Қозғалу сапасының тәрбиелік әдісі | Скачать Дипломдық жұмыс

Зайнышева Маншук Жантасқызы

Тақырыбы: Қозғалу сапасының тәрбиелік әдісі

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

050108 – Дене шынықтыру және спорт

Көкшетау, 2012

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қозғалу сапасының тәрбиелік әдісі

050108 – Дене шынықтыру және спорт мамандығы

Орындады: ___________________ М.Ж.Зайнышева
(Қолы)

Жетекші: ____________________ Қ.Т.Ахметов.
(Қолы)

Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі_________________ п.ғ.к.Т.Ш.Тулегенов
(Қолы)

Көкшетау, 2012

МАЗМҰН.

Кіріспе … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .. … … …3
1 Берілген әдебиеттер бойынша зерттеу сұрақтары … … … … … … …4
1.1 Қозғалу сапасының тәрбиелік
әдісі … … … … … … … .. … … … … … … … 6
1.2 Жасөспірімдердің қимыл қозғалыс сапаның физиологиялық
негіздері … … … … … … .. … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … … … 15

1.3 Балалар мен жасөспірімдердің бастапқы кезеңдегі дене
дайындығынарттыруда қолданылатын қимыл-қозғалыс ойындар … … .19

1.4Спорттық күрес қозғалу сапасының тәрбиелік
әдісі … … … … … … … 26

1.5 Спорттық күрес қимыл қозғалыс
… … … … … … … … … … … … … … …32

2 Зерттеудің мақсаты, міндеті, әдістері және
ұйымдастыруы … … … … .41
2.1. Зерттеудің міндеті және
мақсаты … … … … … … … … … … … … … … ..41
2.2. Зерттеудің
әдістері … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … .43
2.3. Әдебиеттің анализ көздері және алдыңғы тәжрибелік
өтілін
жинақтау … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … ..47
3 Зерттеудің қорытындылары және зерттеу
әдісі … … … … … … … .. … … ..58
3.1 Спортшылардың мамандарының
сұхбаттары … … … … … … . … … ..58

3.2 Спортшылардың қолданылатын мамандандырылған
қимыл-қозғалыс
ойындар … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… …63
Қортынды … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … … ..66
Қолданылған
әдебиеттер … … … … … … . … … … … … … … … … … ..
… … … … .67
Қосымша … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … … …68

Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Дүние құбылыстары мен амалдары бір-бірімен тығыз байланысты. Осы
негізде педагог психолог ғалымдарының еңбектерін саралай келіп, қазіргі
балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіндегі еркін күрес оқу-жаттығу
сабағының білімділік тәрбиелік сапасын жақсартып, осы ұлттық педагогиканың
озық әдістемелері мен дәстүрлері арқылы қазіргі кезде спорт мектептерінде
жас балалар мен жасөспірімдерді дайындауда бағдарламалық материалдар мен
жаттығулар үйрету, дамыту әдістері көбіне жас ерекшеліктерді ескермейді.
Осындай жағдайдағы мамандану балалар психикасының өзіндік ерекшеліктерін
бағалаумен байланысты екендігін көрсетеді.
Әдіс-тәсілдік дайындаудағы дәстүрлі тәжірибе тәсілдерін үйрене отырып
біртіндеп оларды күресте қолдануға бағдарлаған және сонымен бірге
жаттықтырушылар әдіс-тәсіл әрекеттерді негізгі базалық элементтерін
үйретудегі аса маңызды түрлерін ескермейді (бағана, қашықтық, алға қозғалу,
қапсыра құшақтау, қапсыра құшақтаудан босату, маневр жасау және тағы да
басқа қарапайым әдістер). Кейбір балуандардың өздері үйреніп жасайды.
Еркін күресте әр түрлі әдістер қолдану үшін балуандарға әр түрлі күрес
әдістерін меңгеру керек, ол үшін жаттықтырушылар оқу және жаттығу
жұмыстарын қамтамасыз етеді, бірақ та бұл жағдайларда балалардың әдептері
өте ауыр және баяу қалыптасады.
Қалыптасқан әдістер бұл проблемаларды ойдағыдай шеше алмайды, ал ойын
әдістемесінің көмегімен бұны жасауға болады. Ойын әдісін қолдану спорттағы
оқыту және жаттығуда әр түрлі спорт түрлерінде жиі кездеседі. Осы жағдайлар
бірақта ол басқа түрлеріне жалпы таралмаған, мысалы еркін күрес түрінде.
Ғалымдардың пікірінше, жасөспірімдердің білімді және қозғалыс
дағдыларын игеруі, күнделікті өмірде оларды қолдана білу, сонымен қатар
дененің қиымыл қабілетінің жоғары деңгейін өз бетінше қолдана алуы, өте
маңызды міндет деп есептейді.
Бұл мәселелер еркін күрес үйрету, жаттығу сабақтарын өткізудегі,
әсіресе баланың тұлғалық қарымы мен ойлау жүйесін дамытуға мүмкіндік
туғызады. Осы мүмкіндіктердің бірі–балалар мен жасөспірімдердің спорт
мектептерінде ойын әдістемесін оқыту және жаттығуда пайдалану болып
табылады.
Қимыл-қозғалыс ойындары педагогикалық жүйе мен дене тәрбиесі
педагогикасында кеңінен қолданып келеді. Бірақ бұл ғылыми негізделу қазіргі
кезде жеткілікті деңгейде зерттелмеген.
Қазіргі уақыттағы спорттық күресте талап етіп отырған деңгейлерінің
арасында қарама-қайшылық балалар мен жасөспірімдердің дене дайындығын
жетілдіру педагогикалық мүмкіндіктер туғызатын қимыл-қозғалыс және ұлттық
ойындарын қолдану мәселесін ұсынамыз.
Осыған орай ғалымдардың пікірінше оқушылардың қажетті білімді және
қозғалыс дағдыларын игеру, күнделікті өмірде оларды қолдана білу, сонымен
қатар дененің қимыл қабілетінің жоғары деңгейін өз бетінше қолдана алу,
өзінің қозғалыс қабілетін көрсете білуі ең маңызды міндет деп саналады.
Сонымен жоғарыда баяндалған мәліметтердің, қаралған зерттелетін
мәселелер талдамасының айтарлықтай елеулі дәрежесі айқындылады. Бірақ,
жүргізілген зерттеулер негізінен балалар мен жасөспірімдердің жаттығу
тәжірибесі мен ілімінің жекелей мәселелерін ашуға, жасөспірімдердің жас
ерекшеліктеріне қарай психологиялық, физиологиялық өзгерістерін ескере
отырып, қимыл-қозғалыс дағдыларының жан-жақты тәрбиелеуіне, еркін күресі
бойынша дененің жалпы мүмкіндіктерін дамытуға арналған.
Аталған өзектілігі мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі, оның
теориялық тұрғыдан зерттеп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің
жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбымен таңдауға мүмкіндік жасады. Осыған орай,
ғылыми зерттеудің тақырыбы: Еркін күресте бастапқы дайындық тобында
жасөспірімдердің жалпы және арнайы дене қуатының дайындығын арттыруда ойын
әдістемесін қолдану деп аталады.
Зерттеу объектісі. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебінің бастапқы
дайындық тобының оқу-жаттығу процесі қимыл-қозғалыс.
Зерттеу пәні. Бастапқы дайындық тобында оқу-жаттығу процесінде спорттық
және ұлттың қозғалмалы ойындарын пайдалану арқылы дене қуатының дайындығын
қимыл-қозғалыс арттыру.
Зерттеу мақсаты. Бастапқы дайындық тобында ойын әдісін қолданудың
тиімділігін анықтау және жасөспірімдердің дене қуаты қасиеттерін
арттырудағы оқу-жаттығу процесі жоғары деңгейде орындауды теориялық
тұрғыдан негіздеу және тәжірибелік мақұлдау әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеудің болжамы. Балалар мен жасөспірімдердің еркін күрес оқу-
жаттығу процесінде ойын әдістемесін қолданып, спортты және ұлттың қимыл-
қозғалыс ойындарды пайдаланса, олардың жас ерекшелігіне сәйкес негізделген
қасиеттерін тәрбиелеуге белсенді түрде әсер етуге болады.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
-Ақмола облысының балалар мен жасөспірімдер спорт мектептеріндегі оқу-
жаттығу процесінде дене қуаты қасиеттерін арттыруда спорттық және ұлттық
қимыл-қозғалыс ойындарын пайдаланудың тиімділігі іс-тәжірибе жүзінде
дәлелденді.
Зерттеу әдістері:
-ғылыми теориялық және әдебиет көздерін жинақтап, теориялық тұрғыдан
талдау;
-жасөспірімдердің денесінің жұмыс қабілеттілігін функционалдық және
дене дайындығын, дененің даму деңгейін тәлімдік бақылау тестерін жүргізу;
-салыстырмалы байқау, педагогикалық тәжірибе жүргізу;
-зерттеу барысында алынған мәліметтерге математикалық статистикалық
өңдеу жүргізу;
-арнайы сауал-сұрақ сұхбат алу. Жаттықтырушылардың еркін күресте
бастапқы дайындық тобында қолданатын ойын әдістемесіне көзқарастарын
анықтау үшін.
Зерттеу кезеңдері. Зерттеу жұмысы үш кезеңде жүргізілді. Бірінші кезең
аралығында тақырыпты анықтау, зерттеу проблемасына байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге ғылыми-теориялық
талдау жүргізілді, оқу-жаттығу процесінде спорттық және қозғалмалы
ойындарды пайдалану түрлері анықталды.
Екінші кезеңде Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде оқу-
жаттығу өткізуде спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарының пайдалану
әдістемелік және ғылыми бағыттағы ұсыныстары дене тәрбиесі және спорт
жүйесінде қолданып, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес пайдалану
деңгейіне іс жүзінде тексеру жүргізілді.
Үшінші кезеңде Зерттеу барысында алынған мәліметтерге статистикалық
өңдеу жүргізілді. Бұл өңделген тәжірибені Ақмола облысының орталығы
Көкшетау қаласының балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде
оқушылармен сынақ жұмыстары жүргізілді.
Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде оқу-жаттығу сабағында
тиімді пайдаланудың педагогикалық шарттарын анықтау және өңделген
концептуалды үлгіні тексеру бойынша эксперимент қойылды. Осы экспериментті
жүргізу қажеттілігін анықтау үшін сұрау жүргізу әдісі қолданды.
Жаттықтырушылардан сауалнама алынды.
Зерттеу жұмысының сарапталуы.
Зерттеулер жүргізілген негізгі тірек оқу орындары–Қажымұқан атындағы
облыстық олимпиада резервінің мамандандырылған балалар мен жасөспірімдер
мектебі Көкшетау қаласының №1 спорт мектебі, Ақмола облыстық ұлттық спорт
мектебі, Қызылту спорт мектебі–Солтүстік Қазақстан облысы зерттеудің
негізгі мәселелері мен нәтижелері Алматы (2002-2003 ж.ж.) Қызылту СКО және
Көкшетау (2004-2008 ж.ж.) қалаларында халықаралық конференциялар мен
семинарларда қаралып нәтижелері ғылыми басылымдарда жарық көрді.

