Досым Сатпаев: Алдағы 30 жылда елімізден айрылып қалуымыз мүмкін

Биыл Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде дербес ел болғанына тура 30 жыл толады. Бірақ қазіргі жаһанданған әлемде шын мәнінде тәуелсіз мемлекеттер жоқ. Барлығы бір-біріне тәуелді. Бірі үлкен, ал бірі аз дәрежеде. Мұның бәрі экономиканың даму деңгейіне, саяси жүйенің тиімділігіне және Қарулы Күштердің әлеуетіне байланысты.

БӨЛІНГЕН ӘЛЕМ
Әлем біз күткеннен де тез өзгереді. Көз алдымызда жаһандық экономикалық және саяси өзгерістер орын алуда. Биполярлық жүйенің күйреуі, глобализм идеяларынан эйфория және либералды құндылықтардың таралуы, антистернизация, бірнеше қаржылық-экономикалық дағдарыстар, жаңа аймақтық қақтығыстар, саяси популизм мен экономикалық ұлтшылдықты жандандыруға негіз болған халықтардың жаңа ұлы қоныс аударуы.

Ойынның бұрынғы саяси және экономикалық ережелері жұмысын тоқтатты. Ал жаңа ережелері әлі әзірленбеген. Тіпті бірнеше жыл бұрынғы Давостағы 48-ші Дүниежүзілік экономикалық форумның тақырыбы «Бөлінген әлемде бірлескен болашақты құруға» арналды. Бір қызығы, 1993 жылы форумның басты тақырыбы «Әлемдік экономиканы қалпына келтіру үшін барлық күштерді біріктіру» болса, ал қазір олар бөлшектенген әлем туралы айта бастады.

ДИВЕРСИЯЛЫҚ ИННОВАЦИЯЛАР
Футурологтар болашақта белгілі бір жүйелілікпен жаңа кәсіп түрлерінің пайда болатынын айтуда. Бұл адамдарды тез үйреніп, біліктілігін арттыруға дағдыландырады. Гарвард бизнес мектебінің қызметкері Клейтон Кристенсен мұны әлемдік еңбек нарығының өзгеруіне қатты әсер ететін «диверсиялық инновациялар» деп атайды. Айтпақшы, жақында еңбек ресурстарын дамыту орталығының (ЕРДО) талдаушылары «Қазақстанның еңбек нарығы: шынайы жағдайындағы жаңа даму» атты алғашқы ұлттық баяндаманы дайындады. Онда олар Қазақстанның еңбек нарығына әсер етуі мүмкін жаһандық трендтерді атап өтті. Мысалы, Қазақстанда жұмыс орындарының жартысынан көбі (52%) автоматтандырудың жоғары немесе маңызды тәуекеліне ұшырайды. Бұл басқа елдерге қарағанда біршама жоғары.

Қазақстан үшін басқа демографиялық тренд те маңызды. БҰҰ классификациясына сәйкес, егер 65 және одан жоғары жастағы азаматтардың саны 7% болса, мұндай қоғам «қартайған» болып саналады. Ranking.kz дерегінше, Қазақстанда халықтың қартаюы байқалады. Егер 2010 жылы зейнеткерлік жастағы халықтың үлесі 9,9%-ды құраған болса, 2020 жылы — 11%-ды құрады. Бұл ретте еңбекке қабілетті жастағы азаматтардың үлесі, керісінше, 2010 жылғы 64%-дан 2020 жылы 58,3%-ға дейін айтарлықтай төмендеді. Сарапшылардың пікірінше, Ж. Боже-Гарнье — Э. Россетаның демографиялық қартаю шкаласына сәйкес Қазақстан «қарттық қарсаңында» тұр.

ҚАҒАЗ ЖОЛБАРЫС
Қазақстанның проблемасы: Біз жаһандық сахнада әртүрлі салаларда, соның ішінде экономикада өз тәуелсіздігін жоғалтқан әлсіз ойыншыларға жақындау болдық. Нәтижесінде, Қазақстан 90-шы жылдары уәде еткен жаңа азиялық жолбарыс емес, қағаз жолбарысқа айналып шыға келді. Елде орта тап өкілдеріне қарағанда кедейлер көп. Біз 30 жыл ішінде шикізат экономикасын құрдық. Джон Рокфеллер айтқандай, «әлемдегі ең жақсы бизнес – бұл жақсы басқарылатын мұнай компаниясы. Екінші орында – нашар басқарылатын мұнай компаниясы».

