Әлемдік әдеби сыйлықтар

Кейде қазақ жазушыларын халықаралық сыйлықтардың,  медальдардың лауреаты деп хабарлап жатады. Кейбіреуі беделді әлемдік әдеби сыйлық­қа басты үміткер ретінде жарияланады. Ал оның аражі­гін ажыратып жатқан кім бар? Шетелдегі қарапайым қо­ғамдық ұйымдар ұсынған медальдар мен сыйлықтарды зор көріп, халыққа дабырайта көрсету қаншалықты әділетті болмақ. Белгілі сыншы Амангелді Кеңшілікұлы бір сұхбатында: «Шолохов атындағы сыйлықты бір жа­зу­шы алып келсе, соны сұм­дық абырой көреміз. Ол сый­лықтың тарихын да ешкім бі­ліп жатқан жоқ. Оны бірінші алған қазақ жазушысының да әдебиетіміздің маңдайалды қаламгері емес екеніне бас қатырмаймыз. Өзің зерттеп көрші, шын мағынасындағы әлемдік үлкен әдеби сыйлықтар бар. Бірақ бірде-бір қазақтың жазушысы ол халықаралық сыйлықтарды алған жоқ» деп еді. Рас сөз. Бізде Кафка атын­дағы медальдың иегерлері бар.­ Бірақ 2001 жылдан бері әлем­дік әдебиеттегі беделді сый­лықтардың бірі ретінде беріліп келе жатқан Кафка атындағы халықаралық сыйлық­тың лау­реаты жоқ. Бұл сыйлықты Каф­ка атындағы қор мен Прага қа­ласының әкімдігі бірлесіп береді. Ендеше, халықаралық әдеби сыйлықтардан құлағдар болғанымыз абзал.

Хьюго сыйлығы

Аталған сыйлық 1953 жыл­­дан бері ғылыми-фантастика­лық журналдың негізін қалаған Хьюго Гернсбектің атымен ата­лады. Жеңімпаз әлемдегі фан­тастика жанкүйерлерінің кон­вентіне тіркелген оқырман­дардың дауыс беруі арқылы анық­талады. Сыйлық жыл са­йын ағылшын тілінде жазыл­ған үздік фантастикалық шығар­маларға бірнеше аталым бо­йынша беріледі. Оны әр жылдары Рэй Брэдбери, Дэниел Киз, Нил Гейман сияқты жазушылар алған. Жеңімпаздарға ұшқалы тұрған ракетаның статуэткасы табысталады.

Сервантес атындағы сыйлық

1975 жылы Испания Мәде­ниет министрлігі бекіткен сыйлық испандықтар үшін­ Нобельден кем емес. «Испан­дық Нобельді» жыл сайын король Хуан Карлос «Дон Ки­хот» авторының туған жері Алкала-де Энарес қаласын­да тап­сырады. Сыйлық ис­пан­ тілінде жазылған шығармалар­ға беріледі. Оны бірде Испа­ния өкілі, бірде Латын Аме­рика­сының жазушылары сый­­лықты кезек-кезек алып келе жатыр. Әр жылдары лау­реат атанғандардың ішінде Хорхе Луис Борхес, Рафаэль Альберти, Марио Варгас Льоса, Гильермо Кабрера Ин­фан­те, Хорхе Эдвардс бар. Сый­лықтың ақшалай жүлдесі – 90 мың еуро.

Джеймс Тейт сыйлығы

Бұл марапат 1919 жылдан бері Эдинбург университетінің ұйғарымымен ең үздік романға және үздік биографиялық шы­ғар­­малардың авторларына бе­ріледі. Ивлин Во, Айрис Мер­док, Грэм Грин,  Иэн Макьюэн сияқты даңқты қалам­герлер осы сыйлықтың иегерлері. 

Orange сыйлығы

Британиядағы әйел жазушылар үшін берілетін сыйлық ағылшын тілінде жазылған шығармаларға 1996 жылдан бері беріліп келеді. Жеңім­паз­ға «Бесси» атты статуэтка­ мен 30 мың фунт стерлинг ­ақ­­­шалай сыйақы беріледі. Атал­­­ған сыйлыққа ие болған қа­лам­­герлер бұдан кейін Букер сый­лығына ұсынылады.

