Есмұхан Обаев: Режиссерлік – қартаймайтын мамандық
– Есмұхан аға, өмірбаяныңызға үңілсек, режиссерлік пен әкімшілік-басқару ісінен басқа жұмыс істеп көрмеген екенсіз. Институт ректоры, министрліктегі комитет төрағасы, театр директоры – басшы бола жүріп шығармашылықтан қол үзбеген дағдыңызбен жұмысыңызды әлі де жалғастырып келесіз. Бұрқылдап қайнап тұрған белсенділігіңіздің сырын білсек бола ма?
– Құдайға тәубе, соңғы спектаклімді қойып, тыныстап отырғаныма он бес-ақ күн болды. «Бағым ба, сорым ба, Қарабайдың қызы екенім де рас, бағым ба, сорым ба Баян екенім де рас» дейді ару қызымыз «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дейтін пьесада. Сол айтқандай, бағым болса да, сорым болса да, осы «өнер» дейтін алабөтен әлемді аралап, қызығына тоймай жүргеніме алпыс жылдан асыпты. Өнерді сонша сүйіп, осы кәсіпті таңдағаным алдымен, ел мен жердің қасиетінің арқасы болса, содан кейін Асқар Тоқпанов секілді ұлы ұстазға жолыққанымның нәтижесі деп білемін. Бармақтай бала күнімнен даланың дыбысына ғашық болдым, судың сылдырап аққаны, қардың үнсіз ғана жапалақтап жауғаны, иттің ұлығаны, тұлпардың дүркіреп шапқаны, қыл аяғы таңның ағарып атып, қызарып батқаны мені ойлантып қоятын. Тіпті даңғырлаған дауыспен қатты сөйлейтінім де тау баласы болып табиғатпен етене өскендігімнен болар. Кеген дейтін жерде, таудың бергі жағында біз тұрамыз, ал таудың арғы жағы – тұнып тұрған арман әлемі еді. Мұндай арманшылдық сезім сөзсіз әнге құмар болуға, әдебиетті, сұлулық атаулыны сүюге, жалпы рухани әлеммен дос болуға ерте бастан үйретеді. Алты жасымыздан бастап ағаларымызбен бірге таңғы бестен тұрып тегін еңбек еттік. Енді ойлап қарасам, біздің азамат болып қалыптасуымызға табиғаттың өзі тікелей қатысса, ақ қар, көк мұз демей, ел ішін аралап жас таланттарды табу үшін ауылымызға келген Тоқпановқа жолыққан тағдырым мені өнерге алып келген екен. Содан бері, өнермен, театрмен «ауырғаныма» алпыс жыл болыпты, енді жазыла қоюым да неғайбыл шығар. Бұл аурудың бір жақсы жері, аштықты да, жоқтықты да білдірмейді. Жақсы-жайсаңмен бірге жүргеніңе, жақсы сөз естігеніңе жаның семіріп тоқ боласың.
– Бүгінгідей коммуникацияның дамыған кезеңінде алыс-жақын деген ұғым ұмытылып барады, астана мен ауыл араласып-құраласып жатыр. Сіз Семей театрында жиырма жыл жұмыс істеген кезде мұндай мүмкіндік жоқ еді, бірақ сонда да танылдыңыз, сонда да астанаға келдіңіз. Қалайша?