1.1 Қозғалу сапасының тәрбиелік әдісі

Қозғалу сапасының тірек–қимыл аппараты мен дене сапаларының жетілген
деңгейі жаңа қимыл-қозғалыстарға үйретудің алғы шарттары болып келеді. Ол
оқытудың құрылымдық-функциялық негізі. Жаңа қимыл-қозғалыстар талаптарын
бұл алғы шарттар қанағаттандырады, сәйкес келеді немесе жеткіліксіз болады.
Жеткіліксіз жағдайда оқу процесі созылып кетуі мүмкін. Сондықтан берік
морфофункциялық іргетас қалауды жаңа қимыл-қозғалыстарға үйретудің ең
тиімді жолы ретінде қарастыру қажет. Қандай жағдайда болсын біртұтас
организм үшін көздеген мақсатқа тиімді және үнемді жолдармен жету ережелері
өздерінің маңызын жоймайды.
Күрделі қимыл-қозғалыстарға оқытуда логикалық соңына жеткен
элементтерді бөлшектеуге болады. Алайда, балаларды оқыту барысында күрделі
қозғалыстар элементтерінің ішкі тұтастығын сақтайтын әдістер басқадан артық
келеді. Бастапқы кезеңде оләдістер жеңілдетілген жағдайларда өткізілуі
мүмкін. Мұндай жеңілдетілген жол дене сапаларының максимал дәрежеде
білінуін талап ететін жағдайларда жаттығуларды меңгеру сатыларында жақсы.
Күрделі жаттығуларға үйретудің бірінші кезеңінде, қимыл-қозғалыстар
автоматизмі пайда болғанша, қосымша амалдар мен жағдайларды пайдаланудың
қажеті жоқ.
Жаңа қимыл-қозғалыстарды үйренудің табыстылығы балалардың қимыл
әрекеттеріне оңтайлы жағдай жасаумен байланысты. Назарды белсенді күйге
келтірудің түрлі әдістерін қолдану, сабақтың кіріспе бөлімінде болашақ
әрекеттерге жан-сезімдік сезінуді қамтамасыз ету орталық жүйке жүйесінің
оңтайлы қозғыштығын жасауға атсалысады.
Күрделі қимыл-қозғалыстарға шаршаған жағдайда үйрену өте тиімсіз.
Қалыптасқан қимыл дағдысының беріктігі үйреніп жатқан қимылдарды қайталау
санына тәуелді. Орындалу дұрыстығын оқытушының тынымсыз бағалауымен қатар
оларды қанша рет қайталауын қадағалау, жаттығудың жеткілікті меңгерілуінің
негізгі шарттарының бірі болып келеді. Индифференттік тітіркендіргіштердің
күші, дәлірек айтқанда, үйренетін қимыл-қозғалыстардың өзі, оңтайлы
дәрежеде болу керек. Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер, яғни өте күрделі
жаттығулар, оқушның қимыл-қозғалыс функцияларының жастық даму
ерекшеліктеріне сай келмейтіндері меңгерілмейді. Крісінше, күші жағынан
әлсіз, баланың ынтасын тудыра алмайтын қарапайым қимыл-қозғалыстар, оларды
қайталай орындау үшін қозғаушы бола алмайды.
Ерікті қимылдарды қуаттаушы агенттің индифферентті агентке қарағанда
күші максимал болуы керек. Оқушының әрекеттерін бағалау, түсінік беру,
қателіктерін түзету, үнемі назарда ұстау жаңа қимыл-қозғалыстарға үйретудің
тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Табиғи қимыл-қозғалыстарға жақын (мысалы, жүгіріс).
Спорттық жаттығуларға үйрету, оларда қимылдың іштен туа біткен
механизмдерінің (элементтері) басым болуы себебін жеңіл келеді. Алайда
оқытуда жіберілген қателіктер қимыл-қозғалыстардың табиғи реттелу
негіздерін жоюы мүмкін. Мұндай қауіпті салдарға қимылдардың қалыпты
физиологиялық реттелу механизмдеріне сәйкес келмейтін үйретудің алуан түрлі
нысанды әдістері мен амалдарын енгізу себеп болады.
Күрделі қимыл-қозғалыстар үйретудің әдістемесін алдын ала мұқият
жасауды талап етеді. Ондай әдістеме балалардың қимыл-қозғалыс
функцияларының реттелуі мен қалыптасуының жалпы заңдылықтары жөніндегі
білім негізінде құрылады. Күрделі қимылдарды орындаған кезде оларға
бағытталған саналы да, жігерлі бақылаулар, қимылдардың табиғи формаларын
меңгеруге қарағанда, ұзағырақ сақталуы керек. Жеке бөлшегі не болмаса тұтас
қимыл-қозғалыс автоматтандырылған сайын, оны санамен бақылау әлсірей
береді. Іштен туа біткен қимыл-қозғалыс әрекеттеріне тән қимыл-қозғалыстар
еріксіздік бейнелеріне ие бола бастайды.
Балалар мен жасөспірімдерді қимыл-қозғалыстарға үйретудің
ерекшеліктері. Жаңа қимыл-қозғалыстарға үйрету қарапайым қимыл актілерінің
табиғи бейнелерінің жастық алғы шарттарына негізделеді. Тұңғыш балалық
шақтағы бейберекет қимыл-қозғалыстардан, сансыз сынаулар мен байқаулар
арқылы, оларды орындаған шақтарда ұшырасатын сәтсіздіктерден аса отырып,
бара-бара мақсатты қимыл-қозғалыстар қалыптасады. Мақсатқа сәйкес қимыл
әрекеттерін қуаттау–ерікті қозғалыстарды қалыптастыруға бағытталған қажетті
әрекеттер. Мысалы, баланың шап беріп ұстай алатын қимылдарын, бірнеше рет
тамақ немесе басқа биологиялық маңызы зор агенттермен қуаттаса, олар
мақсатты сипатты қимыл әрекеттеріне айналады.
Тұңғыш даму кезеңдерінде баланың қимыл-қозғалыс (локомоторлық)
функциясы өте қарапайым формаларында іске асады.
Бір-екі жастағы бала жүрісін еске түсірейік. Оның қимыл белсенділігі,
көптеген спорт түрлеріндегі немесе әртістік өнердегі қимыл-қозғалыстарға
мүлде ұқсамайды. Қимыл-қозғалыс функциясының дамуы біркелкі емес. Туғаннан
соң бір жасқа дейін бала өте тез өседі. Тұңғыш балалық шақта тұлға бұлшық
еттерінің массасы тек артады. Тек мектепке дейінгі жаста ғана (5-6 жаста)
қолдарының ұсақ бұлшық еттері тез дамиды. Бұл жаста бала саусақтары дәл
және нәзік қимыл-қозғалыстарға ие бола бастайды.
Тірек-қимыл аппаратының және орталық реттеуші мезанизмдерінің жетілуі
жоғарылаған сайын жаңа қимыл-қозғалыстарды меңгеру қабілеті артады.
Бастауыш сыныптағы балалар, шапшаң шешім қабылдап орындауды талап ететін,
аяқ астынан пайда болатын қимыл-қозғалыс жағдаяттарына салыстырмалы тез
бейімделеді. Қимыл-қозғалыс дағдыларын үйрену және оларды орнықтыру
жеделдігі көптеген жағдайларда оқытушының шеберлігіне. Қуаттау әдістерінің
ебін табуына, баланың сабаққа деген ынта-жігерін арттыра білуге байланысты.
Сондықтан физиологиялық әрі педагогикалық тұрғыдан алғанда да, түсінік
беріп, жаттығулардың орындалуына баға беріп, баланың қимыл әрекеттеріне
тұрақты бақылау жасап отырғанымыз дұрыс.
Ерікті қимыл-қозғалыстардың қалыптасуы оқытудың алғашқы кезеңдерінде
шартты рефлекстік әрекеттердің жалпы заңдылықтарына тәуелді. Жастық даму
және түйсіктің қалыптасуы барысында осы заңдылықтар жаңа сапалық мазмұнға
ие бола бастайды. Қимыл-қозғалыстарға саналы ынта-жігерді бақылау оқудың
нәтижелі болуының басты кепілі болып келеді. Соныдақтан қолда бар қуаттаушы
агенттердің ішіндегі әлеуметтік маңызы бар түрін пайдалану маңызды.
Баланы жаңа қимыл-қозғалыстарға үйрету жолындағы қуаттаушы агенттер:
мұғалімнің сөзі, әрекет жетістіктерін бағалауы, баланың өз табыстарының
маңызын ұғынуы және өзіне-өзі баға беруі. Алайда оқытудың тұңғыш
кезеңдерінде үйреніп жатқан дене жаттығуларындағы табыстары қарапайым,
сонымен қатар айқын, жағымды, табиғи, биологиялық мазмұны құпия емес
агенттерді пайдаланған жөн. Қимыл-қозғалыстарды орындап жатқан мезгілдің
өзінде немесе орындалып біткеннен кейін нақты бейнелі қуаттаулар оқытуды
жеңілдетеді. Мұндай әдістер бастауыш сыныптардағы оқушылардың ойлау
қасиетінің ерекше бейнелі болуымен байлынысты. Оларда нақты
тітіркендіргіштердің әлі де болса көбісі сөз бейнесіне ие бола қойған жоқ.
Сондықтан балаларға қуаттаушы заттық агенттер әсер етеді.
Бастауыш сынып жасындағы балалар техникалық жағынан күрделі қимыл-
қозғалыстар формаларын меңгеруге қабілетті. Бұл 7-8 жаста жоғары жүйке
әрекеттерінің дамуы едәуір биік сатыға көтерілгенін көрсетеді. Осы уақытқа
дейін жүйке жасаушаларының (клетка) өте маңызды өсу сатысы құрылымдық
саралап жіктеумен аяқталады. Абстракциялық ойлау негізі болатын іштен
сөйлеу мүмкіндіктерінің қалыптасуы қарқынды түрде артады. Алйда ішкі тежелу
процестері әлі де болса жетілмегендіктен, жаңа қимыл-қозғалыстарды жасау
оларға қиынырақ түседі.
Баланы қимыл-қозғалыстарға үйрету шапшаңдығы оның сыртқы әсерлерге
деген бейімделгіштігіне байланысты. Балалардың жеке дамуында түрлі
бағыттағы дене жүктемелеріне сезімтал келетін кезеңдер байқалады (сын
екзеңдері). Мысалы, 6-8 жастағы баланы коньки тебуге, 9-11 жас
кезіндегіден үйрету жеңіл. 8-12 жас аралығында, дәлдік пен жоғары
үйлесмділікті, кеңістікті бағдарлай алу қасиетінің қарқынды дамуына
байланысты, іс жүзінде қандай да болсын қимыл-қозғалысқа үйретуге болады.
