Қазақ тіліндегі предикаттық, посессивтілік өрістері
Мақаланың нысаны предикаттық посессивтілік категориялары және олардың функционалдық семантикалық өрістерін белгілейтін мағыналық, құрылымдық ерекшеліктеріболып табылады.
Предикат субъектімен бірлікте предикативтілік өрістер кешенінің орталығында орналасады. Предикативтілікті білдіретін модалдылық, темпоралдылық, персоналдылық осы предикат тұлғасы арқылы көрініс табады. Предикативтік категориялар предикат тұлғасы арқылы ісқимылдың, жал пы тұтастай сөйлеуші сөзінің болмысқа қатынасын білдіреді. Қазақ тілінде предикатты бейнелеудің көптеген құралдары бар. Мақалада олар орталық және шеткері аймақтарға бөлініп талданады.
Посессивтілік негізінен адамдарға, адамға қатысты әлеуметтік факторларға негізделген иелік ету қатынасын; заттар мен құбылыстар арасындағы нақты байланыстарды білдіреді. Тілдің негізгі қызметтерінің бірі әлемді қабылдап, оны меңгеру болса, әр ұлттың болмысты өзіндік игеруіне сәйкес оның тілдік ерекшелігі қалыптасады. Қазақ тіліне тән сондай ерекшеліктердің бірі – түрік изафеті. Ол иелік қатынасты білдірудің негізгі тәсілі болып табылады. Мақалада осы иелік қатынасты білдірудің түрлі мағыналық және құрылымдық ерекшеліктері ашылады.
Предикаттық өрісі
Қазақ тілінде предикаттық өрісі арнайы қарастырыла қойған жоқ. Бірақ оның мағынасы мен жасалу жолдары қазіргі қазақ тілі оқулықтары мен арнайы зерттеулерде біршама ашылған [1; 2; 3].
Предикаттылық функционалды-семантикалық өрісінде предикат идеясы бейнеленеді. Сөйленімдегі негізгі предикативтік белгі субъектіге тəн.
Мен келдім. Дала шексіз. Біз екеу едік. Бәріміз көңілдіміз. Айнала қалың тұман. Менің баруым керек.
Предикаттың мағыналық реңдері əрқалай:
іс-қимылды (нақты іс-қимыл ғана емес, менталды іс-қимылды да) білдіреді: Мен өзенге шомылдым. Ұшақ ұшты. Ол көп ойланды. Шешен ұзақ сөйледі.
қалып-күйді бейнелейді: Түн қараңғы. Асан көңілді.
белгіні білдіреді: Жұмыс көп. Олар үшеу.
Бұл – Асқар. Оның көзі қоңыр.
тұрмыстық белгіні білдіреді:Айнала астанкестен. Оның үш баласы бар.
қарым-қатынасты білдіреді: Кітап менікі.
Кинофильм үш сериядан тұрады.
бағалауды білдіреді: Темекі шегу – зиян. Қорқынышты.
Бұл мағыналардың əр түріне предикаттылық өрісіне кіретін кіші өрістер сəйкес келеді.
Предикат субъектімен бірлікте сөйленімнің маңызды категорияларының қатарына жатады. Предикативтілік өрістер кешенінің орталығында осы предикаттылық тұрады. Осы категорияның негізінде өзге предикативтілік категориялары түзіледі.
Предикаттылық пен предикативтілікті жалпы мен жекенің қарым-қатынасы ретінде қа рау керек. Предикаттылық предикат, оның мағынасы мен құрылысы туралы түсінік берсе, предикативтілік модалдылық, темпоралдылық, персоналдылық категориялары түрінде көрініс
табады. Бұл категориялар предикат тұлғасы арқылы іс-қимылдың, жалпы тұтастай сөйлеуші сөзінің болмысқа қатынасын білдіреді.
Қазақ тілінде предикатты бейнелеудің көптеген құралдары бар. Оларды орталық жəне шеткері аймақтарға бөлуге болады.
Морфологиялық орталық:
етістіктің барлық тұлғалары: Мен терезенің алдында отырмын. Бұлттар жөңкіп көшіп барады. Мен бұл кітапты оқығанмын.
предикат қызметіндегі басқа сөз таптары: зат есім: Әкем – дәрігер. Өзім мұғаліммін. сын есім: Ол көңілді… Күн бұлтты.
сан есім: Екі жердегі екі – төрт. есімдік: Кітап менікі. Ол сондай.