– Мәдениет министрлігіндегілер: «ойбай, режиссер Бәйтен Омаровтың орны босап жатыр, Алматыдағы айлығың толық сақталады, үйің күтіп тұрады, сен Семейге барып, бір жыл жұмыс істеп келе ғой» деп жіберіп еді, не керек, сол кеткеннен жиырма жылға бір-ақ кеттім ғой. Алғаш «ЯК-40» деген ұшақтан түскенімде, көзіме жас келіп, ерекше толқып едім. Өңі түскен ескі шалбар, қақырап, басы ашылып кеткен бәтеңкеммен топырағын басып тұрып, айналама ұзақ қарадым. «Абайдың елі! Мұхтардың елі! Қасиетті ұлы жер! Е, Құдай, құдіретіңе көзім жетсін, қолдашы, қолтықташы мені, осы елден бақыт табуға көмектесші!» деп едім сонда тебіреніп тұрып. Құдай сол тілеуімді берген болуы керек, тұңғыш кәсіби театр өнері уығын қадаған ордада үлкен актерлермен бірге жұмыс істеп шыңдалдым, өстім, болашақ жарымды кездестіріп, отбасын құрып, балалы-шағалы болдым. Қалай айтсақ та, 1916 жылы Ойқұдықта М.Әуезовтің өзі сахнаға шығып «Еңлік-Кебекті» ойнаған қазақтың кәсіби театрының көшбасшысы – Семей театры. Сол Семейге мен сұмдық ғашық болдым. Өйткені Семейдің қара торы сұлуына ғашық болдым. Жұмысқа алғаш барған күні-ақ 4-5 қарадомалақ баланы ертіп алған бидай өңді әдемі қыз театрға кіріп келе жатыр екен. Гүр-гүр еткен дауысыммен «Неге кіресіз театрға балаларыңызбен?» деп айғай салдым. Бірінші танысқанымыз. «Ағай, қалдыратын жер жоқ еді» деп көзін төмен салды. Сөйтсем, ол осы театрдың актрисасы екен. Әлгі балалар туысының балалары, өз інілері. Гүрілдегенімді қайтейін, табан астында дауысым жердің астынан шыққандай жуасыдым да қалдым, бір көргеннен жақсы көріп қалғанымды, болашақ жарыммен тағдыр жолықтырып тұрғанын бірден түсіндім. Жас болсам да есімім атышулы Әзірбайжан Мәмбетов, Бәйтен Омаров, Қадір Жетпісбаев, Жақып Омаров, Маман Байсеркеновтермен қатар атала бастады. 24 жасымда «Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері» атағына ие болдым. Шенеунік болсам да, шығармашылықтан қол үзген жерім жоқ. Көзі көріп, құлағы естіп, басы жұмыс істеп тұрса, режиссерлік ешқашан қартаймайтын мамандық.
– Сіз М.Әуезов театрында он екі жыл директор болдыңыз. «Бір кісі таққа отырса, қырық адам атқа қонатын» қазақы дағды осы Обаевтың тұсында жүрмеді. Бұл ағайын-туысы түгілі, бала-шағасы, бауырларын да театрдың маңайынан жүргізбеді, ешқайсысын жұмысқа алмады. Бұл жағынан Есмұхан таза адам» дейді театрдағы сізді білетіндер. Соңынан шұбырған командасын ертіп жүретін әдет ол уақыттың салтында жоқ па еді, сіз неге өйтпедіңіз?
– Мен өйткені шәкірттерімді өзімнен артық жақсы көремін және өмір бойы солармен дос болып өтемін. Мына бүгінгі жасы жетпіске келген Ғазиза Әбдінәбиева, Тілектес Мейрамов, Бақыт Жанғалиева, Шайза Ахметова, бәрі де халық әртістері, бәрі менің шәкіртім. Ең кішкентайы Берік Айтжанов пен Еркебұлан Дайыров деп мақтанғалы отырсам, олар да жігіт ағасы болып қалыпты. Жасы бұлардан әлдеқайда кіші Ғалым Оспанов, Ажарлым Бақытжанова секілді оқушыларым да театрдың алдыңғы қатарлы әртістеріне айналып үлгеріпті. Қазақстанның өзге театрларын айтпағанда, өзіміздің әкемтеатрдағы шәкірттерімнің саны елуден асып жығылады екен, ішінде 4 халық әртісі, 6 еңбек сіңірген қайраткер бар. Бүгінгі күні жұмыс істеп тұрған 17 кәсіби театрдың 11-нің директоры менің оқушыларым. Бәрі тұлға. Мен осылармен мақтанамын. «Елдің бәрін жарылқайтын жомарттығың өз туысыңа келгенде түгесіліп қала ма, мына Обаевтардың біреуін алсаңшы жұмысқа» дейтін марқұм әйелім шыж-быж болып. Әулетімізде «Обаев» деген фамилиямен жүрген 64 адам бармыз. Отбасындағы бірге туған он екі баланың оны осы Алматыда тұрады. Мен тек ағаларым мен інілерімнен тараған балаларды ғана айтып отырмын, қыздар жағынан санасам, одан да көп. Осы өнердің ғана төңірегінде жүрген бес Обаев бар. Неге екенін білмеймін, солардың біреуін жұмысқа алу туралы ой қауашағыма кіріп те шықпапты. Туысын ертіп жүру деген тірлік менің көңіліме ешқашан жаққан емес. Адам туысымен таза қарым-қатынас ұстауы тиіс, шамасы келгенше, аялап, құрмет тұтуы тиіс. Ал ұжым ортасындағы қарым-қатынас, жұмыстағы жағдай сол адами мөлдір сезімге көлеңкесін түсірмей қоймайды.