Мектепке дейінгі жаста екі аяқ пен бір сәттілік қимылдарды (мысалы,
екі аяқпент теуіп секіру) жасау қиындық туғызады, өткені туа біткен
қайшылас координация әлі де сақталған. Тек 7-8 жасқа дейін аяқпен бір
сәттілік симметриялық қимыл-қозғалыстар жасауға қажетті үйлесімділіктің
физиологиялық механизмдері дамып жетіледі. 8-9 жастан бастап жүгіріс пен
жүзудің жылдамдығы қарқынды өсе бастайды, ал 10-11 жасқа жақын жүгіріс
адымдарының жиілігі максимал дәрежесіне жетеді, тіпті 10-11 жастағы балалар
осы жағынан 12-14 жастағы жасөспірімдерден асып түседі.
Жасөспірімдік және бозбалалық жастарға дерексіздік ойлаудың басым
болуымен байланысты, нақты, заттық тітіркендіргіштерге қарағанда, сөз
сигналдарына шартты қимыл рефлекстері тез жасалады. Сондықтан (әсіресе
бозбалалық шақта), негізінен, сөздік әдістерді пайдалану арқылы қимыл-
қозғалыстарға үйрету физиологиялық тұрғыдан негізді. Жасөспірімдер жоғары
қозғыштығымен, өте жоғары қимыл белсенділігімен, қимылдарының ретсіздігімен
(ебедейсіздігімен) ерекшеленеді. Жыныстық жетілу кезеңіне жақын мидың
талтау-түзу функциясының мүмкіндігі жоғырылайды. Дене жаттығулары
сабақтарының мазмұны мен маңызын түйсіну арқылы, жасөспірім олардың
түрлерін тез меңгереді.
Жасөспірім психикасының тұрақсыздығы оның дене жаттығуларына деген
назарын үнемі қуаттап тұруды қажет етеді. Бірақ олардың аса күрделі
болмағаны жөн. Күрделі, қиын жаттығуларға немесе өте қарапайым жеңіл
орындалатын жаттығулар сияқты қимыл-қозғалыстарға ынта-жігер тез сөнеді.
Дене жаттығуларына аса қол жетімділік әдісін меңгеруге деген
немқұрайлылыққа әкеледі. Дәл осы жаста, жаттығуларды орындау арқылы
физикалық жан-жақты даму, проприоцепция аппаратын жетілдіретін дұрыс
техникамен қабаттасуы керек.
Тиімді құрылған дене жаттығуларының сабақтары, ағзаның мүшелері мен
ұлпаларының дамуын, өсуін күшейте отырып, биологиялық процестерді құрайды.
Жасөспірімдер өзінің мүмкіндіктерін асыра бағалай отыра күш жаттығуларымен,
ауыр заттарды көтерумен, күрделі акробатикалық, гимнастикалық және басқа
жаттығулармен өзін-өздері жүктейді. Осындай ерекешліктерді ескере отырып,
спорттық жарақаттарға әкелетін және техникалық дилетантизмнің потенциялдық
қайнар көзі болатын жаттығуларды сабақ барысына кіргізуге болмайды.
Қимыл-қозғалыстарға үретудің физиологиялық заңдылықтары
Адамның ерікті қимыл-қозғалыстарының қалыптасуы санасының белсенді
түрде қатысуымен қабаттаса жүреді. Қимыл-қозғалыстарға үйретудің гытижесі
жатталатын дене жаттығуларының маңызын түсінуіне, оқушылардың
қызығушылығына, оқыту әдістерінің балалардың жастық ерекшеліктеріне сәйкес
келуіне тәкелді.
Адамның қимыл-қозғалыс әрекеттері екінші сигналдық жүйенің қызметімен
тығыз байланысты. Сондықтан қимыл амалдарына үйрету процесінде оларды іс
жүзінде орындап көрсетумен қатар, сөзбен бейнелер жасалғаны жөн. Алайда,
ерікті қимылдарды бойға сіңіру процесінде қимыл тәжірибесінің шешуші рөл
атқаратынын естен шғармаған жөн. Адамның ерікті қимылыдарын жануарлардың
шартты рефлекстерімен теңеуге болмайды. Жануарлардың шартты қимыл
рефлекстері, әдетте, шартсыз рефлекстерді немесе олардың өзгертілген
формаларын қайталайды. Ал адам іс-әрекеттерінің мақсатқа сәйкестілігі туа
біткен рефлекстерді қайталауға жатпайды. Крісінше, ол жеке даму
процесіндегі күрделі шартсыз рефлекстердің және қимыл-қозғалыстардың бойға
сіңірілген жаңа формаларының бірлестігі болып келеді. Адамның қимыл-
қозғалыс әрекеттері ең жоғары психикалық функцияларымен, сана-сезімімен
және ойлауымен байланысты. Алам мен жануар үшін бірдей шартты
тітіркендіргіштердің биологиялық маңызы мен күштерінің арасындағы
ерекшеліктері өте маңызды. Сыртқы ортаның қандай болсын агенті адам мен
жануарлар үшін шартты рефлекстердің жасалуына сигнал бола алады. Бірақ адам
үшін сөз–өте жоғары маңызды сигнал.
в) Жасөспірімдердің тірек-қимыл жүйесінің физиологиялық негіздері
Қимыл-қозғалыс белсенділігі–жоғары дамыған тірі материяның ерекшелігі
ғана емес, тіршілікке қажетті жағдай. Адамның эволюциясындағы дамуы оның
барлық мүшелері мен жүйелерінің қалыпты қызмет атқаруын тек белсенді қимыл-
қозғалыс әрекеттері бар жағдайларда ғана мүмкін еткен.
Баланың қимыл-қозғалыстар табиғи мұқтаждығы шектелген болса, оның іштен
туа біткен мүмкіндіктері өз маңызынан айырылады. Әрекетсіздік денені де
бұзады. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің шектеулі ағзаның қызметтік және
құрылымдыө өзгерістеріне әкеліп, өмірін қысқартады.
Қимыл-қозғалыстар–жануарлар дүниесінің тірішілік етуінің және
эволюциядағы оның прогресінің шарты. Энергия ресурстарын қорға жинау,
тыныштық күйде оларды үнемді жұмсау және соның нәтижесі ретінде өмірдің
ұзаруы қаңқа бұлшық еттерінің белсенділігіне байланысты. Осы тұрғыдан
алғанда, қаңқа бұлшық еттерінің шамалы қарқыны бар әрекеттері тиімді болып
келеді.
Іс-тәжірибе, зерттеулер көрсеткендей, қимыл-қозғалыс белсенділігі жасқа
орай болатын инволюциялық өзгерістерді тежейді, белсенді жасампаздық өмір
кезеңінің ұзаруына септігін тигізеді. Қоғам байлығы, ғылыми-техникалық
пргшресс, әлеуметтік-экономикалық даму, жеке адам денсаулығына байлынысты.
Басқаша айтқанда, өсіп келе жатқан жастардың денсаулығы–маңызды әлеуметтік
категория.
Денсаулықты сақтау факторларының қатарында дене тәрбиесі жетекші рөл
атқарады. Дене тәрбиесімен шұғылданушылардың, онымен шұғылданбайтын
адамдарға қарағанда, қара жұмыс және ақыл-ой еңбегін атқара алатын
мүмкіндіктері жоғары дәрежеде ұзақ сақталады. Қимыл-қозғалыс
белсенділігінің төмендігі денсаулыққа зиянды әсер етеді. Бірінші кезекте ол
жүрек-қан тамырлары ауруына, зат алмасудың бұзылуына себеп болады. Дене
жаттығулары қан тамырларындағы атероклероздық өзгерістердің алдын алады.
Жүректің ишемиялық ауруының қаупін азайтады.
Дене жаттығуларын жасау барысында ағзаның ішкі ортасында пайда болатын
өзгерістерге төтеп бергіштік–жаттыққан ағзаның ерекше қасиеті. Сонымен
қатар, дене жаттығулары адамның сыртқы ортаның зиянды факторларына да
беріктігін арттырады. Спортпен жүйелі шұғылданатын балалардың денсаулығы
мықты, суық тигеннен болатын ауруларының жиілігі төмен.
Мектеп тіршілігі жағдайларында, қалыпты дене дамуы мен денсаулыққа
қажетті қимыл-қозғалысқа деген табиғи мұқтаздық шектелген. Дене тәрбиесі
мұғалімнің, спорт мектебі бапкерінің назарында дене жаттығуларының
сауықтырушы рөлі бірінші кезекте болуы керек. Күнделікті қимыл-қозғалыс
белсенділігін денсаулық резервтерін жинақтайтын табиғи негіз ретінде
қарастырған жөн.
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде, жастарды сауықтырушы тиімді
құралдардың бірі спорт болып келеді. Спорт –жоғары дәрежедегі
тәртіптендіруші фактор. Бұл табиғи қызу, жүйелі бұлшық ет жұмысы кездерінде
ағзаның ішкі қажеттілігінен туындаған тәртіп. Ол артықшылықтармен күресетін
қатал режимді бұзуға қарсы тіртіп.
Ерікті қимылдарға үйрету адамның ерікті қимыл-қозғалыс әрекеттері.
Еріктіқимыл туралы ілімнің дамуы. Адам қимыл-қозғалыстарын ерікті және
еріксіз деп шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Спорттық жаттығулар
құрамына кіретін ерікті қимыл-қозғалыстар, негізінен, сананың бақылауымен
орындалады. Еріксіз қимылдар сананың қатысуынсыз немесе пайымдаусыз
басқарылады.
Спорт тәжірибесінде кездесетін ерікті қимыл-қозғалыстардың қарапайым
формаларынан бастап өте күрделі түрлеріне дейін – жалпы физиологиялық
табиғаты ондаған жылдар бойы зерттелген. Бұл ғылым қазіргі заманда да
толықтырылып, дамудың үстінде. Адамның ерікті редакцияларын рефлекстер
жүйесі ден тануды, қимыл-қозғалыс әрекеттерінің негізін қалаушы ғалым,
физиолог И.М.Сеченев ұсынған. Мир рефлекстері атты еңбегі арқылы ол адам
психикасы мен ерікті қимыл-қозғалыс әрекеттерінің табиғи-материалистік
көзқарасты негіздеді. И.М.Сеченов, ерікті қимыл-қозғалыстар, психикалық
процестер және адамның ір-әрекеттері–еріктіліктің ең жоғары формасы.
И.М.Сеченевтің идеялары кейінгі уақытта И.П.Павловтың тәжірибелерінде
дәлелденген. И.П.Павлов сыртқы орта факторларының бүгін ағазамдағы
