Құнсызданудың теориясы
Мазмұны
Кiрiспе. ……………………………………………………………………………………………………3
I. Құнсызданудың теориясы……………………………………………………………..4-6
1.1. Құнсызданудың мәнi …………………………………………………………….. 7-9
1.2. Құнсызданудыњ түрлерi………………………………………………………..10-13
II. Экономикадағы инфляциялық процесстер………………………………….14-16
2.1.Құнсызданудың себебi………………………………………………………………17-18
2.2.Құнсызданудың өлшемi…………………………………………………………….19-20
2.3.Сұраныстың құнсыздануы және шығындары……………………………..21-24
III. Инфляцияның шарттары ……………………………………………………………25-28
3.1. Инфляцияға қарсы шаралардың мемлекеттiк жүйесi………………….29-31
Қорытынды……………………………………………………………………………………….32-33
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi……………………………………………………………..34
Кiрiспе
Оның көрсеткiштерi және әлеуметтiк — экономикалық зардаптар ел және бүкiләлемдiк шаруашылықтың экономикалық қауiпсiздiгiнiң бағасындағы маңызды ролiн ойнайтындығынан, құнсызданудың мәселесi экономикалық ғылымдағы маңызды орын тауып жатады. Қазiргi шарттарда бұл сұрақтың өзектiлiгi мәндi анықтаудың қажеттiлiгi, құнсыздануды даму, инфляцияға қарсы саясаттың оның ерекшелiктерi және негiзгi бағыттарының терең себептер және тетiктерi қамтамасыз етiледi.
Құнсыздану — процесс, жанында (тауарлардың нақты сөйлемiмен салыстырғанда ) шамадан тыс олардың шығарылымымен себеп қағаз айналымның саласын асыра толтырудағы ақшалай экономика.
Әрине, құнсызданудың жолағына елдi дәл тигiзудi бiр уақытта барлық болатын тауарлар қымбаттайтынды бiлдiрмейдi. Мысалы, сұраныспен нарыққа енгiзетiн және пайдаланбайтын соның iшiнде арзандайтын.
Оның себебi не және оны шеттеткен құнсыздануды мүмкiн шақырады ? Бұл сұрақтарға 20 ғасырда назар ауды. Басында құнсызданудың себебi қағаз ақшалардың барлық жерде өтуi деп санады. Әрине, бұл бекiтудегi белгiлi бiр себеп болды. Қатал бақылау астына алынған, құнсыздану ел қаржылар эмиссиясы көпшiлiгiнде жоғалмады. Экономикалық ғылым сонда тым тереңiрек зерттеулердi бастады және құнсыздануда бiрнеше себептер бар болатынын орнатты және өзiндiк құнсыздану әр түрлi болатынын ашты.
Маңызды ықпал курстық жұмыстың тақырыбын менiң таңдауыма соңғы он жылдықтың құнсыздану, реформалардың сәтсiздiгiнiң мәселесiн көрсету.
I. Құнсызданудың теориясы.
Экономикадағы тұрақты құбылыс сияқты құнсыздану алтын стандартты жоюға және қағаз ақшалардың айналымына кiрiспеде пайда болды. Бұдан басқа, өнеркәсiптiк және кешiрек ғылыми-техникалық өрлеудiң шоғырландыру және өндiрiс көрсетiлген бағаны орталықтану, үдеген және күшейткен әсерлерiмен шаруашылық үйлесiмдiктерiнiң тепе-теңдiктерi бұзады , сұраныс және сөйлемнiң байланысында негiзделген баға белгiлеулердi жүйенi соның iшiнде және мемлекеттiк реттеулердi күшейтудiң қажеттiлiктерi шақырады. Құнсызданудың барлығы бiрiгiп база болды. Құнсыздануды тұңғыш рет теориялық дәлелдеудi Дж Кейнсом әзiрлелдi, Ұлы жабығудың әсерiмен 1929-1933 жылда кәсiпкерлердiң сұранысының активизациясы және тұрғын халықтың тұжырымдамасын ұсынған. Дағдарыстан шығатын тәсiлдiң бұл тұжырымдамасын iске асыруды нарықтық экономиканық созылмалы құбылысына құнсыздануды айналды. Басқаша айтқанда, әлеуметтiк мәселелердiң шешiмi нарықтық экономиканы өркендеу төлемi болды. Кейнс қоғамдық өндiрiс және қолы тимейтiндердiң динамигiнiң өлшемдерi қамтамасыз етiледi, сөйлемнiң факторлар емес сұраныстың факторларына қорытындыға келдi. Iлтипаттың орталығында қарастыру сонымен бiрге сұранысқа ықпал ететiн факторлар құрастыратын сұраныстары болуы керек. Жиынтық сұраныс — тауарлар және үй шаруашылығы қызметтердiң ұлттық өндiрiсiнiң бұл нақты көлемi, кәсiпорын және мемлекет бағалардың деңгейi мәлiметте сатып алуға дайын.