– Директор болып тұрғаныңызда актерлермен арасалмақ ұстандыңыз ба, әлде ол кезде де дәл осындай кең бе едіңіз?
– Қызмет, лауазым бұлдап, арасалмақ ұстану деген сұмдықты, міне, жасым жетпістің жетеуіне аяқ басты, қызметімнің қыры етіп көрмеппін. Әр сөзін тісінің арасынан сыздықтатып шығарып, сыздану, салмағын сездіру үшін шіреніп, шекеден қарау – біздің ұстаным емес. Біздің ұстаным: «үлкенге құрмет, кішіге ізет». Айналамдағы адамдармен қалжыңдасып, ойнап-күліп жүргенді жақсы көремін. Бәлкім, бұл туабітті мінез де шығар, күн сайын жұмысыма күліп келемін, күліп кетемін.
– Әртістермен сұхбаттасқанда, олардың кейбірі: «анау спектакльдегі әнебір кейіпкер менің рөлім еді, әттең, маған бермеді», «өзінің оқушысын» немесе «өзінің жерлесін ойнатты» деп режиссерді кінәлап, өкінішін білдіріп, өкпелеп жатады. Рөл бөлудің басы-қасында өзіңіз де келе жатырсыз, ешкімге қиянат-обал жасаған жоқсыз ба?
– Жоқ. Ұлылардың үні қалған қарашаңырақтың астында отырмын, актер рөл сұрап келіп, менің бетін қайтарған кезім болса, келсін де айтсын. Өтірік айтпай-ақ қояйын, жасы келген апаларымның рөл сұрағанына, әлі де сахнаға шыққысы келіп ұмтылатынына қарсы екенім рас. Кезінде сахнаның шаңын шығарып тұрып армансыз ойнады, бойындағы барын, нәрін берді, талантының арқасында танылды, атақты болды. Сол дәурен баста мәңгі тұрады дейтін болуы керек, аптығы басылмаған алып-ұшқан қу көңіл әлі де арынын баса алмай, алып-ұшып тұрады. Әр рөлдің деградациясы, ентік басатын ең ақырғы нүктесі болады. Аға буын бәрін де артығымен орындады. Ал бүгінгісі қайталау ғана болады, қайталағанда да осал, нашар нұсқасымен қайталайды. «Үлкендеріміз далада қалмасын» деп, «Жүрейік жүрек ауыртпай», «Отыз ұлың болғанша», «Үміт үзгім келмейді», «Ұлы мен ұры» деген сияқты бес-алты спектакльді сахнаға арнайы дайындадық. Бұрынғыдай бетке бес елі гримді жағып сахнаға шыға салуға болмайды, қазір ойдың, талғамның басты орынға шыққан кезеңі. Ой болмаса, спектакль қоюдың қажеті де жоқ. Рас, жақсы рөлге әркімнің-ақ бар таласы. Актердің қалау-тілегі бар да, мүмкіндігі, шама-шарқы деген нәрсе тағы бар. Өкпелесе де, өкпелемесе де, өз басым актердің нақты шамасы мен қабілет деңгейін анықтап барып, ойнап шыға алатынына көзімді жеткізген соң ғана рөл беремін. Ең алдымен, оның талантына ішкі түйсігім сенуі керек. Актердің бұрынғы ойнаған рөлдерін, өсу кезеңдерін тұтас есепке аламын. Себебі оның бір рөлі бір рөліне ұқсамауы керек.
– М.Әуезов театры классиканы тым төңіректеп кеткен жоқ па? Әсіресе бір маусымда «Анна Каренина», «Ваня ағайды» шығаратындай, орыс классикасына зәрулік неден туды?
