Сәкен Сейфуллин өмірбаяны | туралы қазақша

Социалистік төңкеріске тікелей қатысқан жалғыз қазақ ақыны Сәкен Сейфуллин өмірбаяны өз шығармалары дәуірдің күреске толы рухы мен күрес шындығын арқау етіп, күрескер адамның жаңа тұлғасын жасады. Ол әдебиеттің де бетін осы бағытқа бұрыуға себепші болды. Жаңа әдебиеттің профессионалды жетілуіне, жанрлық жағынан молайып дамуын үлес қосты. Өзі де көптеген жанрларда заманның жаңа сөзін айтушы болды. Азаматтық лирика, лиро-эпикалық поэмалар туғызды. Проза мен драматургияда, әдебиет зерттеу мен сын саласында да азаттық іздеген халықтың көңіл күйін бейнелей білді.

Төңкерістің алғашқы жылдары саяси-қоғамдық қызметі мен ақындық үні ел арасына кең тараған Сәкен қазақ халқының аңызға айналған ұлттық батыры қатарынан орын алды. Ол шығармаларымен халқына жаңа заман шындығын тануға көмектесті. Мұның бәрі Сәкеннің жаңа мазмұндағы төңкерісшіл қазақ әдебиетінің негізін салушы болғанын дәлелдейді.

Өмірбаяны

Сәкен (шын аты Садуақас) Сейфоллаұлы 1894 жылы 23 мамырда Ақмола облысы, Ақмола уезінің Нілді болысында — Нілді мыс қорыту заводына таяу жердегі қазақ ауылында туған. Қазіргі әкімшілік бөлік бойынша бұл жер Қарағанды облысының Жаңарқа ауданына қарайды.

Сәкеннің шыққан ортасы шағын дәулетті болған. «Тар жол, тайғақ кешу» кітабында ақын оқи бастағаннан Нілдіге, Ақмолаға баратын көлік табылмай, әркімнің артына-мінгесіп қатынасқанын, Омбы лагерінен қашып келгенде Түркстанға қарай өтуге ат таба алмағанын күйініп жазған. Оның балалық шағы өз ауылында өтеді. Ауыл молдасынан оқып, аздап хат таниды.

«Әкей орысша үйреніп, хат біліп, мал табуды арман қылып сөйлеп жүрді» дейді Сәкен Сейфуллин. Осы ниетпен Сейфолла баласын 1905 жылы Нілді заводына оқуға жібереді. Алғашқы бір жылда кісі үйінде жалдана жүріп, орысша үйреніп, одан кейін жылдай ол заводтың орыс-қазақ мектебінде оқиды. Завод өмірімен танысу, жұмысшылар балаларымен бірге оқып, олармен араласу жас Сәкеннің қоғамдық өмірдің әділетсізіктерін көріп тануына жол ашады. «Менің екінші түрлі «оқуым» Нілді заводының машина жанындағы ұсталар дүкенінде болды», «екінші сабақ үсталардың дүкен үйінең аласұрып жұлқынған машина түрінең жер астында жұмыс істепшығатын шахта, кен жұмыскерлерінің жатақ, тұрмыс күйінең завод үстінде тас көмір, көктас кен үйген жұмыекерлердің тіршілік күйлерінен алған сабақ көңілге нық орнаған «тоқу» болды» дейді оя (Сонда, 40-441-беттер). Осында жүріп Сәкен Нілді заводы жұмысшыларының патша өкіметіне қарсы 1905 жылдың желтоқсанында өткен ереуілін көреді.

Еңбек адамдарының ортасында болып, олардың мехнатты өмірің әділетсіздікке қарсы күресін көріп болашақ ақынның таптық ой-санасының ерте оянуына әсер етеді. 1908-1913 жылдары Сәкен Сейфуллин Ақмола (қазіргі Астана) қаласында әуелі приходская школада, кейін үш класты қалалық училищеде оқиды. Бұл жылдары ол орысша білімін толықтырып, орыс әдебиеті кітаптарын оқиды, Ақмола маңының әнші-күйшілерімен танысады. Сонымен қатар алыс ауылдардан оқу іздеп келген қазақ балаларына орыс тілінен сабақ береді.