функцияларына тигізетін әсерлерін мұқият есепке алып, осы заманға дейін
өзінің маңызын жоймаған, рефлекстік теорияның материалистік принциптерін
негіздеді.
Ерікті қимыл-қозғалыстардағы шартсыз тонус беруші–сергітуші рефлекстер.
Ерікті қимыл-қозғалыстар–туа біткен рефлекстік негізді процестер. Туа
біткен рефлекстер қатарына дене қалыптарының немесе кейін рефлекстері, тепе-
теңдікті ұстап тұруды қамтамасыз етуші және тағы басқа рефлекстер жатады.
Қолданыстағы жіктеу бойынша туа біткен қимыл-қозғалыс рефлекстері дене
қалпын тыныштық күйде ұстап тұруды және дененің қозғалыстардан соң бұрынғы
қалпына қайта келуді қамтамасыз етуші рефлекстер болып екіге бөлінеді.
Кейіптену рефлекстері бастың еңкейген немесе оңға-солға бұрылған
кездерінде мойын бұлшық еттеріндегі жүйке талшықтары ұштарының және ішкі
құлақ шытырманының тітіркенулерінен пайда болады. Басты көтеру немесе
еңкейту аяқ-қол және тұлға бұлшық еттерінің тонусын өзгертеді де, қалыпты
кейіпті сақтауға септігін тигізеді. Бастың оңға-солға бұрылуы мойын бұлшық
еттері мен сіңірлер проприорецепторларының тітіркенулерін туғызады да,
тұлғаны басқа қатысты симметриялы қалыпқа тұрақтандырады.
Бастың кеңістіктегі қалпының өзгеруінде және сол өзгерістерді талдауда
вестибулдар аппаратының мңызы зо. Бас оңға-солға бұрылған кезде оның
рецепторлық құрылымдары қозуға келеді де, бұрылған жағындағы мойын бұлшық
еттерінің тонусын рефлекстік жолмен көтереді. Бұл тұлғаның басқа қатысты
бағытын тұрақтандыруға мүмкіндік береді. Айналумен байланысты көптеген
спорттық жаттығуларды тонустың осылай таралуы арқылы ұтымды орындауға
мүмкіндік туады.
Түзетуші рефлекстер дене кейпін қалыптан ауытқыған жағдайында сақталуын
қамтамасыз етеді. Түзетуші рефлекстер тізбегі басты көтеруден басталады
және өзгерген тұлға қалпын соңынан қалыпты кейпке қайта келтірумен
аяқталады. Түзетуші рефлекстердің іске асуына вестибулар, көру аппараттары,
бұлшық ет проприорецепторлары, тері рецепторлары қатысады.
Дененің кеңістікке бір орыннан екінші бір орынға ауысуы
статокинетикалық рефлекстермен іске асады. Айналмалы қимылдарға жарты
шеңберлі каналдардағы (арна) эндолимфа толқуларының нәтижесінде
вестибулалық рецепторлар қозады. Орталыққа тепкіш тітіркеністер сопақша
мидағы вестибулалық ядроларға келіп, айналмалы қимылдарда бас пен көз
қалыптарының рефлекстік өзгерістеріне әкеледі.
Айналдыру рефлекстері бастың қозғалысқа қарсы баяу бұрылысымен, соңынан
тұлғаға қатысты қалпына шапшаң қайта келуімен сипатталады. Көз де ұқсас
қозғалыстар жасайды, айналу жағына қарай тез, ал айналуға қарсы жағына баяу
бұрылысының биологиялық маңызы мынада. Айналған сәтте көру алаңында
көрінген заттарға көз қырын салу және оларды белгілеу. Көздің айналу жағына
қарай шапшаң бұрылысы олардың бұрынғы дұрыс қалпына келуін қамтамасыз
етеді. Дененің айналуы тоқтаған кезде көз айналысқа қарсы бағытта бұрылыс
жасайды, ал бас пен тұлға айналу жағына қарай ауытқуды жалғастыра береді.
Дененің тік бағыттағыасуысуы лифт рефлекстерімен іске асырылады.
Кенеттен төмен қарай түсірілген жануардың секіруге дайындық рефлексі пайда
болады, ал жерге қонуы аяқтарының иілуімен іске асырылады. Осыған ұқсас
құбылыстар лифт кабинасынжоғары қарай шапшаң көтерген кезде ішінде тұрған
адамдарға пайда болады. Көтерілудің басында аяқтар мен тұлға иіледі, ал
кілт тоқтаған сәтте–жазылады.
Тұлға мен аяқ-қол бұлшық еттері тонусының рефлекстік өзгерістері
вестибулалық ядролардың мишықпен, ми дінінің қимыл орталықтары және қыртыс
асты бөлімдерімен өте кең функциялық және морфологиялық байланыстары арқылы
жасалады. Лифт рефлекстерінің балаларды тереңге секіруге, секіріп түскенде
жерге дұрыс қонуды үйретуде маңызы зор. Бұл рефлекстердің туа біткендігіне
қарамастан, секіртерде жерге дұрыс қонуды үнемі түзетіп отыруды қажет
етеді. Дәлірек айтқанда, балалардың лифт рефлекстерін жетілдіру,
оқытуышының үнемі назарында болғаны жөн. Еріксіз қимыл-қозғалыс формаларына
туа біткен бірнеше рефлекстер жатады. Ию, тебу және ырқағты (сгибательные,
отталкивание, ретмические). Алақан немесе табан терісін тітіркендіруге
жауап ретінде бала қол-аяғын иеді, егерде алақанды немесе табанды баппен
қысса, ол затты тебеді.
Ырғақты рефлекс екі формада білінеді. Серпу және адымдау. Серпу
рефлексінің типтік мысалы ретінде жануардың қасыну рефлексін келтіруге
болады. Бір аяқтың ырғақты қимылдары жұлындағы жүйек орталықтарының
функциялық сыңаржақтылық өзгерістері арқылы іске асады.
Адымдау рефлексі аяқтардың жүйке орталықтарындағы реципторлық
арақатынастарына байланысты. Ырғақты рефлекс жүру, жүзу сияқты күрделі
циклдық қозғалудың (локомоция) негізін құрайды. Дене жаттығуларын орындау
туа біткен қимыл-қозғалыс рефлекстерін үнемі түзетумен байланысты.
Орталықтан бағытталған реттеуші әсерлер ерікті қимыл-қозғалыстардың
сипатына орай, бұлшық еттер тонусын қажетті дәрежеде ұстап тұруды
қамтамасыз етеді.
Спорттық әрекеттер ағза мен сыртқы орта арасында болатын әрекеттесуді
тынымсыз түзетумен байланысты. Мұндай әрекеттесудің мысалы ретінде
(спорттық ойындар жағдайларында) дене жаттығуларының күрделі әдісін
өзгермелі сыртқы орта жағдайларында меңгеруді келтіруге болады.
Жаттығуларды ұтымды орындауды қамтамасыз ететін, өте нәзік ажыратуды
жасау–атқарушы бұлшық ет аппаратынан қимыл-қозғалыстарды басқаратын ең
жоғары жүйелерге дейінгі–ағзаның барлық функциялық жүйелерінің үйлесімді
әрекеттерінің нәтижесі. Басқаша айтқанда, қимыл-қозғалыстарға үйрету–өте
күрделі процесс. Мұндағы жетістіктер тірек-қимыл аппаратының жағдайына,
оның функциялқ жетілуіне, мидың талдау-қорыту қызметінің даму деңгейіне
байланысты.
Бұл айдарда қимыл-қозғалыс белсенділігінің және жүктемелеріне
бейімделудің физиологиялық негіздері берілген. Бір бөлімі балалар,
жасөспірімдер және бозбалалар дене жаттығуларына, дене тәрбиесі және спорт
сабақтарына үйретудің физиологиялық заңдылықтары мен алғы шарттары
қарастырылған.. Жалпыбілім беретін мектептегі дене жаттығулары сабақтарының
түрлеріне негіздеме іспеттес. Балғын спортшыларды таңдау, оларды
машықтандыру жағдайлары ескерілген. Сонымен қатар сауықтыру жұмыстарындағы
және кейбір әлеуметтік мәселелерді шешу жолындағы жалпы халықтық ден
тәрбиесінің рөлі көрсетілмек.
Г) Жасөспірімдердің дене сымбатын қалыптастыру
Жасөспірімдік және бозбалалық жастарға дерексіздік ойлаудың басым
болуымен байланысты, нақты, заттық тітіркендіргіштерге қарағанда, сөз
сигналдарына шартты қимыл рефлекстері тез жасалады. Сондықтан (әсіресе
бозбалалық шақта), негізінен, сөздік әдістерді пайдалану арқылы қимыл-
қозғалыстарға үйрету физиологиялық тұрғыдан негізді. Жасөспірімдер жоғары
қозғыштығымен, өте жоғары қимыл белсенділігімен, қимылдарының ретсіздігімен
(ебедейсіздігімен) ерекшеленеді. Жыныстық жетілу кезеңіне жақын мидың
талдау-түзу функциясының мүмкіндігі жоғарылайды. Дене жаттығулары
сабақтарының мазмұны мен маңызын түйсіну арқылы, жасөспірім олардың
түрлерін тез меңгереді.
Жасөспірім психикасының тұрақсыздығы оның дене жаттығуларына деген
назарын үнемі қуаттап тұруды қажет етеді. Бірақ олардың аса күрделі
болмағаны жөн. Күрделі, қиын жаттығуларға немесе өте қарапайым жеңіл
орындалатын жаттығулар сияқты қимыл-қозғалыстарға ынта-жігер тез сөнеді.
Дене жаттығуларына аса қол жетімділік әдісін меңгеруге деген
немқұрайылылыққа әкеледі. Дәо осы жаста, жаттығуларды орындау арқылы
физикалық жан-жақты даму, проприоцепция аппаратын жетілдіретін дұрыс
әдіспен қабаттасуы керек.
Тиімді құрылған дене жаттығуларының сабақтары, ағзаның мүшелері мен
ұлпаларының дамуын, өсуін күшейте отырып, биологиялық процестерді құрайды.
Жасөспірімдер өзінің мүмкіндіктерін асыра бағалай отыра күш жаттығуларымен,
ауыр заттарды көтерумен, күрделі акробатикалық, гимнастикалық және басқа
жаттығулармен өзін-өздері жүктейді. Осындай ерекшеліктерді ескере отырып,
спорттық жарақаттарға әкелетін және техникалық дилетанизмның потенциялдық
қайнар көзі болатын жаттығуларды сабақ барысына кіргізуге болмайды.