тұрақты тіркестер: Ол тұмсығын көкке көтерді.
Шеткері аймақты құрайтындар – полипредикативтілікті құрайтын тұлғалар: есімше, көсемше, қимыл есімі, шартты рай тұлғалары жəне одағай, еліктеуіш сөздер. Мысалдар: Ол үйге кіре, телевизорға жабысты. Ұры жан-жағына қараумен үйге кірді. Кітап оқып отырған жігіт кенет есіне бірдеме түскендей орнынан атып тұрды (жігіт кітап оқып отырған, кенет ойына бірдеме түсті ме, орнынан атып тұрды). Көп ойлансам да, есіме ештеңе түсіре алмадым. Тарс-тұрс, тарс-тұрс… Айнала атысқа толып кетті.
Предикаттың негізгі моделі кезеңдік жəне модалдық мағыналармен толықтырылады: кезеңдік мағыналар үстемеленгенде істің басталу, орындалу, аяқталу жəне созылу сипаттары белгіленеді.
Мысалы: Жаңбыр жауа бастады. Романды жазып бітірдім. Ол кітап оқып отыр.
Модалдық мағыналарды білдіретін сөздермен толығуы: Менің кітап оқығым келеді. Ол бүгін келетін шығар. Асқардың қалаға баруы мүмкін. Айтқаның рас. Ол баруы керек. Әңгімені қызықты айтатын шығар.
Ол келді Ол − студент Ол кітап оқып отыр Оның ұйқысы келді
Кітап – Асандікі Айжан ақылды болды Маған көп оқу керек
Ол шешім қабылдады Іс-қимыл кіші өрісі.
Негізі мағынасы субъектінің кеңістікте гі жай-жапсарының өзгерісі, қозғалысы, орын ауыстыру болып табылады: жүру, жүгіру, ұшу, жүзу.
Бұл мағына таза семантикалық жолмен лексикалық тəсілдер арқылы беріледі. Оның орталығын қозғалыс естіктері мен қимыл есімдері құрайды: жүру, жүгіру, кету, келу, шығу, кіру, өту, жету, қозғалыс, барыс, келіс, т.б.
Шеткері аймағы қозғалыстың сипатын, бағасын білдіретін күрделі етістіктер арқылы жасалады: алып беру, жаяу жүру, желіп өту, көтеріп жүру, т.б.
- Қалып-күй кіші өрісі.
Белсенді не белсенділігі төмен субъектінің ішкі əлемін, жай-күйін немесе субъектіні қоршаған ортаны, жағдайды бейнелейді. Оның мынадай түрлері бар:
адамның не жанды басқа бір нəрсенің физикалық, психикалық жайын білдіру:
Сиырлар ыстықтан танаурады. Ол қатты қорықты. Балаларға көңілді болды.
заттар əлемінің жай-күйі: Ағаштар гүлдеді.
Қар еріді.
қоршаған ортаның, табиғаттың жай-күйі: Айнала тыныштық. Ымырт үйіріліп келеді. Таң атты.
Қалып-күй мағынасы əртүрлі жолмен беріледі. Оның орталығын тілдің негізгі деңгейлері бере алады.
Лексикалық құралдар:
- етістіктер: ұйықтау, қуану, қорқу, ұялу, аяу, т.б.
- зат есімдер: ұйқы, қуаныш, т.б. сын есім: көңілді, жайдары, т.б.
Морфологиялық құралдар:
- үстеулер: мұңды, тыншу, жарық, т.б. одағай: алақай, ойбай, қап, т.б.
Синтаксистік құралдар:
Бір құрамды жақсыз, атаулы сөйлемдер: Оның ұйқысы келмеді. Қас қарайып келеді. Үскірік аяз.
Көп жағдайда қалып-күй мағынасы əртүрлі құралдардың жиынтығы арқылы беріледі.
Шеткері аймағы синтаксистік құралдар арқылы беріледі.
каузалдылық мағына берілгенде қалып-күй мағынасы екінші дəрежелі қалыпқа түседі: ісқимылдың орындалу əдісі, бейнесі, сапасы беріледі: Ол бізді қуанышпен қарсы алады. Кешегіге қарағанда бүгін тәуірірекпін. Ол бұл күйді аса бір серпіліспен орындады.
- Белгі кіші өрісі.
Бұл кіші өрісте предикативтік сапа беріледі: субъектінің сапасы, қасиеті, белгісі аталады: Ол ақылды. Париж әдемі. Москва үлкен.