1913-1916 жылдар арасында Сәкен Сейфуллин Омбы қаласындағы мұғалімдер семинариясында оқиды. Бұл жылдары оның әдебиетпен әуестенуі арта түседі. 1914 жылы Қазанда «Өткен күндер» атты тұңғыш өлеңдер жинағы басылады. Сәкеннің қоғамдық көзқарастарының қалыптасуына Омба дәуірі ерекше ықпал етеді. Мұнда ол студенттердің «Бірлік» атты ұйымының жұмысына белсене қатысады. Әуелі ағартушылық бағыт ұстаған бұл ұйым бірінші империалистік соғыс пен революциялық күрестің өрлеу дәуірінде саяси мәселелерге де араласып, өз көзқарастарын айқындайды. Омбыда Сәкен орыстың революционер жазушысы Феоктист Березовскиймен танысады, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Некрасов кітаптарың М. Горький шығармаларын оқиды.

Омбы семинариясын бітіргеннен кейін Сәкен Сейфуллин Ақмола уезіндегі Сілеті-Бұғылы деген жердегі ауылдық мектепте мұғалім болып істейді. Осында жүріп ақын 1916 жылғы халықтың ұлт-азаттық көтерілісін қарсы алады. Көтерілісшілерге тілектестік білдіріп, өлеңдер жазады.

Сәкеннің қоғамдық, шығармашылық қызметінің жаңа дәуірі 1917 жылдан басталады. Патша өкіметін құлатқан Ақпан төңкерісінен кейін-ақ ол Ақмола қаласына ауысып, саяси-қоғамдық жұмыстарға белсене араласады. Сол жылдың көктемінде құрылған Қазақ Комитетінің төрғасы болып сайланады. Онда төңкерісшіл-демократияшыл зиялылармен бірігіп, қазақ әйелдеріне бостандық беру, бұрынғы әкімдерді ел билеу қызметінен босату, еңбекші халық өкілдерін іске тарту, дін иелерінің құқын тежеу сияқты шараларды іске асырады. Сәкеннің қатысуымен Ақмола жастары «Жас қазақ» атты ұйым құрып, «Тіршілік» атты газет шығарады. 1917 жылдың желтоқсанында Ақмола Совдепі құрылғанда Сәкен Совдептің президиум мүшесі және уездік ағарту комиссары болып тағайындалады.

1918 жылы маусым айында патшашыл ақ қазақтар мен чехословактардың контрреволюциялық көтерілісі кезінде Ақмолада кеңес өкіметі құлап, Сәкен бір топ жолдастарымен революция жауларының қолына түседі. Ол «қоғам мен мемлекет қауіпсіздігіне қатерлі адам» деп табылады да, басқа да тұтқындармен бірге Қызылжар түрмесіне айдалады. Атаман Анненковтың «азап вагонында», Колчактың Омбы лагерінде тоғыз айға созылған ауыр азап шегеді. Тек 1919 жылдың наурызында ғана Сәкен Омбының тұтқын лагерінен қашып шығады. Дүйсембі деген жалған ат жазылған құжатпен ол Павлодар, Баянауыл арқылы өзінің туған еліне келіп, Түркістанға өтеді. Әулиеата (қазіргі Тараз қаласы) Совдепінің көмегімен Сарысу, Шу өзендері бойындағы елдері советтендіру жұмысына қатысады.

1920  жылдың көктемінде Сәкен Сейфуллин Ақмолаға қайта оралып, Колчак үстемдігі құлаған қалада кеңес жұмысын жандандыруға араласады. Ол уездік атқару комитеті төрағасының орынбасары болып істейді. Сол жылдың жазында қазақтың Автономиялық республикасын жариялайтын құрылтай съезіне дайындалу кезінде Сәкен Сейфуллин қазақ өлкесі бойында құрылған ревкомның құрамына кіреді. Құрылтай съезінде бірінші сайланған Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі болып өтеді.

1921  жылы сәуірде Сәкен Сейфуллин бұрын Сибревкомға қарайтын Акмола мен Семей облыстарын Қазақстанға қабылдап алу жөніндегі төтенше үкімет комиссиясының енеді. Ол Қызылжар, Көкшетау, Ақмола, Қарағанды, Омбы қалаларында болып, сайлау жұмыстарына басшылық етеді. 1922 жылы маусымда Қазақ АССР халық комиссарлары Кеңесі Сәкенді оқу-ағарту Халық Комиссарының орынбасары етіп тағайындайды. Сонымен қатар ол «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы болып бекітіледі. Ад Советтердің бүкіл Қазақстандық III съезі 1922 жылдың қазан айында Сәкен Сейфуллинді Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы етіп сайлайды. 1923 жылдың қаңтарында Советтердің X съезінде Бүкілодақтық Атқару Комитетінің мүшелігіне өтеді.