Бұл сөздер Қазақстан үшін арнайы ойлап табылған сияқты. Одан да жаманы, егер қымбат сатылатын шикізат болса, менеджерлердің құзыреті енді маңызды емес.
Осы жылдар ішінде Қазақстан экономикасының дамуына уақыт пен сыбайлас жемқорлық, шенеунік, адал кәсіпкер немесе не өндіріс адамы емес, басты ойыншы болған тиімсіз бюрократиялық аппарат кедергі жасады.

Нақтырақ айтсақ, жиендері, күйеу балалары мен қыздары арасындағы экономика және бәсекелестіктің болмауы кедергі жасады. Сондай-ақ соңына дейін жеткізілмеген, елді дамытудың көптеген бағдарламалары кедергі жасады. Біз 30 жылдан кейін үлкен және табысты экономикалардың қосымшасына айналуымыз мүмкін. Өйткені күресуге дайын емеспіз.

50 МИЛЛИАРД ДОЛЛАРҒА «МИ»
Егер соңғы 30 жыл ішінде біз уақытымызды, ресурстарымызды және адамдардың өз еліне деген сенімін жоғалтсақ, алдағы 30 жылда елдің өзінен де айрылып қалуымыз мүмкін. Ежелгі грек тарихшысы Полибий болашақ әрқашан бүгінгіден гөрі жақсы болып көрінеді деп сенген. Бірақ біздің жағдайда болашақ, керісінше. Қазақстандықтарды балаларын не күтіп тұрғаны алаңдатады. Олар қай елде өмір сүруге мәжбүр болады және өмірдің әртүрлі салаларында қандай проблемаларға тап болады? Бұл көптеген өршіл, креативті және қабілетті жастардың Қазақстанда болашағын көрмей, басқа саяси және экономикалық жүйелерде өздерінің «бәсекеге қабілеттілігін» қолдануға тырысып, елден кетуіне алып келеді. Мисыз кез-келген елдің болашағы болмайды. Экономист Рахымбек Әбдірахмановтың пікірінше, біз «мидың ағуы» есебінен 50 миллиард доллардан астам қаражатты жоғалтып алдық.

ИННОВАЦИЯ НЕМЕСЕ ЖАНАРМАЙ ҚҰЮ СТАНЦИЯСЫ?
Бір сөзбен айтқанда, 30 жыл – біз не үшін жүзіп, не күтіп тұрғанымызды түсінуге тырысып, артқа адал қарауға жақсы себеп. Белгілі экономист Алмас Чукин мұнай дәуірінің шыңы 2030 жылға тура келеді. Ал 2040-2050 жылдары мұнайға сұраныс біртіндеп төмендей бастайды деп санайды. ЕО Еуропа елдерін 2050 жылға қарай Еуропаны әлемдегі алғашқы климаттық бейтарап құрлыққа айналдыруға үндеуде. Бұл бастаманы ЕО-ның 10 елі қолдады.

Біздің қазіргі шикізаттық мәртебеміз ерте ме, кеш пе аяқталады. Сонда Қазақстанда тек екі жол ғана қалады. «Кавказ тұтқыны» фильміндегідей бізді инновациялық прогрестің үйлену тойында жүру үшін АХАЖ-ға апарады немесе бізді прокурорға, содан кейін сотқа апарады. Онда ел ешкімге қажет емес жанармай құю бекеті ретінде перифериялық экономикалық өмірге үкім шығарады. Өйткені біз әлі де инновациялық дамуға еліктеп ойнап отырғанда, біз қымбат уақытымызды жоғалтамыз, ал әлем бір орында тұрмайды. Біз мұнай мұнараларын қоршап жатқанда, басқа елдер Төртінші өнеркәсіптік революцияны жүзеге асыруда, оның өнімдерін жақын арада импорттаймыз.

Кезінде біздің мистификаторлар да қазақстандық планшеттерді экспортқа шығарғысы келді. Бірақ бәрі әдеттегідей аяқталды. Президенттің қатысуымен салтанатты түрде ашылған зауыт кейіннен фантастика болып шықты. Кәсіпорын басшылығына қатысты қылмыстық іс қозғалды. Біраз уақыттан кейін осы зауыттың негізінде олар пластикалық пакеттер шығаруға шешім қабылдады. Шамасы, бұл біздің технологиялық деңгейіміз.

Kznews.kz ақпараттық агенттігі