Жиынтық сұраныстың өсуiн екi факторлар арқылы анықталады :
Тұтынушылардың психологиясы. Тұтынуға әуестенулердiң табыстарын үлкеюмен төмендетедi , жинақтарға әуестенудi үлкейтедi. Iргелi салым тиiмдiлiктi төмендету. Инвестиция үлкейту үшiн iргелi салым қарыз құны және күтiлетiн пайдалылықтың аралығында алшақтық үлкейткен қарыздарға пайыздар азайтуға ұсынылды, олардың шектi тиiмдiлiгiн тұрғызады. Мемлекеттiң инвестициялық қызметiн кеңейтудi бағыттауға ойластырады , қоғамдық жұмыстардың ұйымы — тас жолдардың құрылысы, жаңа аудандарды , кәсiпорындардың құрылысын ең алдымен игередi. Ең кем табыстар пайда болатын әлеуметтiк топтардың мүдделерiнде табыстарды қайта бөлудi бұдан әрi айқындалды. Сондай саясат бұл әлеуметтiк топтардың сұранысы үлкейтiп, жаппай сатып алушылардың ақшалай сұранысы жоғарылатуға шақырылады. Қоғамдағы тұтынуға әуестенудi үлкейту керек.
Қортындысында Кейнс өндiрiсі кеңидi , қосымша қызметкерлер тартылып , жұмыссыздықтар қысқару туралы бекiттi. Кейнс екiншi сұранысты реттеудiң екi аспабын қарастырды — несие — ақшалай және бюджеттiк. Инвестицияны басылуды уақытында (реттеудiң ақшалай — несие әдiсi ) проценттi жалақының деңгейiн төмендетедi. Демек бас iлтипат бiлдiру (реттеудiң жанама формасы) проценттi жалақыны төмендету емес, бюджеттiк саясат, соның iшiнде мемлекеттiк фирмалардың инвестициялары жағдай жасайтын шығындарын үлкейту керек.
Маңызды рольдi теорияны Кейсиандық мультипликатордың тұжырымдамасы ойнайды. Мультипликатормен табысты инвестициялардың көлемiн үлкеюмен бұл өсу шақыратын өсудiң аралығында байланыс бiлдiретiн коэффициенттер түсiнедi. Ол инвестицияларды өсуден ұлттық табысты өсудiң тәуелдiлiгiн көрсетедi. Кейнс (кейсиандық емес) қолдаушы толықтырды және оның жағдайлары айқындайды. Олар табысты өсуден инвестицияны өсудiң тәуелдiлiгi көрсететiн үдеткiштiң ұғымдарын енгiздi. Кейсиандықтар емес экономиканың үздiксiз , динамикалық бойының схемаларын мультипликатор және үдеткiштiң өзара байланысынан сүйене әзiрледi. Көтеру және басылу шарттарында экономиканы реттеудiң теориясы жасалған. Мемлекеттiк бюджеттен кейiн белгiлi дәрежеде циклдiк тербелiстерде автоматты сезiнуге шақырылған экономикаларды реттеу туралы ереже стабилизаторларды қолданып (стабилизаторлар ретiнде салықтар, әлеуметтiк сақтандырумен төлеу, жәрдемақылар сөз сөйлейдi ) бұл тербелiстер жұмсартуға әзiрлеген. Қарама-қарсы тұжырымдаманы монетаристiк мектеп ұсынды. М.Фридмен оның iрi өкiлi бағалардың әрқашан және өнiм өндiруге ақшаларының молдығымен шақырылған ақшалай феномен барлық жерде сөйлеушi тұрақты және үздiксiз бойы құнсызданумен түсiндi. Монетарис арқасында iшкi тенденциялардың нарықтық шаруашылығы тұрақтылықты арман етедi. Егер диспропорциялар орын алса, онда бұл сыртқы кiрiстiң нәтижесiнде болады. Мемлекеттiк реттеушiлердiң саны минимумға дейiн қысқарады , (атты әкiмшiлiк әдiстер ) салық , бюджеттiк реттеудi шығарылады. Шаруашылық өмiрiне әсер ететiн бас реттеуiш ретiнде ақшалай импульстер қызмет көрсетедi , ақшалай бұқара тұтынушылар, фирмалардың шығындарының шамаларына ықпал етедi; ақшалардың массасын үлкеюдi өндiрiстiң бойына тудырады , өндiрiс қуаттарын толық жүктейдi. Ақшалай бұқара өзгерiс экономикада әсер тигiзетiндiгi , бiрден емес, кейбiр кешiгумен және бұл керексiз бұзылуларға келтiре алады , онда монетаристовты пiкiрмен , қысқа мерзiмдi ақшалай саясаттан бас тартуы керек. Фридмен ақшалай саясат ақшадағы сұранысы және сөйлемнiң аралығында сәйкестiктiң табысына бағыттауы керек болғандығы шықты. Ақшаның өсу жалғасы (ақшаларды өсудiњ пайызы ) бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуi керек. Фридмен ақшаларды өсудiң әр түрлi көрсеткiштерiмен күрделi маневр жасайтынын қиын деп есептедi. Орталық банкке қысқа мерзiмдi реттеудiң саясатын коньюктурасынан бас тартуы және ақшалай бұқара экономиканы, бiртiндеп үлкеюдегi ұзақ мерзiмдi әсердiң саясатына өтуi керек.