Сапа белгісін білдірудің орталық аймағына морфологиялық құралдар − сын есімдер жатады: Алматы Қазақстанның басқа қалаларынан үлкен. Оның көшелері түзу әрі көркем. Оның көңіл-күйі жақсы. Бұл өзен терең әрі кең. Ауылдың табиғаты тамаша.
Сапа-белгі кіші өрісінің шеткері аймағын зат есімдер , тұрақты тіркестер құрайды:
Ол болашақта аудармашы болады. Төңірек елсіз мекен. Жаттығу ауыр болса, ұрыста жеңіл болады. Менің анам кеңпейіл әрі әділ кісі.
Әбен ұзын бойлы, атжақты келген сұлу кісі. Тасты жер. Тау тасымен көрікті, үй асымен көрікті. Әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа.
Сен неге көңілсізсің?
Түсі сұрланып кеткен, құп-қу. Қандай тамаша! Менің əкем өте қатал (кісі). Нағыз еркек!
4 .Тұрмыстық белгі.
Бұл кіші өрісте оқиға, құбылыс, деректің бар-жоғы, болғаны-болмағаны, мекені, мезгілі
бейнеленеді: Анам үйде, әкем үйде жоқ, Жиналыс төртте.
Бұл мағынаның негізгі орталығын заттың, нəрсенің болуы, барлығы, өмір сүруі құрайды. Мынау – ағаш. Менің үйім бар. Жалған дүние мәңгілік емес.
Тұрмыстық белгі мағынасының мынадай реңдері болады:
Заттың белгілі бір орында болуы (тұруы): Телевизор терезенің алдында тұр. Бүркіттің ұясы тауда.
Зат, құбылыстың, белгінің көрінісі, барлығы:
Қар жауып тұр; Жаңбыр себелейді.
Зат, құбылыстың барлығы не жоқтығы: Менің інім бар; Оның үйі жоқ.
Зат, құбылыстың орындалған мезгілі: оның келгені бүгін. Демалыстың қызығы жазда.
Тұрмыстық белгіні бейнелеудің лексикалық құралдарына бар, жоқ, орналасқан, өмір сүреді, орын алды, болды, тұрады, т.б. сөздер, жатыс септік тұлғалы есімдер, мекен мезгіл үстеулері т.б. жатады. Ал синтксистік құралдарын тұрмыстық мəні бар сөйлемдер құрайды: Ол үйде болды. Үйде тыныштық орнаған. Бақшада жеміс-жидектер пісіп, үлбіреп тұр.
Посессивтілік функционалды-семантикалық категориясы
Посессивтіліктің (тəуелділік, тиістілік, меншіктілік, иелік) функционалды-семантикалық мағынасы адамға немесе əлеуметтік факторларға негізделген иелік ету қатынасын, заттар мен құбылыстар арасындағы нақты байланыстарды білдіру болып табылады. Мысалы: Менің балам, Асқардың кітабы, Айгүлдің нағашысы, мемлекеттің шегарасы, достық үйі, судың ағысы, өмірдің шындығы, т.б. Кейде оның мағынасы əлдеқайда кең ұғымды қамтып, жаққа қатыстылықты, мезгілдік, кеңістік т.б. қатынасты да білдіреді: ауылдың шеті, шалкемпірдің жас шағы, т.б.
Тілдердегі меншіктілік мəнінің ерекшеліктерін зерттеуші ғалымдардың пікірінше, қазақ тілі кіретін топтағы тілдер посессивті (тиесілік) құрылымды болып жаратылған. З.Қ. Ахметжанованың пікірінше, «тілдің негізгі қызметтерінің бірі – əлемді қабылдауы немесе оны меңгеруі болып табылады. Яғни тілде əртүрлі тəсілдермен көрініс табатын үрдіс тұтастай алғанда тиесілік категориясын құрайды. Әлемді қабылдау, игеру нəтижесінде əлем тілде қалай меңгерілгеніне байланысты ұғынылады…» [4, 117].
Меншіктілік қатынастың өз ішінде мынадай мағыналық ерекшеліктері бар:
заттың біреуге қатысты, меншікті екенін білдіру: әжемнің кимешегі, Айжанның үйі, оқушының дәптері, баланың тамағы, т.б.
туыстық қатынастарды білдіру: менің ағам, оның нағашысы, Айгүлдің бөлесі, т.б.
