам да, бәрібір біреулер мені қуып жетіп, басып озады. Бұлар қалайша қорықпайды деп ойлаймын. Жолда жүз мыңдаған адамға айыппұл салынып жатқаны туралы статистика бар, бірақ сонда да олар тайсалмайды», – деп таңданады Алексеев
Яғни айыппұл қаупі де көптеген жүргізушіні тежей алмауда.
Күрмеулі мәселе жол сапасына да келіп тіреледі. Парадокс – сапасы жақсарған, жаңа төселген тегіс жол кейде апат санын азайтудың орнына көбейтіп жібереді. Бөлу жолағы жоқ кең тас жолда жүргізушілер жылдамдықты еселеп арттырады, алдынан қандай қауіп шықса да тоқтап үлгеремін деп қателеседі.
Оң рөлдің өз қаупі бар
Alphard-тардың басым бөлігі Жапониядан әкелінген оң жақ рөлді көліктер. Мұндай машинаны біздің қозғалыс жағдайында басқарудың өзіндік қиындықтары бар. Мысалы, қарсы алдындағы көлікті басып озу үшін оң рөлді жүргізуші жолдың ортасына дейін шығып қарауға мәжбүр, себебі сол жағындағы көліктер оның көрінісін жауып тастайды. Теориялық тұрғыда, қарсы бағыттағы машинаны алысырақ қашықтықтан болжап барып, ұзақ уақытқа озу секілді әдістері болғанымен, екінің бірі оны меңгере бермейді.
Керісінше, көп жүргізуші көзсіз тәуекелге барып, көрмеген күйі қарсыға өте шығады. Жалпы елімізде жүргізушілердің жолда өзін ұстау мәдениеті төмендеу екені (әсіресе оңтүстік аймақтарда) жиі айтылып жүр.
Қатерлі оқиғалардың жиі қатысушысы болғаны үшін Toyota Alphard-ты нысанаға алу түсінікті. Дегенмен мамандар нақты бір автокөлік модельдерін айыптаудан гөрі, жүргізушілердің жауапсыздығына және жүйелік кемшіліктерге назар аудару керегін алға тартады. Шынында да, Alphard жай ғана құрал, оны қауіпсіз немесе қауіпті қылатын – соны айдап отырған адам.
Сарапшылардың пайымынша, Alphard заманауи әрі сапасы жоғары, қауіпсіздігі де айтарлықтай мықты автомобиль. Оның кең интерьері, жүрісінің жұмсақтығы және салыстырмалы беріктігі үшін жолаушы тасымалдаушылар осы модельді таңдайды. Alphard-тың жол-көлік оқиғаларындағы төзімділігі де кей арзан көліктерден жоғарырақ.
Яғни жеңіл әрі арзан көліктер қатты соқтығысқа шыдас бермей, жолаушыларын мерт қылуға бейім, ал Alphard сәл берік келгендіктен, оның жолаушылары аман қалу мүмкіндігі жоғарылау. Бірақ осы тұста басқа бір үлкен қайшылық бар: кеңестік ескі көліктердің талайы техникалық талапқа сай болмаса да (тіпті кейбірінде қауіпсіздік белдігі де жоқ), жеке меншік мүлкі болғандықтан оларды ешкім жолда жүруден шектеп жатқан жоқ.
Расында, мемлекет белгілі бір модельді пайдалануға тыйым салса, оны қыруар ақшаға сатып алған, салық төлеп мінген азаматтардың мүлкін «күштеп тартып алумен» тең болмақ. Бұл заңдық тұрғыдан да қиын мәселе туындатады. Сондықтан Alphard-ты «қылмыскер көлік» деп жариялап, түбегейлі тыйым салып тастау – бір жақты, үстірт шешім.
Қауіпсіздікке қайтсек қол жеткіземіз?