1.2 Жасөспірімдердің қимыл қозғалыс сапаның физиологиялық
негіздері
Қимыл-қозғалыс белсенділігі–жоғары дамыған тірі материяның ерекшелігі
ғана емес, тіршілікке қажетті жағдай. Адамның эволюциясындағы дамуы оның
барлық мүшелері мен жүйелерінің қалыпты қызмет атқаруын тек белсенді қимыл-
қозғалыс ірекеттері бар жағдайларда ғана мүмкін еткен.
Баланың қимыл-қозғалыстар табиғи мұқтаждығы шектелген болса, оның іштен
туа біткен мүмкіндіктері өз маңызынан айырылады. Әрекетсіздік денені де
бұзады. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің шектеулі ағзаның қызметтік және
құрылымдық өзгерістеріне әкеліп, өмірін қысқартады.
Қимыл-қозғалыстар–жануарлар дүниесінің тіршілік етуінің және
эволюциядағы оның прогресінің шарты. Эенргия ресурстарын қорға жинау,
тыныштық күйде оларды үнемді жұмсау және соның нәтижесі ретінде өмірдің
ұзаруы қаңқа бұлшық еттерінің белсенділігіе байланысты. Осы тұрғыдан
алғанда, қаңқа бұлшық еттерінің шамалы қарқыны бар әрекеттері тиімді болып
келеді.
Іс-тәжірибе, зерттеулер көрсеткендей, қимыл-қозғалыс белсенділігі жасқа
орай болатын инволюциялық өзгерістерді тежейді, белсенді жасампаздық өмір
кезеңінің ұзаруына септігін тигізеді. Қоғам байлығы, ғылыми-техникалық
прогресс, әлеуметтік-экономикалық даму, жеке адам денсаулығына байлынысты.
Басқаша айтқанда, өсіп келе жатқан жастардың денсаулығы–маңызды әлеуметтік
категория.
Денсаулықты сақтау факторларының қатарына дене тәрбиесі жетекші рөл
атқарады. Дене тәрбиесімен шұғылданушылардың, онымен шұғылданбайтын
адамдарға қарағанда, қара жұмыс әжне ақыл-ой еңбегін атқара алатын
мүмкіндіктері жоғары дәрежеде ұзақ сақталады. Қимыл-қозғалыс
белсенділігінің төмендігі денсаулыққа зиянды әсер етеді. Бірінші кезекте ол
жүрек-қан тамырларындағы атеросклероздық өзгерістердің алдын алады,
жүректің ишемиялық ауруының қаупін азайтады.
Дене жаттығуларын жасау барысында ағзаның ішкі ортасында пайда болатын
өзгерістерге төтеп бергіштік–жаттыққан ағзаның ерекше қасиеті. Сонымен
қатар, дене жаттығулары адамның сыртқы ортаның зиянды факторларына да
беріктігін арттырады. Спортпен жүйелі шұғылданатын балалардың денсаулығы
мықты, суық тигеннен болатын ауруларының жиілігі төмен.
Мектеп тірлішігі жағдайларында, қалыпты дене дамуы мен денсаулыққа
қажетті қимыл-қозғалысқа деген табиғи мұқтаждық шектелген. Дене тәрбиесі
мұғалімінің, спорт мектебі бапкерінің назарында дене жаттығуларының
сауықтырушы рөлі бірінші кезекте болуы керек. Күнделіктегі қимыл-қозғалыс
белсенділігін денсаулық резервтерін жинақтайтын табиғи негіз ретінде
қарастырған жөн.
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде, жастарды сауықтырушы тиімді
құралдардың бірі спорт болып келеді. Спорт–жоғары дәрежедегі
тәртіптендіруші фактор. Бұл табиғи қызу, жүйелі бұлшық ет жұмысы кездерінде
организмнің ішкі қажеттілігінен туындаған тіртіп. Ол артықшылықтармен
күресетін қатал режіимді бұзуға қарсы тәртіп.
Ерікті қимылдарға үйрету адамның ерікті қимыл-қозғалыс іркеттері .
Ерікті қимыл туралы ілімнің дамуы. Адам қимыл-қозғалыстарын ерікті және
еріксіз деп шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Спорттық жаттығулар
құрамына кіретін ерікті қимыл-қозғалыстар, негізінен, сананың бақылауымен
орындалады. Еріксіз қимылдар сананың қатысуынсыз немесе пайымдаусыз
басқарылады.
Спорт тәжірибесінде кездесетін ерікті қимыл-қозғалыстардың қарапайым
формаларынан бастап өте күрделі түрлеріне дейін–жалпы физиологиялық
табиғаты ондаған жылдар бойы зерттелген. Бұл ғылым қазіргі заманда да
толықтырылып, дамудың үстінде.
Адамның ерікті редакцияларын рефлекстер жүйесі деп тануды, қимыл-
қозғалыс әрекеттерінің негізін қалаушы ғалым, физиолог И.М.Сеченев ұсынған.
Ми рефлекстері атты еңбегі арқылы ол адам психикасы мен ерікті қимыл-
қозғалыс әрекеттерінің табиғи материалистік көзқарасты негіздеді.
И.М.Сененев, ерікті қимыл-қозғалыстар, психикалық процестер және адамның
ойлау қасиетенің табиғаты рефлекстік, дәлірек айтқанда, адамға әсер етуші
объективтік құбылыстарды шағылыстырудың нәтижесі деп көрсеткен.
И.М.Сеченевтің пікірі бойынша, адамның әс-әрекеттері – еріктіліктің ең
жоғары формасы. И.М.Сеченевтің идеялары кейінгі уақытта И.П.Павловтың
тәжірибелерінде дәлелденген. И.П.Павлов сыртқы орта факторларының бүтін
ағзамындағы функцияларына тигізетін әсерлерін мұқият есепке алып, осы
заманға дейін өзінің маңызын жймаған, рефлекстік теорияның материалистік
принциптерін негіздеді.
Ерікті қимыл-қозғалыстардағы шартсыз тонус беруші–сергітуші рефлекстер.
Ерікті қимыл-қозғалыстар – туа біткен рефлекстік негізді процестер. Туа
біткен рефлекстер қатарына дене қалыптарының немесе кейіп рефлекстері, тепе-
теңдікті ұстап тұруды қамтамасыз етуші және тағы басқа рефлекстер жатады.
Қолданыстағы жіктеу бойынша туа біткен қимыл-қозғалыс рефлекстері дене
қалпын тыныштық күйде ұстап тұруды және дененің қозғалыстардан соң бұрынғы
қалпына қайта келуді қамтамасыз етуші рефлекстер болып екіге бөлінеді.
Кейіптену рефлекстері бастың еңкейген немесе оңға-солға бұрылған
кездерінде мойын бұлшық еттеріндегі жүйке талшықтары ұштарының және ішкі
құлақ шытырманының тітіркенулерінен пайда болады. Басты көтеру немесе
еңкейту аяқ-қол және тұлға бұлшық еттерінің тонусын өзгертеді де, қалыпты
кейіпті сақтауға септігін тигізеді. Бастың оңға-солға бұрылуы мойын бұлшық
еттері мен сіңірлер проприорецепторларының тітіркенулерін туғызады да,
тұлғаны басқа қатысты симметриялы қалыпқа тұрақтандырады.
Бастың кеңістіктегі қалпының өзгеруінде және сол өзгерістерді талдауда
вестибулдар аппаратының маңызы зор. Бас оңға-солға бұрылған кезде оның
рецепторлық құрылымдары қозуға келеді де, бұрылған жағындағы мойын бұлшық
еттерінің тонусын рефлестік жолмен көтереді. Бұл тұлғаның басқа қатысты
бағытын тұрақтандыруға мүмкіндік береді. Айналумен байланысты көптеген
спорттық жаттығуларды тонустың осылай таралуы арқылы ұтымды орындауға
мүмкіндік туады.
Түзетуші рефлекстер дене кейпін қалыптан ауытқыған жағдайында сақталуын
қамтамасыз етеді Түзетуші рефлекстер тізбегі басты көтеруден басталады және
өзгерген тұлға қалпын соңынан қалыпты кейіпке қайта келтірумен аяқталады.