бүтіннің бөлшегі: көйлектің жағасы, таудың шатқалы, пышақтың сабы, матаның жиегі, т.б.
қоғамдық, əкімшілік қатынастарды білдіру: мемлекет басшысы, мәжіліс спикері, облыс әкімі, комитет төрағасы,т.б.
зат пен оның табиғи қасиеттері арасындағы байланыс: бозторғайдың шырылы, түйенің боздауы, қойдың маңырауы, иттің үруі, т.б.
адамның, жануардың дене мүшелері арасындағы байланыс: Асқардың ұзын қолы, қобырайған шашы, қойдың мойны, сиырдың тілі, т.б.
кеңістік қатынастар: өзеннің жағасы, таудың бөктері, Сарыарқаның жазығы, Қазақстанның солтүстігі, т.б.
мезгілдік қатынастар: жаздың кезі, менің балалық шағым, хандық кезеңі, үш жылдың ішінде, т.б.
географиялық атаулар: Ақмола облысы, Алматы қаласы, Абай даңғылы, Сарыағаш ауданы, т.б.
адамның көңіл-күйі, танымдық қызметі: Құрымбайдың қылығы, Күйіктің бұйрықтары, менің шешімім, адамның көңілі, оның ойы, т.б.
талғау мағынасы: адамның ақылдысы, жігіттің төресі, жылқының жүйрігі, т.б.
Бұлардан өзге зерттеушілер меншіктілік мəнінің кең жəне тар мағыналарын, ажырағысыз жəне ажырамалы мəндерін бөліп көрсетеді. Тиесілік қатынас уақытша жəне тұрақты сипаттарға ие болып келетінін айту керек [4].
Посессивтілік мəні тілдің түрлі деңгейлері арқылы беріледі.
Посессивтілік қатынасты берудің орталық аймағын морфологиялық тəсілдер: ілік септік жалғауы мен тəуелдік жалғауы жалғанған сөздердің синтаксистік тіркесі құрайды: ағаштың бұтағы, кітаптың беті, Оспанның әкесі, т.б.
Ілік жалғауы түсіріліп, тек тəуелдік жалғауы арқылы байланысқан сөздердің тіркесі: шаруашылық жері, алма ағашы, кітап дүкені, т.б.
Сөйлемде ілік жалғаулы сөз түсіріліп, тек тəуелдік жалғаулы сөздердің қолданысы арқылы посессивтілік мəннің берілуі жиі кездеседі. Ілік жалғаулы сөз берілмесе де нəрсенің, құбылыстың кімге , неге тиісті екендігі тəуелдік жалғаулы сөзден белгілі болып тұрады: Күні бүгінге шейін берекеміз кетіп, ұйқымыз бұзылып көрген
жоқ…Тәртібіне қарсылық жоқ…Өзіме тете ағам бар…( Б. Майлин). Кәрі қайың тұр терезе алдында теңселіп, түбінде бір парақ қағаз жатыр қалтырап… (Қ.Ысқақ).
Посессивтілікті білдірудің морфологиялық тəсіліне -нікі, —дікі жұрнақтары жатады: жер мемлекеттікі, кітап Асқардікі, ойыншық баланікі, т.б.
Сөйлемде, мəтін ішінде кейде меншік объектісі түсіріліп те айтылады: -Шалдікі дұрыс! (Б. Майлин)
Посессивтілік мəнді білдірудің лексикалық тəсіліне меншігі сөзі тіркесіп келген құрылымдар жатады: республиканың меншігі, шаруашылық меншігі, халықтың меншігі, т.б.
Посессивтілікті білдірудің шеткері аймағына синтаксистік амал: жатыс септік жалғауы жалғанған зат есім (жалқы), есімдік (жіктеу, өздік, жалпылау) сөздер мен « бар» сөзінің тіркесуі арқылы жасалған предикатив құрылымдар жатады: Асқарда… бар, сенде … бар, бәрімізде … бар, өзіңде … бар, Астанада… бар.
Әдебиеттер
- Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Астана: ЕҰУ, 2006. – 327 б.
- Әмір Р., Әмір Ж. Жай сөйлем синтаксисі: Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 199 б.
- Шалабай Б. Қазіргі қазақ тілі. Синткасис: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2012. – 186 б.
- Ахметжанова Р.К. Посессивтілік функционалды-семантикалық категориясы // Қазақ тілінің функционалды грамматикасы. – Т. 2. – Алматы, 2011. – 117 б.