– 1930 жылдардағы зобалаңның құрбаны болып, атылып кеткен Мағжан Жұмабаев қайта ашылып жатқан кезде Мағжан туралы неге спектакль қоймасқа? Бүгінгі тәуелсіздік үшін, бүгінгі ұрпақтың өмірі үшін басын бәйгеге тікті емес пе? «Жүз жылдық жалғыздық» – осы мәселенің жауабы. «Жүрейік жүрек ауыртпай» – үйі жоқ, күйі жоқ, шарасыз қарттардың басындағы шырғалаң. Бүгінгі күні шетелдермен байланыс жанданып, бәрі де өз елін, өз ұлтының өнерін, мәдениетін танытуға жанталасып жатыр. Біз де сонау Литвадан Йонас Вайткус деген әлемдік абыройы зор режиссерді шақырып «Қорқытты» қойдырдық. Ал Әуезов театры «Қорқытпен» қайда бармай жатыр? Барған жерін тамсантып, таңырқатып, қазақ театр өнерінің бүгінгі биігін көрсетіп келеді емес пе? Р.Отарбаевтың «Бейбарыс сұлтаны» да сондай деңгейдегі туынды. Музыкалық классикадан бүкіл әлем театрлары таласа-тармаса қоятын «Аршын мал алан» неге қазақ сахнасында жүрмеске? «Жүрегімнің иесі», «Қоштасқым келмейді», «Сергелдең болған серілер» «Үміт үзгім келмейді» – бүгінгі күннің тақырыбы. Яғни, әкемтеатрда классика мен бүгінгі қоғамдық әлеуметтік мәселені қозғайтын заманауи тақырыптар тең дәрежеде қатар қойылып келеді. Әр театрдың өз репертуарлық саясаты бар, сондықтан бірыңғай классиканы ғана бағдар етіп, әлемдік драматургияның жауһарын сүзіп алып, соның соңында кетудің де қажеті жоқ. Мәскеуде 420 театр жұмыс істеп тұр, бірінің репертуарын бірі қайталамайды, қайталаса да, мүлде басқа жанрда, басқа пішінде қалыптауы мүмкін. Алматыдағы айналдырған екі театр – Әуезов театры мен Мүсірепов театры да солай, репертуарға келгенде дербес саясат ұстанады. Біздің өз бағытымыз, оның өз жолы бар.
– «Анна Каренина» демекші, Аннаның рөліне Н.Қарабалинаның бір өзін ғана ойнатқаныңыз спектакльдің артықшылығы бола ала ма? Неге Назгүлдің екінші құрамда ойнайтын сахналық серіктесі жоқ? Серіктесі болғанда, біз бұл актрисаның артықшылығын яки кемшілігін бірден байқаған болар ма едік…
– Назгүл ұлттық драматургиядағы, әлемдік классикадағы героинялардың бәрін де ойнады, ірі бейнелер жасады, бірақ өзіндік себептерімен төрт-бес жылдай театрдан тысқары жүрді. Қарымы мол актриса Аннаны жалғыз өзі ойнағысы келетінін бірден айтты. Сол себепті «Аннаны» өзіне арнап, бенефис спектакль сияқты сахналадық. Аңғарған адамға спектакль декорациясының, костюмдерінің өте бай, қымбат екені көрініп тұр. Себебі декорация, костюм үшін де демеуші тауып, көмектескен Назгүлдің өзі. Әйтпесе Аннаның көздің жауын алатын қызылды-жасылды қымбат көйлектерін тіктіруге театрдың жағдайы көтермейді де. Спектакльде Назгүлден өзге актерлердің бәрі, тіпті шағын эпизодтағылардың өзі қосалқы құраммен ойнайды.
– Бүгінгі кино жағалап жүрген актерлерді спектакльден оп-оңай босата саласыз ба?
– Баяғыда аспандап тұрған театрдың абыройын аласартып алғымыз келмеді ме, жетекші актрисаларға «қоя тұр» деп балалы болуына рұқсат бермегенімізді біз бүгін қынжыла отырып мойындаймыз. Фарида Шәріповада жалғыз ұл, Нүкетай Мышбаевада жалғыз қыз, басқа актрисалар да бірді-екілі баламен шектеліп, күндіз-түні осы театрдың отымен кіріп, күлімен шықты. Ойласаң, обалына қалғандай, опынасың кәдімгідей. Актрисаларымыздың көпшілігі өнер үшін жеке басын, аналық бақытын құрбан қылды. Құдайға тәубе, қазіргі актрисаларды олармен салыстыруға болмайды, үйдің де, түздің де шаруасына қатар шапқылап, бәріне үлгеріп жатады. Дәл осы күндерде Әуезов театрының тоғыз актрисасы декреттік демалыста отыр. Театрда тәуір рөлдер ойнап, киноға да белсеніп түсіп жүрген Жанаргүл Жанаманова деген актрисамыз жақында төртінші баласын дүниеге әкелді. Адамның жас күні қиындықсыз бола ма, актерлеріміз пәтерден-пәтерге көшіп қиналып жүрсе де, үш-төрт баланың басын құрап, шетінен баспаналы болып та жатыр. Сондықтан жеке бас мәселесіне түсіністікпен қарау керек. Азаматтар жеке өмірінің мәселесін өзі шешіп, өзі реттемесе, оларға басқа кім көмектесіп жатыр? Киносына да түссін, жарнаманың да жұлдызы болсын, бірақ олар үшін театр сахнасы басты орында екенін өздері де есінен шығармайды.