1925-1937 жылдары Сәкен Сейфуллин Қазақстандағы әр-түрлі мәдени-ағарту орындарында- жазушылар Одағында, партия тарихы институтында, «Әдебиет майданы» (қазіргі «Жұлдыз) журналының редакцияларында басшы қызметтерде болады. Жоғары оқу орындарында қазақ әдебиеті тарихынан лекция оқиды.

Қоғамдық-саяси зор жұмыстарымен әдеби шығармашылығын қанаттаса жүргізе отырып, Сәкен Сейфуллин жиырмасыншы жылдардың өзінде көрнекті ақын болып қалыптасы. 1922 жылы оның «Асау тұлпар» атты өлеңдер жинағы, «Бақыт жолына», «Қызыл сұнқарлар» деген пьесалары жеке-жеке кітап болып басылады. Кейін ақынның «Домбыра» (1924), «Экспресс» (1926), «Тұрмыс толқынында» (1928), «Еңбек-шарт — жалшылар қорғаны» (1928), «Көкшетау» (1929), «Альбатрос» (1932), «Қызыл ат» (1935), «Социалистан» (1935) атты өлең-поэмалары жарық көрді.

Проза жанрында Сәкен Сейфуллин «Тар жол тайғақ кешу» (1927) атты мемуарлық романың «Айша» (1922), «Жер қазғандар» (1928), «Жемістер» (1935) атты повестер мен көптеген әңгімелер жариялады. Сәкен Сейфуллин қазақ әдебиеті нұсқаларын жинап, олардан «Қазақтың ескі әдебиеті нұсқалары» (1931), «Батырлар» (1933) атты жинақтар құрастырды. Ақан серінің, Ақмолланың, Ыбырай Алтынсариннің кітаптарын, ІІІ. Құдайбердиев аударған «Ләйлі-Мәжнүннің» нұсқасын бастырды. 1932 жылы қазақ халқының ауыз әдебиетін зерттеуге арнаған «Қазақ әдебиеті» (Билер дәуірінің әдебиеті) атты зерттеуоқулығын жариялады. Ол мектеп оқушыларына арналған әдебиет оқулықтарын жазуға қатысты және әдебиет сынына араласып көптеген мақалалар жазды. 1936 жылы Қазақстан жұртшылығы Сәкеннің әдеби қызметінің 20 жылдығын мерекеледі. Жазушы көркем әдебиетті дамытуда сіңірген еңбектері үшін Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды.

Коммунистік партия мен кеңес өкіметіне сеніп, оның жолын әділдік, теңдік жолы деп ұққан Сәкен Сейфуллин тарапынан саясатты бұрмалаушылықтар мен әділетсіздіктер көрген тұста, өзінің ойың сезімін іркіп қалған емес. Әрқашан пікірін ашық білдіріп отырған. Ол «Ұлтардың өзін-өзі билеуі» деген Ленин қағидасына сенді. Сондықтан Қазақстанда ұлт өкілдерін «ұлтшылдықпен» айыптап қорқытқысы келгендерге ашық наразылық білдірді. 1923 жылы Қазақстан партия ұйымының III конференциясы тұсында Сәкен бастаған 14 коммунистің РКП (б) Орталық Комитетінің хатшысы Е. Ярославскийге жазған хаты осыны дәлелдейді. Ол Қазақстан үкіметінің басшысы болып жүрген кезінде қазақ тілін мемлектеттік тіл етіп жариялау, мемлекеттік іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу, қазақ тілінде кітаптар, газет-журналдар шығаруды ұлғайту мәселелерін күн тәртібіне қойып, шешімдер қабылдатқан. Бұрын «қырғыз» аталып келген ұлттың «қазақ» екенін дәлелдеп, мақалалар жазып, осы қателікті түзетуге себепкер болды. 1925-1933 жылдары Қазақстан партия ұйымын басқарған Голощекин саясатын ашық қарсы болғандардың бірі — Сәкен. Қазақстанда әр кезде болған ұлт саясатының бұрмалануы ақынның көркем шығармаларында да («Совет баласы», «Отарбаның жұмсақ вагонында», «Қызыл ат», «Біздің тұрмыс», т.б.) суреттелген. Сондықтан орталықтан келіп ел басқарушылар «шыншыл», «қыңыр» Сәкенді жақсы көрмеген. Оны әрдайым сынап, «партиялық тазалаулардан» өткізіп отырған. Ақыры 1937 жылы «халық жауы» есебінде тұтқындады. Ақын 1938 жылы 25 ақпанда Алматы түрмесінде, кеше өзі орнатысқан өкіметтің қолынан атылды.

