Қазақстандағы дүнген этносын қытай қаржыландыра ма?
Дүнген мәселесі мемлекеттік «бас ауру». Оның 8 себебі:
Басты себеп жемқорлық пен идеологиялық тәрбие жоқ.
Қордай маған жақсы таныс. 2005 жылдары 36 отбасын сонда көшіріп апардым. Аудандық ішкі істер бөлімі, облыстық ішкі істер департаменті адам сенбейтін қорлық көрсетті. 3 айда шығатын азаматтықты 3 жыл бермей ең соңында ҚР бас прокуратурасының араласуымен әрең алдық.
Екінші, Түркиядан келген бір ағамызды қырғыз шегарасында ұстап ақшасын тартып алып қоя береді. Сосын Прокуратура арқылы қысып, ақшаны қайтарып алдық. Ол полицейлер әлі жүр. Олар ақша үшін сатылып кеткен Дүнгендердің құлы. Оларда мемлекеттік сана, ар-намыс жоқ.
Үшінші, Дүнген ауылдары жеке тәуелсіз отырады. Орысша оқиды. Жеке діни басшылық бар. Жеке соттары мен ақсақалдар кеңесі басқарады. Ауылға басқа ұлт адамдарын кіргізбейді.
Төртінші, дүнгендердің ұйымдары қытайдың орталық үкіметінің Хуачиау қолдау қызметі арқылы қаржыландырады. Балалары толықтай қытай университеттерінде тегін оқиды. Олардың Қазақстандағы жұмыстары үшін қытай мемлекеттік орындары қаржылай және басқа тәсілдермен көмектеседі. Әр жылы қытай Хуачиау мекемелері қаржысымен нысандар тұрғызылады.
Бесінші, дүнгендердің діні қатты. Салафиттердің саны басым. Қыздарды оқытпайды. 2-3 әйел алды. Көп балалы болады. Жамбыл облысына түсетін әлеуметтік бағыттағы қаржының жартысы соларға кетеді.
Алтыншы, дүнгендердің менталитеті қараниеттілік пен сатып алуға, кекшілдікке, қорлауға бейімделген. Күліп тұрғанымен артында зұлымдық жатады. Себебі қытайларды қырғындап және Қытайлықтар бұларды үнемі қырғындап отырған.
Жетінші, ақша мен байлық үшін ештеңеден тайынбайды. Мысалы, 1940 жылдары Гансу-Чиңхай провинциясында осы Ма фамилиялы дүнген билеушілері керей уақ Айымбет батыр өлгеннен кейін қабірден қазып алып басын кесіп түйеге артып Үрімжіге апарған. Кесілген бастың қасына балаларын отырғызып қойыпты.
Сол арқылы сыйлық алған. Айымбеттің немерелері Алматыда.
Жетінші, Қытайдан оралған қандастар дүнгендерді жек көреді. Қордайда қашып келгенде «Маңдайлары тайқы екен. Ешкімге опа бермейтін сатқын болар» деген аталарымыз бекер айтпаған. Оның үстіне қытайдағы қазақтарды да мұсылманбыз деп алдап көп қырғындаған. Зуқа батыр да қашқан дүнгендерге пана болды. Ең соңында өзі баққан жетім дүнген қытайларға сатылып, Зуқаның өлтірілуіне себеп болған. 1937-1950 жылдар аралығында Гансу және Чиңхай провинцияларына босып барған қазақтардан 800-ден астам баланы оқытамыз деп апарып құлдыққа салып көбін өлтірген. Көп ауылды қырғындап әйелдерін тартып әкеткені туралы мәліметтер өте көп.
Сегізінші, қытайдың ең үлкен кару-жарақ саудасы мен жасырын зауыттарын осы дүңгендер жүргізген. Чиңхай провинциясында жасырын зауыт 2000 жылдарға дейін жұмыс істеді. Қордайдағы дүнгендерде қару жеткілікті болуы мүмкін. Себебі бұлар қытайдың билігінен қашқан әскерлердің және олардың отбасыларының қалдықтары.
Бейсен Азметұлы, ФБ парақшасынан