Ендеше жолдардағы апатты азайту үшін не істеу керек? Мамандардың пікірінше, мұнда жүйелі, кешенді шаралар қажет – қауіпті көлікті емес, қауіпті жүргізушіні ауыздықтау, және жалпы ахуалды өзгерту маңызды. Тарқатып айтсақ:
Жолаушы тасымалдайтын жүргізушілерге қатаң бақылау қою. Такси ретінде тұрақты адам таситын жеңіл көліктерді (міндетті түрде Alphard қана емес) ресми тіркеп, оларды желіге қосуға арнайы лицензия-рұқсат талап етілуі тиіс. Осындай іспен айналысатын жүргізушінің тәжірибесі жеткілікті ме, жол ережесін өрескел бұзу деректері бар-жоғы қадағаланып, белгілі бір талаптарға сай келгенде ғана жолаушы тасымалдауға жіберу керек.
Техникалық байқауды күшейту. Жолаушы тасымалына пайдаланылатын минивэн, автокөліктерге жарты жыл сайын міндетті техникалық тексеріс енгізу қажет. Қазіргі таңда жеке такси көліктері техникалық байқаудан тек қағаз жүзінде өте салатыны құпия емес, оны нақтылай бақылап жатқан орган жоқ деуге болады. Сондықтан мұны заңмен талап етіп, орындалуын тұрақты қадағалаған жөн.
Жемқорлықпен күрес. Кез келген жақсы заң мен талап қағаз бетінде қалмауы үшін ең әуелі бақылау саласындағы жемқорлықты тию қажет. Құжат жүзінде техникалық байқаудан өткенімен, шын мәнінде автосервиске соқпай, ақша беріп сатып алатын жағдайды түбірімен жою керек. Жол полициясының да «ақшаға шығарып салу» әрекеттеріне тосқауыл қойылуы тиіс, адам өміріне жауапсыздықпен қараған жүргізуші жазасыз қалмайтынын сезінсе ғана тәртіп орнайды.
Жол инфрақұрылымын жақсарту. Апаттың зардабын жеңілдету үшін жолдың сапасын арттыру аз, ең алдымен тас жолдарға қарама-қарсы бағыттарды бөлетін қоршаулар орнату керек. Мүмкіндігінше көп жолақты магистральдарды екі бағыт үшін екі бөлек жол етіп салу қажет. Көптеген дамыған елдер бұл қағиданы баяғыда енгізген (тіпті жол айрықтарын әр деңгейде бөлу арқылы адам факторының қатесін азайтады). Біздің елде де үлкен трассаларды бөліктерге бөліп, бетпе-бет соқтығысу мүмкіндігін жоятын уақыт келді.
Балама тасымалды дамыту. Жолаушыларға қауіпті таксиге балама болуы үшін заңды маршруттық автобустар жүйесін қалпына келтіру қажет. Үкімет қаладан қалаға қатынайтын заманауи автобустар бағыттарын ашып, олардың жайлылығын, қолжетімді бағасын, уақтылы жүруін қамтамасыз етсе, тұрғындар ұзақ жолға жеке "микроавтобус таксилерге" мінбей-ақ сапарлауды таңдайтыны сөзсіз. Жолдағы адам нөпірі заңды, ірі тасымал көліктеріне ауысса, ұшқалақ жүргізушілердің тәуекелі де бірге азаяды.
Бұдан шығатын түйін – жолдағы қайғылы оқиғаларды азайту үшін жеке бір автокөлікті емес, түбегейлі жүйені өзгерту керек. Жүргізуші жауапкершілігін арттыру, заңдарды бұлжытпай орындату, инфрақұрылымды адам қателігін кешіретіндей етіп қайта қарастыру жүзеге аспайынша, бір модельді құртып жібергеннен жағдай түзелмейді. Қаза болып жатқан адамдардың санын нөлге жақындатқымыз келсе, себеппен емес, салдармен күресуді доғарып, мәселенің өзегіне үңілгеніміз абзал.