Фридмен ақшалардың өсу қарқынын таңдауда 2 фактор қамтып көрсететiн ақшалай бұқара механикалық өсудiң ережесiн негiзге алуға ұсынады : күтiлетiн құнсызданудың деңгейi және қоғамдық өнiмнiң өрлеу қарқындары. Сонымен, монетаристтiк көзқарастарға сәйкес, ақша қозғалыс және өндiрiстi даму анықтайтын бас салалар болып табылады. Ақшадағы сранысы (не қамтамасыз етiледi, жеке алғанда, жинақтарѓа әуестенумен ) өсуге тұрақты тенденциялы болады , ақшадағы сұранысы және айналымдағы ақшаларды (белгiлi бiр екпiнмен ) бiртiндеп үлкеюге курс өткiзу қажет және олардың сөйлемiнiң аралық сәйкестiк жабдықтары қажет.
1.1. Құнсызданудың мәнi
Инфлиция — қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтiк – экономикалық құбылыстар жиынтығы, басқаша айтқанда айналыстағы ақша өлшемдерi мөлшерiнiң тауарлар бағаларының қосындысынан артып кетiп, осының нәтижесiнде тауарлар мен қамтамасыз етiлмеген ақшаның пайда болуы . Айналымда болатын қағаз ақшалардың көлемi сондай шарттарда ерекше мән алады : егер ол тауар айналымының қажеттiгi асса, онда артық ақшалай эмиссияның нәтижесi сияқты құнсыздану пайда болады.
Құнсыздану ақшалай нарықтағы тепе-теңдiктiң маңызды бұзылуларды шақырады. Ол экономиканың ең ауыр кеселдерiнiң бiрi болады. Нарықтың тетiгi әкiмдiк — командалық жүйемен қиратқан нарықтық шаруашылықтар да, нарықтық та оның симптомдарын жазып қойған.
Құнсыздану әр түрлi факторлармен шақырыла алады: төлей алатын сұраныстың бойынан, сұраныспен пайдаланбайтын тауарлардың нарығына түсу ақшалардың артық санының шығарылымы, тауарлардың өндiрiсiнiң артта қалуы.
Олардың бағасыздануына тудыратын қағаз құнсыздану — қаржы каналдарын асыра толтыруды ақшалай.
Соңғы уақытқа дейiн бiздiң санамызда “Инфлияция” (латын сөзiнен алғанда inflatio — қампию) деген ұғым капитализмнiң кеселi ретiнде орнықты. Құн заңы әрекетiмен анықталатын тауар ақша қатынастарының болуы инфлияциялық процесстердi тудырады.
Инфляцияның себебi, әрекет ету механизмi, көрiнуi және оның зардаптарымен күресу жолдары бұрын соңды бiздiң елде терең зерттелмеген.
Инфляцияның басты ерекшелiгi — қоғамдық ұдайы өндiрiстiң барлық факторларына қатысты сан алуан себептерден туады.
Басқаша айтқанда, инфляция бүкiл шаруашылық механизiмiнiң қызметiнен туындайды. Инфлияция адамзат тарихында жаңа құбылыс емес, оның бай тарихы бар.
1775 -1783 жылдары Солтүстiк Америкада тәуелсiздiк үшiн болған соғыс доллардың құнсыздануына әкелiп соқтырды. Франция 1789 – 1794 жж. Революция кезiнде өндiрiлген қағаз ассегнаттар жетi жылда 883 есе құнсызданды.
Алғашқы рет “Инфляция” – деген ұғым ақша айналымына қатысты АҚШ- та азамат соғысы кезiнде (1851-1865 жж.) орасан зор гривналар ақша орнына қолданылған күмiс кесек (450 млн. доллар) шығарылуына байланысты қолданыла бастады, ал оның төлем қаблетi 2 жылдың iшiнде 60 % -ке дейiн төмендедi.
Еркiн бәсеке кезеңiндегi капитализм жағдайында инфляцияны соғыс , дағдарыстар, стихиялық апаттар кезiнде болатын несие ақшаларының алтынға айырбасталуының тоқтау кезiнде пайда болады. Капитализмнiң жалпы дағдарыс кезiнде инфляция жалпы созылмалы сипат алып, маңызды экономикалық проблемалардың бiрiне айналады.
Инфляцяның мәнiн түсiну үшiн мынандай мысал келтiрейiк. Айталық, тауар айналымы үшiн 10 млрд. алтын доллар керек екен, ал қағаз ақша 20 млрд. доллар шамасында шығарылды делiк. Мұның өзi қағаз доллардың 2 есе құнсыздануына әкелiп соқтырады.