Түзетуші рефлекстердің іске асуына вестибулар, көру аппараттары, бұлшық ет
проприорецепторлары, тері рецепторлары қатысады.
Дененің кеңістікке бір орынан екінші бір орынға ауысуы статокинетикалық
рефлекстермен іске асады. Айналмалы қимылдарға жарты шеңберлі каналдардағы
(арна) эндолимфа толқуларының нәтижесінде вестибулалық рецепторлар қозады.
Орталыққа тепкіш тітіркеністер сопақша мидағы вестибулалық ядроларға келіп,
айналмалы қимылдарда бас пен көзқалыптарының рефлекстік өзгерістеріне
әкеледі.
Айналдыру рефлекстері бастың қозғалысқа қарсы баяу бұрылысымен, соңынан
тұлғаға қатысты қалпына шапшаң қайта келуімен сипатталады. Көз де ұқсас
қозғалыстар жасайды, айналу жағына қарай тез, ал айналуға қарсы жағына баяу
бұрылысының биологиялық маңызы мынада. Айналған сәтті көру алаңында
көрінген заттарға көз қырын салу және оларды белгілеу. Көздің айналу жағына
қарай шапшаң бұрылысы олардың бұрынғы дұрыс қалпына келуін қамтамасыз
етеді. Дененің айналуы тоқтаған кезде көз айналысқа қарсы бағытта бұрылыс
жасайды, ал бас пен тұлға айналу жағына қарай ауытқуды жалғастыра береді.
Дененің тік тағыттағы ауысуы лифт рефлекстерімен іске асырылады.
Кенеттен төмен қарай түсірілген жануардың секіруге дайындық рефлексі пайда
болады, ал жерге қонуы аяқтарының иілуімен іске асырылады. Осыған ұқсас
құбылыстар лифт кабинасын жоғары қарай шапшаң көтерген кезде ішінде тұрған
адамдарда пайда болады. Көтерілудің басында яақтар мен тұлға иіледі, ал
кілт тоқтаған сәтте –жазылады.
Тұлға мен аяқ-қол бұлшық еттері тонусының рефлекстік өзгерістері
вестибулалық ядролардың мишықпен, ми дінінің қимыл орталықтары және қыртыс
асты бөлімдерімен өте кең функциялық және морфологиялық байланыстары арқылы
жасалады. Лифт рефлекстерінің балаларды тереңге секіруге, секіріп түскенде
жерге дұрыс қонуды үйретуде маңызы зор. Бұл рефлекстердің туа біткендігіне
қарамастан, секіртерде жерге дұрыс қонуды үнемі түзетіп отыруды қажет
етеді. Дәлірек айтқанда, балалардың лифт рефлекстерін жетілдіру,
оқытушының үнемі назарында болғаны жөн. Еріксіз қимыл-қозғалыс формаларына
туа біткен бірнеше рефлекстер жатады. Ию, тебу және ырғақты (сгибательные,
отталкивание, ретмические). Алақан немесе табан терісін тітіркендіруге
жауап ретінде бала қол-аяғын иеді, егерде алақанды немесе табанды баппен
қысса, олзатты тебеді.
Ырғақты рефлекс екі формада білінеді. Серпу және адымдау. Серпу
рефлексінің типтік мысалы ретінде жануардың қасыну рефлексін келтіруге
болады. Бір аяқтың ырғақты қимылдары жұлындағы жүйке орталықтарының
функциялық сыңаржақтылық өзгерістері арқылы іске асады.
Адымдау рефлексі аяқтардың жүйке орталықтарындағы реципторлық
арақатынастарына байлынысты. Ырғақты рефлекс жүру, жүзу сияқты күрделі
циклдық қозғалудың (локомоция) негізін құрайды. Дене жаттығуларын орындау
туа біткен қимыл-қозғалыс рефлекстерін үнемі түзетумен байланысты
Орталықтан бағытталған реттеуші әсерлер ерікті қимыл-қозғалыстардың
сипатына орай, бұлшық етер тонусын қажетті дәрежеде ұстап тұруды қамтамасыз
етеді.
Спорттық әрекеттер ағза мен сыртқы орта арасында болатын әрекеттесуді
тынымсыз түзетумен байланысты. Мұндай әрекеттесудің мысалы ретінде
(спорттық ойындар жаттығуларының күрделі техникасын өзгермелі сыртқы орта
жағдайларында меңгеруді келтіруге болады. Жаттығуларды ұтымды орындауды
қамтамасыз ететін, өте нәзік ажыратуды жасау–атқарушы бұлшық ет аппаратынан
қимыл-қозғалыстарды басқаратын ең жоғары жүйелерге дейінгі–ағзаның барлық
функциялық жүйелерінің үйлесімді әрекеттерініңнәтижесі. Басқаша айтқанда,
қимыл-қозғалыстарға үйрету–өте күрделі процесс. Мұндағы жетістіктер тірек-
өқимыл аппаратының жағдайына, оның функциялық жетілуіне, мидың талдау-
қорыту қызметінің даму деңгейіне байлынысты.
Бұл айдарда қимыл-қозғалыс белсенділігінің және жүктемелеріне
бейімделудің физиологиялық негіздері берілген. Бір бөлімі балалар,
жасөспірімдер және бозбалалар дене жаттығуларының физиологиялық
проблемаларына арналып отыр. Дене жаттығуларына, дене тәрбиесі және спорт
сабақтарына үйретудің физиологиялық заңдылықтары мен алғы шарттары
қарастырылған. Жалпы білім беретін мектептегі дене жаттығулары сабақтарының
түрлеріне негездеме іспеттес. Балғын спортшыларды таңдау, оларды
машықтандыру жағдайлары ескерілген. Сонымен қатар сауықтыру жұмыстарындағы
және кейбір әлеуметтік мәселелерді шешу жолындағы жалпы халықтық дене
тәрюиесінің рөлі көрсетілмек.
Жасөспірімдік және бозбалалық жастарға дерексіздік ойлаудың басым
болуымен байланысты, нақты, заттық тітіркендіргіштерге қарағанда, сөз
сигналдарына шартты қимыл рефлекстері тез жасалады. Сондықтан (әсіресе
бозбалалық шақта), негінен, сөздік әдістерді пайдалану арқылы қимыл-
қозғалыстарға үйрету физиологиялық ұрғыдан негізді. Жасөспірімдер жоғары
қозғыштығымен, өте жоғары қимыл белсенділігімен, қимылдарының ретсіздігімен
(ебедейсіздігімен) ерекшеленеді. Жыныстық жетілу кезеңіне жақын мидың
талдау–түзу функциясының мүмкіндігі жоғырылайды. Дене жаттығулары
сабақтарының мазмұны мен маңызын түйсіну арқылы, жасөспырым олардың
түрлерін тез меңгереді.
Жасөспірім психикасының тұрақсыздығы оның дене жаттығуларына деген
назарын үнемі қуаттап тұруды қажет етеді. Бірақ олардың аса күрделі
болмағаны жөн. Күрделі, қиын жаттығуларға немесе өте қарапайым жеңіл
орындалатын жаттығулар сияқты қимыл-қозғалыстарға ынта-жігер тез сөнеді.
Дене жаттығуларына аса қол жетімділік техниканы меңгеруге деген
немқұрайлылыққа әкеледі. Дәл осы жаста, жаттығуларды орындау арқылы
физикалық жан-жақты даму, проприоцепция аппаратын жетілдіретін дұрыс
техникамен қабаттасуы керек.
Тиімді құрылған дене жаттығуларының сабақтары, ағзаның мүшелері мен
ұлпаларының дамуын, өсуін күшейте отырып, биологиялық процестерді құрайды.
Жасөспірімдер өзінің мүмкіндіктерін асыра бағалай отыра күш жаттығуларымен,
ауыр заттарды көтерумен, күрделі акробатикалық, гимнастикалық және басқа
жаттығулармен өзін-өздері жүктейді. Осындай ерекшеліктерді ескере оытырп,
спорттық жарақаттарға әкелетін және техникалық дилетантизмнің потенциялдық
қайнар көзі болатын жаттығуларды сабақ барысына кіргізуге болмайды.