Наоми Олдерман, Карен Коннелли сияқты жазушылар осы сыйлықтың лауреаттары. 2013 жылдан бері демеушілері өзгеріп, сыйлық The Baileys Women’s Prize for Fiction деп ата­лады.

Андерсен, Линдгрен сыйлықтары

Неміс жазушысы Елле Леп­м­ан­ның бастамасымен екі жылда бір рет 2 сәуір күні Ан­дерсеннің туған күнінде бе­ріледі. Лепманның бастамасымен халықаралық балалар мен жасөспірімдер кітап­ханаларының кеңесі құрылды. Осы ұйымның шешімімен сый­лық 1956 жылдан бері жа­зушыларға, 1966 жылдан бері суретші-иллюстраторларға да беріледі. Қаламгерлер ара­­сында бұл марапатты­ «кіш­кентай Нобель» деп атайды­ (Балалар жазушыларына бе­рі­летіндіктен). Эрих Кест­нер, Джеймс Крюс, Джанни Ро­дари, Богумил Ржига, Ас­трид Линд­грен секілді балалар жазушылары Андерсен сыйлығының ие­герлері атанған. 

Балалар әдебиетіне арнал­ған Швеция жазушысы, ер­те­гі­ші Астрид Линдгрен атын­дағы халықаралық сыйлық бар. Бұл сыйлық жыл сайын жазушыға ғана емес, балалар құқығын қорғаушыларға, балалар кітабын жақсы на­си­­хат­таған тұлғаларға да беріледі. Бұл бәйгенің алғашқы жеңім­паз­дары аустриялық Кристина Нес­тлингер мен америкалық суретші Морис Сендак.  Ақша­лай сыйақысы өте жоғары – 500 000 еуро.

Гонкур сыйлығы

Бұл сыйлық Францияда ағайынды Гонкурлардың құр­ме­тіне беріледі. Сыйақысы сим­волды түрде – 10 еуро ғана. Бірақ аталған сыйлыққа ие болған жазушының кітабы Еуро­пада кеңінен насихатталып, үлкен беделге ие болады. Марсель Пруст, Морис Дрюон, Симона де Бовуар осы сый­лықтың лауреаттары. 

Букер және халықаралық Букер сыйлықтары

Букер сыйлығы Британияда, не Ирландияда жазылған, жа­рыққа шыққан ағылшын тілін­дегі романға 1969 жылдан бері беріліп келеді. Жыл сайын жүз­деген кітапты Букер қоры мен жазу­шылардан, баспагерлерден, сыншылардан құралған комитет іріктейді. Тамыз айында 20-25 кітаптан тұратын лонг-парақшаны, қыркүйек айында солардың арасынан үздік шыққан 5-6 кітаптан тұ­ратын шорт-парақшаны жариялап, қазан айында лауреатты анықтайды. Жүлденің ақ­шалай қоры – 103 мың еуро. Бұл сыйлыққа Салман Рушди, Майкл Ондатже, Кадзуо Иси­гуро сияқты даңқты жазушылар­ ие болған.

Ал халықаралық Букер сый­лығы осы тәртіппен, бірақ ағыл­шын тілінде жазылған өзге ел­дің жазушысының романына, я ағылшын тіліне аударылып, Британияда жарық көрген роман­дарға 2005 жылдан бері табысталады. 

Нобель сыйлығы 

Әдебиет саласындағы әлем­ге мәшһүр сыйлық бұл. 1901 жыл­дан бері бұл марапат физика, химия, медицина мен фи­зиология, әдебиет және бей­бітшілікті нығайту салалары бойынша беріледі. Сыйлық жыл сайын 10 желтоқсанда Альфред Нобельдің қайтыс болған күні беріледі. Лауреат алты айдың ішінде өз тақырыбы бойынша Нобель лекциясын оқуы керек. Былтыр Нобель сыйлығын тегі жапондық, Британияда тұратын жазушы Кадзуо Исигуро алды. Ал биыл әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығы берілген жоқ. Бұл сыйлықтың ақшалай жүлде қоры 10 миллион швед кроны немесе 1 миллион 300 мың АҚШ долларын құрайды

Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ,

«Егемен Қазақстан»