Инфляция жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардапты ықпалын тигiзедi. Себебi тауар бағасы бiрнеше есе өседi, ал мемлекет жалақыны бұрынғы дәрежесiнен арттырмауға тырысады.
Ақшаның құнсыздануы халықтың әл-ауқатының дәрежесiн төмендетуге әкелiп соқтырады. Құнсызданудың құбылысы және ақшалай таңба. Бiздiң заманымызға дейiнгi VII ғ. (бекзаттық қытай және Лидийскийде ) тиын ақшалардың құнсыздануы пайда болды.
Ол күмiс орынына жарымжан салмаққа және ақшалардың металлының сапаларымен, бақыр ақшалардың айналымына шығарылымда (және тұлғалармен — жалған ақша жасаушымен бөлiндiмен заңсыз шекiмеге ) өкiметпен шекiмеде бұрынғы көрсетiлген бағаны сақтауда болды. Бiрнеше құнсызданулардың қағаз ақшаларын пайда болумен өз әсер етулерiнде өзгердi. Қағаз ақша ақшалай тауарға — алтынға , сонымен бiрге тауарлар және қызметтердiң барлық массасына және шетелдiк валюталарға бағасыздары бұрынғы нақты құндылықты сақтаған.
1.2. Құнсызданудың түрлерi
Экономикадағы тұрақты құбылыс сияқты құнсыздану алтын стандартты жоюға және қағаз ақшалардың айналымына кiрiспеде пайда болды. Бұдан басқа, өнеркәсiптiк және кешiрек ғылыми-техникалық өрлеудiң шоғырландыру және өндiрiс көрсетiлген бағаны орталықтану, үдеген және күшейткен әсерлерiмен дәйiм шаруашылық үйлесiмдiктерiнiң тепе-теңдiктерi бұзады , сұраныс және сөйлемнiң байланысында негiзделген баға белгiлеулердi жүйенi соның iшiнде , және мемлекеттiк реттеулердi күшейтудiң қажеттiлiктерi шақырады.
Құнсызданудың барлғы бiрiгiп база болды. Құнсыздануды тұңғыш рет теориялық дәлелдеудi Дж Кейнсом әзiрлелдi, Ұлы жабығудың әсерiмен 1929-33 жылда кәсiпкерлердiң сұранысының активизациясы және тұрғын халықтың тұжырымдамасын ұсынған. Дағдарыстан шығатын тәсiлдiң бұл тұжырымдамасын iске асыруды нарықтық экономиканың созылмалы құбылысына құнсыздануды айналды. Басқаша айтқанда, әлеуметтiк мәселелердiң шешiмi нарықтық экономиканы өркендеу төлемi болды.
Кейнс қоғамдық өндiрiс және қолы тимейтiндердiң динамигiнiң өлшемдерi қамтамасыз етiледi, сөйлемнiң факторлар емес сұраныстың факторларына қорытындыға келдi. Iлтипаттың орталығында қарастыру сонымен бiрге сұранысқа ықпал ететiн факторлар құрастыратын сұраныстары болуы керек.
Жиынтық сұраныс — тауарлар және үй шаруашылығы қызметтердiң ұлттық өндiрiсiнiң бұл нақты көлемi, кәсiпорын және мемлекет бағалардың деңгейi мәлiметте сатып алуға дайын.
Жиынтық сұраныстың өсуiн екi факторлар бөгелтедi :
Тұтынушылардың психологиясы. Тұтынуға әуестенулердiң табыстарын үлкеюмен төмендетедi , жинақтарға әуестенудi үлкейтедi. Iргелi салым тиiмдiлiктi төмендету. Инвестиция үлкейту үшiн iргелi салым қарыз құны және күтiлетiн пайдалылықтың аралығында алшақтық үлкейткен қарыздарға пайыздар азайтуға ұсынылды, олардың шектi тиiмдiлiгiн тұрғызады. Мемлекеттiң инвестициялық қызметiн кеңейтудi бағыттауға ойластырады , қоғамдық жұмыстардың ұйымы — тас жолдардың құрылысы, жаңа аудандарды , кәсiпорындардың құрылысын ең алдымен игередi.
Ең кем табыстар пайда болатын әлеуметтiк топтардың мүдделерiнде табыстарды қайта бөлудi бұдан әрi айқындалды. Сондай саясат бұл әлеуметтiк топтардың сұранысы үлкейтiп, жаппай сатып алушылардың ақшалай сұранысы жоғарылатуға шақырылады. Қоғамдағы тұтынуға әуестенудi үлкейту керек.
Қортындысында Кейнс өндiрiс кеңидi , қосымша қызметкерлер тартылып , жұмыссыздықтар қысқару туралы бекiттi. Кейнс екiншi сұранысты реттеудiң екi аспабын қарастырды — несие — ақшалай және бюджеттiк.
Инвестицияны басылуды уақытында (реттеудiң ақшалай — несие әдiсi ) проценттi жалақыныњ деңгейiн төмендетедi. Демек бас iлтипат бiлдiру (реттеудiң жанама формасы ) проценттi жалақыны төмендету емес, бюджеттiк саясат, соның iшiнде мемлекеттiк фирмалардың инвестициялары жағдай жасайтын шығындарын үлкейту керек.