– Сахнаға шығарған қойылымдарыңыздың ішінде бір қайнауы ішінде кетті-ау, асығыс жасап, осалдау шығардым-ау деп қайсысын айтар едіңіз?
– Ондай спектакльдер жоқ емес, бар. Жұрт «дұрыс» деп баға берсе де, өз басым «Жаужүректі» шикілі-пісілі шыққан дүние санаймын. Сахнадан қайталап көрген сайын кемшілігімді байқап, «әттеген-ай» деп отырамын. Жалпы, режиссер ретінде, өсіп, биіктеген кезім деп мен ТЮЗ-да істеген жылдарымды айтар едім. Өйткені ол жерде Әмина Өмірзақова, Саида Саттарова, Мұқтар Бақтыгереев, Мәкіл Құланбаев, Атагелді Смаилов, Алтынбек Кенжеков сияқты ұлы актерлер жұмыс істеді. Сол кезде қойған «Қашқар қызы» маған әлі күнге ыстық. Шәкен ағама ілесіп жүріп қойған «Жас Абай» жадымнан ешқашан шықпайды. «Ай тұтылған түн», «Шұға», «Сертке – серт», «Өзіңді іздеп жүрмін», осылардың бәрі менің отыздан асар-аспас кезімдегі шабытты шығармашылығымның жемісі.
– Сол кезде ме сізге Шәкен Аймановтың «позорник» деп ат қоятыны?
– Шәкен Айманов, Мәкіл Құланбаев, Мұқтар Бақтыгереев кездесе қалса болды, отыра қалып преферанс ойнағанды жақсы көретін. Ол кезде мен жас режиссермін. Үлкен ағаларым мен апаларыма шай әзірлеп беремін, құлағым қалқиып әңгімесін тыңдаймын, әйтеуір үйіріліп солардың айналасында жүремін. Преферансқа келгенде, бұл топ арнайы болса да, аяқ асты болса да, біріге қалады. Кейде біреудің шаруасы шығып қолы тимейді, біреуі ойынға кешігіп қалады. Сондай кездері Шәкен аға «Есмұхан отыр, отыр да ойна» деп, мені жанына отырғызып қояды. Шәкен ағаның қалтасында преферансқа арналған бес сомдық ақша бума-бума болып жүреді. Күректей қолын салып жіберіп, қалтасынан уыстап тұрып шығарады. «Мынадан аласың» деп көкқағаздарды жаныма тау ғып үйіп қояды. Айналамда кілең кіммен ойнаса да, шешіндіріп алып, жалаңаш қоя беретін карта ойынының «ұлы академиктері». Құдай атқанда, мен ойнай алмаймын, олардың ойынына астар болуға да жарамаймын. Бір ойнаймын – ұтыламын, екі ойнаймын – ұтыламын. Сонда барып Шәкен аға: «Позорник! Сен ойнама карта» дейді күндей күркіреп. Картаны сол бойы үйрене алмаған күйі кеттім. Мен одан да, дуылдасып әңгіме айтқанды, қырдың басына шығып алып еңіске көз салып қарағанды жақсы көремін. Біреу асығып барады, біреу жүгіріп барады, біреу қайғырып барады, біреу жұлқынып барады. Осылардың бәріне не жетпейді? Бәрі бір-бір тағдырды арқалап алып аласұрып қайда бара жатыр? Жауабын таба алмаймын да, кейде жылап та аламын. Мен өзі сондай нәзік көңіл күйдің адамымын…
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
Дереккөз: http://egemen.kz/