Адамның рухани жан дүниесін түсіне алатын сыр сандығын ашып, сым пернесін баса білетін достарға Сәкен Сейфуллин «Қолыңда жемің барда шырқ айналып, жем таусылса, жалт беретін жанама достарды» қарсы қояды. Өлең идеясы өмір шындығынан туған терең философиялық ойды аңғартады. Ол көркемдігі жағынан да Сәкен Сейфуллин поэзиясындағы елеулі туынды. Өлеңнің қайталанып келетін жолдары мен сөз тізбектері ақын ойын нақтылап, анықтай түсумен бірге шығармаға көркемдік ойнақылық береді.

Бұл айтылғандар Сәкеннің лириканың шекарасын батылдықпен кеңейте алғанын, оны тек нәзік сезімнің көрінісі түрінде қалдырамай, оған азаматтық әуен, ойлы мазмұн бере дамытқанын дәлелдейді. «Ананың хдты», «Анаға жауап» сияқты өлеңдерінде ол ана мен бала арасындағы сағынышты сезімге жаңа заман қызметшісі — баланың салиқалы ойын қосады. Ол сағынып, «елге қайт» деп үгіттеген анасына тоқтау айтады. Бұл өлеңдерде ескі өмір мехнатын көп тартып, баласын өмір үшін күреске тәрбиелеген ана мен күрескер, жаңа қоғам иесі балайың нақты образдары жасалған. Сөйтіп Сәкен Сейфуллин лирик-ақын есебінде ізгі адамгершілік мінездерді, айнымас достықты, анаға деген сезімдерді қастерлеуші болды.

Сәкен Сейфуллин — бірталай поэма жазған ақын. Өмірдегі, басқа да көркем туындыларындағы сияқты ақын негізінең поэмаларында жаңа заман тақырыбың азаттық жолындағы күрес идеясын жырлады. «Альбатрос» атты поэмасында Ресейдегі (оның ішінде Қазақстандағы) революциялық күрес тарихы мен оның көсемі В. И. Лениннің жетекшілік ролін көрсетуге ұмтылды. Оған белгілі дәрежеде орыс ақыны В. Маяковскийдің «Жақсы», «Владимир Ильич Ленин» атты поэмаларының әсері болғаны даусыз. Революцияның жеңісі мен жаңа қоғамның бет алысын «Советстан», «Социалистан» поэмаларына арқау етті. «Чжан Цзо-Лин» поэмасын социалистік құрылыс мүддесін сатқан опасыздықты, капитализмнің тіміскілеуін әшкерлеуге құрды. Алайда, олардың көркемдік табыстары біркелкі бола алмады.

Сонымен қатар Сәкен Сейфуллин халық аңыздарына сүйеніп, елдің батырлық, гуманистік дәстүрлерің адамдық ізгілікті, қазақ жерінің көркем табиғатын суреттейтін кең тынысты поэмалар жазды. «Аққудың айрылуы» атты лиро-эпикалық поэма жоғарыда айтылды. Осы тақырыптағы ақынның үлкен табысы — «Көкшетау» поэмасы.

Қазақ даласының ең бір шұрайлы өлкесі — Көкшетау әдебиетте көп жырланған. Солардың ішінде М. Жұмабаевтың «Батыр Баян» атты поэмасы кеңінен таныс. Мағжан онда Абылай ханды көтере, оның ел қорғаушылық, қазақ жерін біріктіруші есебіндегі еңбегін айқындай жазған. Ал. Сәкен Сейфуллин болса, поэма сюжетін жер атауларының шығуы жайындағы халық аңыздарына құра отырып, қазақ-қалмақ халықтары арасындағы жауласушылық оқиғаларын негізге алады. Аңызға сүйеніп, екінші жағынаң хандарды, ел билеушілердің барлығын қанаушы, зорлықшы етіп көрсететін таптық көзқарасқа лайықтап, Сәкен Сейфуллин Абылайды зорлықшы, ел шапқыш, билеуші етіп суреттейді. Әрбір ел билеушінің характерінде екі жақтылық болатыны белгілі. Бір жағынан ел басқарудағы еңбегі, екінші жағынаң билеуші, хандық үстемдік туғызатын зорлық, қиянат, әділетсіздік фактылары кездеспей қоймайды. Мағжан осының бірінші жағына көңіл аударса, Сәкен Сейфуллин екінші жағын тілге тиек етеді. Халық аңыздарын кәп жинап, зерттеген Сәкен Сейфуллин Абылай үстемдігі жайлы әңгімелерді көп ұшыратқан. Осы материалды кең пайдалана отырып, ол Көкшетау оқиғаларын ел тарихымең халықтың ізгілік дәстүрлерімең сол жолдағы күресімен байланыстыра жырлады.