Маңызды рольдi теорияны Кейсиандық мультипликатордың тұжырымдамасы ойнайды. Мультипликатормен табысты инвестициялардың көлемiн үлкеюмен бұл өсу шақыратын өсудiң аралығында байланыс бiлдiретiн коэффициенттер түсiнедi. Ол инвестицияларды өсуден ұлттық табысты өсудiң тәуелдiлiгi көрсетедi.
Кейнс (кейсиандық емес ) қолдаушы толықтырды және оның жағдайлары айқындайды. Олар табысты өсуден инвестицияны өсудiң тәуелдiлiгi көрсететiн үдеткiштiң ұғымдарын енгiздi. Кейсиандықтар емес экономиканың үздiксiз , динамикалық бойының схемаларын мультипликатор және үдеткiштiң өзара байланысынан сүйене әзiрледi. Көтеру және басылу шарттарында экономиканы реттеудiң теориясы жасалған.
Мемлекеттiк бюджеттен кейiн белгiлi дәрежеде циклдiк тербелiстерде автоматты сезiнуге шақырылған экономикаларды реттеу туралы ереже стабилизаторларды қолданып (стабилизаторлар ретiнде салықтар, әлеуметтiк сақтандырумен төлеу, жәрдемақылар сөз сөйлейдi ) бұл тербелiстер жұмсартуға әзiрлеген.
Қарама-қарсы тұжырымдаманы монетаристiк мектеп ұсынды. М.Фридмен оның iрi өкiлi бағалардың әрқашан және өнiм өндiруге ақшаларының молдығымен шақырылған ақшалай феномен барлық жерде сөйлеушi тұрақты және үздiксiз бойы құнсызданумен түсiндi.
Монетарис арқасында iшкi тенденциялардың нарықтық шаруашылығы тұрақтылықты арман етедi. Егер диспропорциялар орын алса, онда бұл сыртқы кiрiстiң нәтижесiнде болады. Мемлекеттiк реттеушiлердiң саны минимумға дейiн қысқарады , (атты әкiмшiлiк әдiстер ) салық , бюджеттiк реттеудi шығарылады. Шаруашылық өмiрiне әсер ететiн бас реттеуiш ретiнде ақшалай импульстер қызмет көрсетедi , ақшалай бұқара тұтынушылар, фирмалардың шығындарының шамаларына ықпал етедi; ақшалардың массасын үлкеюдi өндiрiстiң бойына тудырады , өндiрiс қуаттарын толық жүктейдi. Ақшалай бұқара өзгерiс экономикада әсер тигiзетiндiгi , бiрден емес, кейбiр кешiгумен және бұл керексiз бұзылуларға келтiре алады , онда монетаристовты пiкiрмен , қысқа мерзiмдi ақшалай саясаттан бас тартуы керек. Фридмен ақшалай саясат ақшадағы сұранысы және ұсынысы аралығында сәйкестiктiң табысына бағыттауы керек болғандығы шықты. Ақшаның өсу жалғасы (ақшаларды өсудiң пайызы ) бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуi керек. Фридмен ақшаларды өсудiң әр түрлi көрсеткiштерiмен күрделi маневр жасайтынын қиын деп есептедi. Орталық банкке қысқа мерзiмдi реттеудiң саясатын коньюктурасынан бас тартуы және ақшалай бұқара экономиканы, бiртiндеп үлкеюдегi ұзақ мерзiмдi әсердiң саясатына өтуi керек.
Фридмен ақшалардың өсу қарқынын таңдауда 2 фактор қамтып көрсететiн ақшалай бұқара механикалық өсудiњ ережесiн негiзге алуға ұсынады : күтiлетiн құнсызданудың деңгейi және қоғамдық өнiмнiң өрлеу қарқындары. Сонымен, монетаристтiк көзқарастарға сәйкес, ақша қозғалыс және өндiрiстi даму анықтайтын бас салалар болып табылады. Ақшадағы сұранысы (не қамтамасыз етiледi, жеке алғанда, жинақтарға әуестенумен ) өсуге тұрақты тенденциялы болады , ақшадағы сұранысы және айналымдағы ақшаларды (белгiлi бiр екпiнмен ) бiртiндеп үлкеюге курс өткiзу қажет және олардың сөйлемiнiң аралық сәйкестiк жабдықтары қажет.
