Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстаннан майданға 1119164 адам атанды
Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстаннан майданға 1 119 164 адам атанды — бұл сол кезде республика халқының 20 пайызы екен, соғысқа дейін Қазақстанда 6, 5 миллион адамға өмір сүрді. Майданда 601 939 адам қайтыс болды — бұл жалпы халықтың 12 пайызы. Қазақстандық жауынгерлер барлық майдандарда ерлікпен шайқасты.
Сол уақытта КСРО құрамында болған Қазақстан соғысқа қатысу үшін айтарлықтай ресурстарға ие болды, ең алдымен – бұл адами ресурстар. 1930 жылдардың ортасынан бастап, қазақтар елдің басқа халықтарының өкілдері сияқты Кеңес армияның барлық салаларында қызмет етті. Қазақстандық сарбаздар өздерінің ерліктерін соғыстың алғашқы сағаттарыннан көрсетті — Брест қамалын қорғауға мыңдаған жерлестеріміз қатысты: Семенченко, алғашқы қазақстандық болған — Кеңес Одағының Батыры Хабибулин, Байжігітов, Жұматов, Фурсов және басқалары.
Соғыс басталған кезде жүздеген мың қазақстандық майданға өз еркімен баруға ниет білдірді. Жалпы, Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстанда 12 атқыштар, 4 кавалерия дивизиялар, 7 бригада, 50 әскери полктер құрылды. Майданда ең ерекшеленгендердің қатарында 8, 20, 73 — ші гвардия және 387 — ші атқыштар дивизиялары болды. Екінші дүниежүзілік соғыс майданында шамамен 330 мың әйел болды, олардың арасында біздің отандастарымыз да болды. Олардың көпшілігі әскери марапаттарға ие болып, мерген Әлия Молдағұлова мен пулеметші Мәншүк Мәметова Кеңес Одағының Батыры атанды.
Мәскеу үшін шайқаста Алматыда құрылған аты аңызға айналған Панфиловшылардың 8 — ші гвардиялық дивизиясы ерекшеленді. Қазақстаннан екі дивизия Ленинград қорғанысы мен қоршауына белсенді қатысты және қазақстандық бөлімшелердің үштен бірі Ленинград маңында шайқасты. Сталинград үшін болған шайқастарға Қазақстанда құрылған дивизиялар мен батальондар қатысты. Қазақстан сарбаздары Прибалтика, Украина, Польша, Беларусь республикаларын азат етті. Сонымен қатар, қазақстандықтар КСРО — да партизандық қозғалысқа және Еуропа елдеріндегі қарсылық қозғалысына қатысты.
500 — ге жуық қазақстандық Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды, 110 мың адам Даңқ орденімен марапатталды. Төртеуі Кеңес Одағының екі мәрте Батыры атанды. Қазақстан аумағында құрылған әскери құралымдардың 5 — не гвардия атағы берілді. Көптеген көрнекті кеңес әскери қолбасшылары — Жуков, Конев, Рокоссовский және басқалары Ұлы Отан соғысының барлық шайқастарындағы Қазақстан әскери күштерінің ерлігін, ержүректілігін, ерлігін атады.
Соғыс аяқталғанына небәрі бірнеше күн қалғанда, 1945 жылы 30 сәуірде лейтенант Рахымжан Қошқарбаев мен Григорий Булатовпен бірге Германия парламентінің — Рейхстагтың шаңырағына кеңес Жеңіс туын көтерді.
1941 жылдың күзінде Украина, Беларусь, Ленинград және Мәскеу талай кәсіпорындар Қазақстанға көшірілді. Украина республикаға шамамен 70 зауыт — фабрика, электр станцияларын, механикалық шеберханалар, Мәскеуден – 40 кәсіпорындар Қазақстанға орналастырды. Жалпы алғанда, 220 зауыт, фабрика және артельдер Қазақстанға келіп, өз өнімін шығаруды бастады. Эвакуацияланған зауыттар мен фабрикалар орналасқан негізгі жерлер — Алматы, Орал, Петропавл, Шымкент, Семей, Қарағанды, Ақтөбе. 3 200 шахтерлар, Донбасс шахталарының 2 000 құрылысшысы, Воронеж мен Луганск қалаларынан 2 000 — ға жуық машина жасаушылар және КСРО — ның орталық аймақтарынан 7 мыңға жуық инженерлік — техникалық мамандар республиканың жұмысшы тобының қатарына қосылды.
Соғыстың алғашқы күнінен бастап Қазақстан майданның басты арсеналдарының біріне айналды. 1942 жылы республика жалпы қорғасын балқытудың 85 %, мыстың 90 %, бүкілодақтық көмір өндірісінің 1/8 бөлігі, республикада өндірілген молибденнің 60 %, мыстың 30 %, полиметаллдардың 70 % құрады.
Ауыл шаруашылығындағы жағдай қиын болды. Онда жұмыс істейтіндердің саны шамамен 600 мың адамға азайды. Колхоз өндірісіндегі әйелдердің үлесі артты; соғыстың бірінші жылы МТС — те оқыған 76 мың ауылдық машина жасаушылардың ішінде 55 мыңнан астамы әйелдер болды. Ауыл тұрғындарының қажырлы еңбегінің арқасында Қазақстанның егіс алқабы 842 мың гектарға ұлғайды, бұл КСРО егіс алқабының жалпы өсімінің 30 % құрады.
Соғыс жылдары Қазақстан елге 4 млн. 829 мың тонна астық, 1 млн. 119 мың тоннадан астам қант қызылшасы, 600 мың тонна ет берді. Сонымен қатар, республиканың мал өсірушілері Қызыл Армияға 110 мың жылқы жіберді, бұл 10 — нан астам атқыштар дивизияларын жабдықтауға мүмкіндік берді. Дала өсірудегі жетістіктері үшін 1942 жылы 356 ауылшаруашылық жетекшілері КСРО ордендерімен және медальдарымен марапатталды. Қазақстанның еңбекке қабілетті халқы жеке жинақтан Қорғаныс қорына 1 миллиардтан астам рубль аударды, 2 миллионнан астам жылы киім, 1 600 вагон сыйлықтар майданға жіберді.
Жауды жеңуге Қазақстан зиялылары мен орталық аймақтардан эвакуацияланған ғалымдар үлкен үлес қосты. Академик Сәтпаевтың жетекшілігімен Жезқазған қаласында марганец пен темір кені ашылды. Академик Бардин Теміртауда металлургиялық зауыт салу үшін орынды таңдауға қатысты. Соғыс жылдарында республикадағы ең ірі ғылыми күштер шоғырланды — академиктер Алексеев, Бах, Берг, Бернштейн, Вернадский, Гамалея және басқалар. 20 — дан астам ғылыми — зерттеу институттары республиканың астанасында орналасқан, оның ішінде КСРО Ғылым академиясының философия, география, физиология институттары, КСРО Ғылым академиясының физика — механикалық институты, КСРО Сәулет академиясы. 1945 жылы Қазақстан ғылым академиясын құру туралы шешім қабылданды.
Мәскеуден, Ленинградтан, Киевтен, Харьковтан және басқа қалалардан 23 өнер тобы Қазақстанға эвакуацияланды. 1941 жылдың қарашасында эвакуацияланған Мосфильм, Ленфильм және Алматы киностудиясының негізінде көркем фильмдердің Біріккен киностудиясы құрылды. Онда атақты кеңес кинорежиссерлері Эйзенштейн, Трауберг, Юткевич, Эрмлер, кеңес әртистері Черкасов, Жаров және Орлова жұмыс істеді.
Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты
