Тозған жерді тыңайтудың тиімді тәсілі

Жалпы, топырақтың құнарын сақтаудағы басты рөлді ауыспалы егістер атқарады. Өкініштісі, елімізде егістік далаларды ұзақ уақыт пайдалану кезеңінде жердің құнарын қалпына келтіріп отыру, оны арттырудың түрлі тәсіл­дері есепке алынбаған. Басты мақ­сат егістіктерді барынша ұзақ пай­далануға және тұрақты түр­де мол өнім алуға бағытталды. Әри­не, бұл жердің тозуына алып келді. 

Кеңестік кезеңде астықты өңірлерде ұзақ уақыт бойы меха­никалық өңдеу құнарын көбей­туге тиімді әсер ететін әдіс саналды. Алайда уақыт өте келе меха­никалық өңдеуге ұшыраған, жиі-жиі жыртылған, тіпті жаз кезін­де 5-6 рет өңделген танаптарда қа­рашірінді құрамы төмендеп, жел мен су эрозиясы белең алды. Топырақ құрамы көзге көрін­бейтін ұсақ шаң-тозаңға ыды­рауы сынды құбылыстар байқалды. Яғни жер тозып кетті. 

Қазіргі Бараев атындағы астық­шаруашылығы ғылыми-зерттеу орталығының тарихы ондаған жыл­ға кететіні белгілі. Кеңестік кезеңде институт ауыспалы егіс зертханасының көпжылдық стационарында зерттеу жүргізген болатын. Танаптық тәжірибе жүр­гізгенге дейін, яғни 1962 жылы топырақтың 20 см-ге дейін­гі беткі қабатында бастапқы қара­шіріндінің мөлшері 30,9 пайызды құраған болатын. Ақмола өңірінің қаратопырақты алқаптарында 50 жылдан астам уақыт бойы пай­даланылған  дәнді-сүрлі ауыс­палы егістіктерде қарашірінді мөлшері 18,1 пайызға азайып кеткені анықталды. Мұның бас­ты себебі топырақты қайта-қай­та механикалық өңдеуге байла­нысты. Жоғарыда айтып кетке­ні­міздей, эрозия пайда болып, топырақ құрамындағы органи­ка­лық заттардың мөлшері жыл санап азайып отырған. 

Ақмола облысы – Қазақ­стан­дағы астықты ең мол беретін аймақ екенін ескерсек және мұн­дай проблема басқа да өңір­лерде бар екенін назарға алсақ, оған айрықша көңіл бөлуге ту­ра келеді. Топырақтың құна­рын қалпына келтіру және одан әрі жақсартудың жолдары қа­растырылған. Бұл үшін өңдел­ген егістік алқаптарында көп­жылдық шөп өсіру керек, ара­лық дақылдарды жасыл тыңайт­қыш ретінде жыртқан жөн. Көп­­жыл­дық шөптер мен шөп қос­паларын, түйежоңышқаны жасыл тыңайтқыш ретінде жырту то­пырақтағы жоғалып кетуге ай­налған органикалық заттардың орнын толтырады. 

Ауыспалы егістіктерде көп­жылдық шөп егу оң нәтиже беріп жатқан өңірлер аз емес. Мәселен, Солтүстік Қазақстанның шөлейтті өңірлерінде көпжылдық шөптер, оның ішінде жоңышқа егіс ал­қаптары үшін өте пайдалы дақыл саналады. Ауыспалы егіс­тік­терге жоңышқа егілген кезде топырақтың құрамы жақсарып, құнары артады. Жоңышқаның арқасында қарашіріндінің, азоттың және де басқа қажетті қоректік мик­ро­­эле­менттердің мөл­шері едәуір көбе­йеді. Суар­малы жер­лер­дегі топырақтың тұз­дану-сор­лануы­мен күресуде де жо­ңыш­қаның фи­зикалық-химия­лық және мели­орациялық рөлі зор. Қазіргі таңда өңірдегі астықша­р­уа­шылығының ең өзекті мәселе­лерінің бірі – қарашіріндінің топы­рақтағы мөлшерін тұрақ­тан­дыру және одан әрі қалпына кел­тіру болып отыр. Сондықтан да жо­ңышқаны ауыспалы егіс танап­тарына енгізгенде өзінің ірі жә­не ұсақ тамырлары азот қорын жинап, оны топырақ қаба­тында қалдырып отырады. Жоңыш­қаның тамыры топырақта органи­калық заттардың неғұрлым көп жиналуын да қамтамасыз етеді.

Ақмола облысының оңтүстік қара топырақтарында ауыспалы егіс зертханасы жүргізген зерт­теулерге сүйенсек, таза сүрі жер танабының орнына түйе­жоңышқаны жасыл тыңайтқышқа өсірген кезінде топыраққа қосым­ша 60 ц/га органикалық заттар түсетіні байқалды. Топырақтың 0-40 см қабатындағы нитратты азоттың мөлшері егін себер алдында таза сүрі жер танабына қарағанда, түйежоңышқадан кейінгі себілген жаздық бидай танабында 15-20%-ға артық болады екен. Бес танапты көп сүр алқаптағы қарашіріндінің бастапқы мөлшері 3,28%-ды құраса, ал үшінші айналымның соңына қарай түйежоңышқаны жасыл тыңайтқышқа жыртқан кезде қа­рашіріндінің мөлшері 

3,55%-ға дейін көтерілгені бай­қалды. Көп­жылдық бұршақты шөптерді еккен кезде  қарашірінді бастапқы мөлшерінен (3,43%) ай­тар­лықтай өзгергені байқал­мады. 

Қорыта келе, топырақтағы қарашіріндінің жай-күйін ұзақ мерзімді зерттеудің нәтижесі бо­йынша ауыспалы егістегі өң­дел­ген егістік жерлерде көп­жылдық шөптерді 5-6 жыл пайдалану және түйежоңышқаны 2 жыл жасыл ты­ңайтқышқа өсіру кезеңдерінде то­пырақтың құна­ры едәуір қалпына келетіні дәлел­денді. Сондай-ақ егін егу кезінде алдымен егілетін дақылдарды дұрыс таң­дау өте маңызды екенін атап өткен жөн. Мысалы, бұршақ тұқым­дас­тарының тамырларында дамып ке­ле жатқан түйнек бактериялар ауа­дағы азотты сіңіріп алады, сөй­тіп топырақ құрамын байытады. 

Бүгінгі таңда Мемлекет бас­шы­­сының нұсқауымен, Үкімет­тің қолға алуымен елімізде аграр­лық саланы дамытуға ерекше кө­ңіл бөлінуде. Ал аграрлық сектор­дың негізгі тірегі – құнарлы жер, сол жерді тиімді пайдалану. Баба­лары­мыз «Байлықтың анасы – жер, атасы – еңбек» дегенді тегін айт­паса керек. Осы ен байлық­ты елдің игілігіне жаратқымыз кел­се, жердің азып-тозбауына, құна­рының қалпына келіп отыруына көңіл бөлген жөн. 

Алдаберген АЛДОҢҒАРҰЛЫ, 

А.И.Бараев атындағы 

Астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығындағы ауыспалы егіс зертханасының меңгерушісі