II. Экономикадағы инфляциялық процесстерi.
Жоғарыда айтылған басқа , құнсызданудың келесi анықтамасы бар :
Құнсыздану — бұл ақшаның құнсыздануы, олардың сатып алушы қабiлеттiлiгiн төмендету. Құнсыздану тауарлардың өндiрiсiн қысқартудың нәтижесiмен босатылған қағаз ақшалардың өзгерiссiз санында да бола алады. Ол бағалардың бойы, өмiр деңгейiн төмендеумен жарысады. Бiрақ бағаларды кез-келген емес төмендеудi инфляция көрсеткiшiмен көрсетедi. Баға жанармайлық — шикiзат қорлар қоғамдық қажеттiктердiң өзгерiсiн олжалы өнiм, шарттардың сапасының нашарлауы арқасында жоғарылата алады. Мысалы, халықаралық стандарттарға сәйкес үнемдi дизель қозғаушысы бар автомобильлердiң жаңа түрлендiрулерiнiң шығарылымына өтуге жiберетiн бағаны жоғарылауға келтiредi : және сапалы өнiм үлкен шығындар талап етуге және жоғары баға қойылуы қажет. Сонымен бiрге қандай болмасын жақсартуларсыз бiр-ақ үлгiнiң сериялы өндiретiн автомобильлерiне бағалардың жүйелi түрде өсуi, жиi және өңдеудi нашарлаумен және пайдаланудағы сенiмдiлiгiн төмендеумен жарық бейнеленген инфляциялық сипат алады. Табиғилық толықтай құнсызданудың себебiндегi басқа көзқарасы да бар. Кейбiр экономисттер құнсызданумен экономикадағы бағалардың жалпы деңгейiн жоғарылауды түсiнуi керек деп санайды. Пайда болатын қаржы бұзылуы, әрекетке құнсыздану — экономикалық организмның бұл сау реакциясы тауарлардың аралығында тепе-теңдiк күй және ақшалай , сұраныспен және сөйлеммен жетедi. Сұраныспен де, сөйлеммен де құнсыздану себептерi шақырылатын мол сатып алушы сұранысында көрiнедi. Бiр нәрсе ғана даусыз: өте тар түрмен ақшалардың сатып алушылық қуатын құлау және баға көтерудi өзара байланыстырған.
Экономисттар екi оның түрлерiнiң аралық құнсызданудың себебiн қарастыра айырмашылықты өткiзедi :
сұраныстың құнсыздануымен,
шығындардың құнсыздануымен.
Әдеттегiдей, бұл екi түрлер өзара байланыстырған , бiрақ маңызы бiрдей емес. Бiреуi — (сатып алушылардағы қаржылардың молдығы ) сұраныстың тарабынан , ал екiншiсi басқа — (өндiрiстiк шығындардың бойы ) ұсыныстың тарабынан. Дүкеншiлердiң тарабынан iс тауарлардың сөйлемi бар сатып алушыларының мол сұранысының әсерiмен сұраныстың құнсыздануы — базар нарықтарының деңгейiн жоғарылатады. Ендi барлық болатын қорлар қолданғандығы, бағалардың динамиктерi сондай өзгерiс экономиканың өндiрiстiк секторы өнiмнiң нақты көлемiн үлкеюмен (тауарлар және қызметтердiң барлық сатып алушыларының сұранысы ) мол жиынтық сұранысқа жауап бермегендiгiн түсiндiредi. Бұл шамадын тыс сұраныс (тұрғын халықтың жарытымсыз сатып алушылық қуаты ) арқасында өнiмнiң (физикалық ) нақты көлемiне тым көтерiлген бағаларын тудырады және сұраныстың құнсыздануын шақырады.
Сұраныстың құнсыздануының мәндерi кейде образды түрде түсiндiредi өте көп ақшалар өте аз тауарларды аңдиды. Инфляциялық сұраныстың негiзiнде төлей алатын қажеттiктен базар нарығының келесi заңдылығы жатады сұраныс көбiрек болған сайын баға жоғарылай түседi. Жаппай сұраныстың бойы жанында тұтынушылар адапттивтi инфляциялық күтулердi жиi әсерi болып табылады , сұраныс ажиотаж күнделiктi базар нарықтарын инфляциялық көтерудi анықтап басып тығыздайды және құнсыздануды күшейтедi және сонымен арандатады.
Құнсызданудың басқа түрi — шығындардың құнсыздануы. Құнсызданудың тетiгi бұл жағдайда шығындардың өсуi арқасында орамын жазады. Шығындардың құнсыздануы пайда және фирма өнiмнiң көлемiн қысқартумен бейнеленедi, өндiрушiлерi өндiрiске шығындарды жоғарылаудың себептерiнiң бағаларының деңгейi орнаған нарықта ұсынуға дайын. Нәтижеде экономиканың масштабындағы тауарлар және қызметтердiң ұсынылуы азаяды. Сондай ұсынылымдардың қысқартылуы , өз кезегiнде , бағалардың деңгейiн жоғарылатады.
Шығындардың құнсыздануын пайда болудың екi маңызды көздерi болады :
нақтылы еңбек ақыны жоғарлатуы,
шикiзат және энергияға баға көтеруi.