1.3 Балалар мен жасөспірімдердің бастапқы кезеңдегі дене дайындығын
арттыруда қолданылатын қимыл-қозғалыс ойындар

Қимылды ойындарды қолдану балаларға қажет әдет, түсінік өндіру құрамы
болады. Ойында балалар күшке салмай ойнайды. Оқытушы бұл әдісте дұрыс
қолданып әртүрлі жағдай туғызып, тіпті жарысқа дейін апарады. Қимыл-
қозғалыс ойында балалардың күшін ғана арттырмай, ойлау, тез шешім қабылдау
қасиеттерін жетілдіру еді. Жаттығушылар қимыл мүмкіндіктерін жетілдіріп,
жылдам, тұтқыр болуына негіз. Жаттықтырушылар қимыл-қозғалыс ойнында үш
топқа бөлуді ұсынады.
Топ – координациялық ойын әдісі қимыл жасау тәжірибесін кеңейтілуіне
бағытталған. Олар жайлап ойлануға қиын жағдай да шешім қабылдауға жас
күресшілердің еңсесін көтеріп, күреске дайын болуына қажет.
Координациялық ойындар құрамына 5 топ ойын. Жанама ойындар үшке
бөлінеді:
1.ойыншылар бірдей тапсырма алады;
2.ойыншылар әр түрлі тапсырма алады;
3.тапсырма жасағандай әр келген жанама бірдей жасау.
Жанама ойындар сансыз. Спорттық күресте жанама 36 нүкте және 6 жанасу
варианты бар. Сонымен қапсырып шабуыл жасау ойындар қарсыластың қимылын
бақылап, қозғалуына жол бермей өз қимылының құрылысы мен техникасын
еңселеу. Олар кішірек кілем үстінде 10,15 және 20 секунд жүргізіледі,
күресшілердің күш және техникалық дайындалуына байланысты.
Спортты күресте 280 ойын түрін қолдануға болады. Олар қапсыру тәсілін
бұзуға бағытталған. Күресшілерді қапсырудан босап кетуге үйретеді:
1.шабуылшы спорттық күресте қапсырып алады, содан кейін қапсыруды бұзу
үшін күрес басталады.
2.шабуылшы қапсыруға тапсырма алуы, ал қорғанушы қапсырудан шығармауға
тырысады.
Тек қимыл мәселесін дұрыс шешкен жеңеді. Күресті күрделі бөлу үшін
кілемді кішірейтеді. Әріптестер алдында қимыл мәселесі алға қойылады.
Ығыстыру ойындары көлемі тар кілем үстінде аз уақытта өткізіледі. Бұл
ойындар күресетін балалардың жеке қасиеттерін дамытып, қапсыру техника
элементтерін меңгеруге үйретеді.
Үйрету процесінде ауыртпашылықты өзгертіп отыруға болады, келесі
жолмен:
1.қозғалыс әдісін өткізу түрін өзгертіп;
2.берілген тапсырысты созу;
3.қозғалатын жердің көлемін өзгерту.