Нақтылы еңбек ақының бойы кәсiпкерлермен (кәсiподақтар ) қызметкерлердiң ұжымдық келiсiмшарттарының себебi болады. Егер сондай жоғарлату өндiрудiң өсуiмен өндiрiлсе, онда өнiмнiң бiрлiгiне шығындар өседi. Пайда азаяды, бұл бағалардың деңгейiн жоғарылатуға алып келедi. Өндiрiстiң шығыны шикiзат және энергияға бағаны кенет өсiредi. Дәл осылай 1973-74 жылдарда болды және таяу шығыстың елдерiнен импортталатын мұнайға бағалар едәуiр көтерiлген 1979-80 жылда . Бұл құнсызданудың тез өсуiне, шығындарды кесiмдi үлкеюмен келтiрдi. Құнсызданудың сипаты және инфляциялық процесстердiң даму қарқындарына байланысты құнсызданудың келесi түрлерi танып бiледi :
Бағалардың аласалау өсу қарқындарына тән сұлама құнсыздану, дамыған нарықтық экономикасы бар елдердiң көпшiлiгiне шамамен 10% жылдық құнсыздану тән. Мысалы, Еуропалық одақтың елдерi бойынша орташа инфляция деңгейi соңғы жыл iшiнде 3% шамасында қосып жасады. Сұламалы құнсызданудың қарқынды құнсызданудан айырмашылығы басқарылатындығында. Әдеттегiдей, оның өсуiнiң екпiнi екi мағыналы цифрлармен көрiнедi. Жоғарғы құнсыздануының ерекшелiгi тiптен басқарылмайды; әдеттегi функционалдық өзара байланыстар және бағалардың басқарудың үйреншiктi тетiктерi жұмыс iстемейдi. Өндiрiстiк тәртiп бұзылады. Күтiлетiн барлық баға көтерулермен озу үшiн ақшалардың иелерi ол, нәтижеде құтылуға барынша тез тырысады ажиотаж сұранысы дамытады , (қажет, көркемөнердiң мәндерi, бағалы металлдар ) жинақтарды жартылай сақтаудың құралымен қызмет көрсете алатын тауарлары ең алдымен сатылып алынады.
2.1.Құнсызданудың себебi.
Ақшалай сұраныс және тауарлық массаның сәйкессiздiгiн құнсызданудың негiзгi ќаѓидасында. Сұраныспен пен ұсыныстың арасындағы , шығындардың үстiнде табыстарды шектен шығудың диспропорциясы (мемлекеттiң шығындары табыстар асады ) мемлекеттiк бюджеттiң дефицитiмен тудыра алады; (инвестициялардың көлемi экономиканың мүмкiндiгi асады ) шамадан тыс инвестиция салумен; өндiрiс және еңбектiң өнiмдiлiгiнiң өсуi еңбекақының өсуi. Сыртқы, iшкi құнсызданудың пайда болудың себебi бола алады .
Сыртқыларға қатарына жатады :
сыртқы саудадан түсулердi қысқарту,
сыртқы сауда және төлем баланстарын терiс сальдосы.
Құнсызданудың iшкi себептерi :
бюджеттiк дефицит және бюджет тапшылығын жабуға арналған
(тауарлармен және қызметтермен қамсыз емес қағаз қаржыларының шығарылымы ) қаржылардың қосымша эмиссиясы. Тауарлар және ақшалардың құнсызданған сомасына алуға болған қызметтердiң саны азаятындығынан, тауарларға қарағанда және қызметтерге ақшаның құнсыздануына тудырады, бағалардың өсуi және нақты еңбекақыны төмендету және өндiрiс көлемдерiн қысқарту. Ол (жұмыссыздықтың бiр уақыт бойы бар өндiрiсiнде және құнсызданумен ) стагнациямен және (љндiрiстегi тоќыраудыњ жанында экономиканыњ кџйi, саудаѓа инфляциялыќ процесстi бiр уаќытта дамуда орын алады ) стагфляциямен қатар жүредi.
Өндiрiстiң шыѓғындарының өсуi, басқарудың аппаратты бағуындағы
шығындардың дәлелсiз өсуi, қорғанысты, милицияны, әлеуметтiк программалар және жәрдемақы.
Әлеуметтiк — экономикалық зардаптарының : келесi құнсыздануларының
арасынан ерекшелейдi :
қолдағы ақшаларды бағасыздану — тұрғын халық құнсызданудың бой
бар аз нақты табысы алады;
табыстары пайдасына әр түрлi әлеуметтiк топтарының аралық қайта бөледi әлдеқайда қамсыз;
өмiр деңгейiнiң төмендеуi, жұмыссыздыққа өмiр құнының жоғарылауы, бағалардың өсуi тұрғын халықтардың жағдайын нашарлатады. Жұмыссыздық өмiр деңгейi, еңбекақыны қысқартуды құлаудың негiзгi себептiң бiрлерi болып табылады. Жұмыссыздықтың биiк деңгейiнiң құнсыздануынан кейiн ұзақ сақталынады.
Филипс қисығына сәйкес жұмыссыздықтың аралығында заңдылық бар, құнсызданудың бойы және инфляция деңгейiн 1%ке азайту үшiн, жұмыссыздық деңгейiн 2%ке өсiру қажет.