Палуандар аяқты тізеден бүгіп, қолдарын кеудеге айқастырып бір-бірін
тепе-теңдіктен айыру үшін тіреседі.
Палуандар бір (оң немесе сол) аяғын тізеден бүгіп, бір (оң немесе сол)
қолымен арқасынан ұстай отырып, бір-бірін тепе-теңдіктен айыру үшін және
аяғын босату үшін тіреседі.
Палуандар кеуделерін түйістіре тіресіп (бастары қапталда, қолдарын
арқадан ұстап), бұрын белгіленген шеңберден бір-бірін шығарып жіберуге
тырысады.
Палуандар кимононың үш белбеуін бір тұзаққа біріктіріп, оларды мойын
арқылы қолтыққа өткізеді (ат ойынын ойнағандай) де бір-бірін бұрын
белгіленген шекараға тартуға тырысады.
Бұл да тұрып тартысқандай, бірақ палуандар кілемде қолымен және
табанымен тіреп тартысады.
Палуандар арқанның ұзындығы 40 см кесіндісін бір-бірінен тартып алуға
талпынады.
Палуандар партерде бір-бірін қарсы ақарап тұрады. Олар допты құшақтап
тұрып, оны тартып алуға тырысады.
Палуандар бір-біріне қарсы қарап тұрады. Олардың әрбірінің міндеті –
қарсыласының табанын басу, бірақ өзінікін басып алмауы тиіс.
Палуандардың бірі өзінің аяғын ұстатуға береді және оны қарсыласының
аяғының арасынан, бұл ретте оның иығы мен білегін ұстай отырып өткізеді.
Қарсыласының міндеті – бірінші палуанды рұқсат етілген кез-келген тәсілмен
партерге жатқызу, ал екіншісі бір аяқта тұруы тиіс, мүмкін болған жағдайда
ұсталынып тұрған аяғын босату немесе қарсы шабуылға шығу. Орындау уақыты –
20-30 с.
Үйренушінің міндеті –белгіленген уақыт ішінде қарсыласының аяғын
рұқсат етілген кез келген ТТД-ны қолдана отырып ұстау. Қарсыласының міндеті
– үйренушіні рұқсат етілген кез келген қарсы тәсілді қолдана отырып
партерге жатқызу. Бұл ретте қарсыласына қорғанысты қолдануға (шабуал
аймағынан шығуға, тосқауыл қоюға, қимылдатпайтындай ұстап қалуларына)
рұқсат етілмейді.
Ұарсыласы партер кезінде үйренушіні үстіңгі жан денесінен ұстап
жібермейді.
1.Үйренуші үстіне шығуды оң жағынан, одан кейін қарсыласы тағы да екі
жағынан жүзеге асырады. Осылай бірнеше рет жасалады.
2.Үйренуші қарсыласының үстіне шығу кезінде, қолын өзіне айналдыра
отырып, аяғын оның үстіне салады. Одан кейін қарсыласы тағы да осыны
жасайды. Жаттығуды екі тарап та орындайды .
3.2 жаттығу орындалады, бірақ үйренуші қарсыласын жамтасының алдыңғы
жағынан ұстап оны басынан асыра айналдырады.
Кілемнен шығару. Өзара айқыштап ұстаудан палуандар сигнал бойынша бір-
бірін кілемнен шығаруға тырысады.
1.Б.ж. (бұрынғы жағдай): үйренуші қолдарын тірей отырып, бір аяғын
көтереді, оның екінші аяғы бүгілмейді. Қарсыласы бүйірінен тұрады, бір
қолын тізе буынына, ал екінші қолын үйренушінің құйрығына салады. Қарсыласы
үйренушіні жіберуін мәжбүрлеп аяғына қысады, содан кейін салмақты төмендете
оны қайтадан көтеруге мүмкіндік береді. Бұл жаттығуды қарсыласымен аяқта
немесе салмақ салып отырғанда орындауға болады.
2.Б.ж. (бұрынғы жағдай): үйренуші тіземен тұрады, лның денесі
бүгілмейді; қолдарын басына қояды. Қарсвласы үйренушінің тақымында таянып
жатып, оның аяғын кілемге қатты қысады. Үйренуші денесін ақырын ғана бүгіп
кілемге жатады, одан кейін топтасады және бұрынғы жағдайға қайта келеді.
Жамбасты алға қарай жиыратын … жалғасы