2.2.Құнсызданудың өлшемi
Құнсызданудың ең ауыр жерлерiнiң бiрi — бұл бағалардың бiр қалыпты
жоғары көтерiлуге тенденциялығында. Бiреуi тез көтерiледi, ал ендi бiреулерi шамалырақ екпiндермен жоғарыға көтерiледi, үшiншiсi тiптi жоғары көтерiлмейдi. Бар болу немесе құнсыздану, оның тереңдiгiнiң жоқтығының әлдеқайда көрнекi көрсеткiштiң бiрлерi баға индексiнiң көрсеткiшi болып табылады. Инфляция көрсеткiштерi инфляциялық процесстердiң сандық бағасын берiлуге шақырылған. Индекстер — бағалардың байланысы уақытында мiнездейтiн бұл салыстырмалы көрсеткiштер. Олар негiздi мерзiмiлерге есеп айырысады. Жылдың мђлiметке арналған құнсызданудың екпiнi төмендегiшемен есептеуге болады : бұл жылдың индексiнiң қыдырып келетiн жылдың баға индексiн алсақ , қыдырып келетiн жылдың индексiне бұл айырмашылықты бөлемiз , содан соң 100ге көбейтемiз. Мысалы, егер тұтынушы тауарларына баға индексiн 1994 жылда 113,6-ға тең болса, 1995 жылда — 118,3 тең болады. Сондықтан , 1995 жылға арналған инфляция деңгейi төмендегiдей есептеледi :
инфляция өсу қарқыны = 118,З — 113,6 /118,3 * 100 = 4,1%
Бiзге “70-iң өсу заңы” ережесi құнсыздануды сандай өлшеуге мүмкiндiк бередi. Айқынырақ айтсақ, ол жас саны, қажеттi бағалардың деңгейiн екi еселеулерге есептеп шығаруға жылдам ерiк бередi. Жыл сайын инфляция деңгейiне 70-шi санды ғана бөлуi керек:
керек жылдардың 70
шамамен саны = —————————————- жыл
бағалардың деңгейiн жыл сайын өсу екпiнiнң құнсыздануын игеру (%)
Бiрнеше баға индекстерi бар׃
бiрiншi тұтынушы бағаларының индексi — соның iшiнде, ол тұтынушы тауары және қызметтердi “себетi” өлшейдi , (132 қала ) әр түрлi қалалардағы (70 аттар бойынша ) тауарлардың жеке түрлерiне соның iшiнде;
қоректенудiң 25 ең маңызды түрлi өнiмдердiң жиынының бөлшек бағалардың индексi;
айналымда және айналымға ақшалардың шығарылымы қолдағы ақшалардың санының индекстерi;
өмiрдiњ құнының индексi — тұтынушы тауары және (тұрғын халықтың тұтынушы шығындарының нақты құрылымына сәйкес ) қызметтердiң жиынының құнының динамигiне мiнездейтiн көрсеткiш.
Басқа бағаларды белгiлi индекстерден де ерекшелейдi
өндiрушiнiң көтерме бағалардың индексi;
(ЖҰТ ) жалпы ұлттық табыстың дефляторы , керiсiнше , өйткенi тұтынушы ғана емес, барлық басқа бағалардың өсуiн өлшейдi , яғни әмбебаптан көп тұтынушы бағаларының индексiмен салыстырғанда бұл индекс нақтыға номиналды ЖҰТ-ныњң қатынасы , немесе нақты ЖҰТ, ақшалай қамалды өсiрудi құлаудың көрсеткiшi. Инфляция деңгейiнiң жанама көрсеткiшi ретiнде (қорларды қысқарту және үлестердiң бойы инфляциялық кернеудiң дәрежесiн жоғарылау туралы куәландырады .) тұрғын халығының ақшалай үлестердiң сомасына тауарлық қорларының қатынасы туралы мәлiметтер қолданылады. Сонымен бiрге табыстарға пайыздардағы шығындардың үстiнде тұрғын халықты табыстарды шектен шығу туралы мәлiметтер инфляция деңгейi мiнездей алады. Егер табыстар тез өссе немесе тiптi болса бағалармен бiрдей болса , бұл инфляциялық спиральдi айналдырудың қауiп-қатерi туралы куәландырады.
2.3.Сұраныстың құнсыздануы және шығындары
Құнсыздану сұраныспен пен ұсыныстың арасындағы тепе-теңдiктiң
бұзылуы нәтижесi болып табылатындығы жоғарыда айтылған . Тепе-теңдiк сұраныстың тарабынан ең алдымен бұза алады. Сұраныстың құнсыздануы бұл жағдайда пайда болады. Басқа ахуал өндiрiстiң шығындары құрылады , яғни ұсыныстың бағасы жоғары көтерiледi, ұсыныстың құнсыздануы пайда болады. Аз емес дәрежедегi сұраныс және ұсыныстың сәйкессiздiгiнiң тереңдiгi экономикадағы үш түрлi монополизмдары даму және тереңдiктiң дәрежесiнен тәуелдi болады :
— қағаз ақшалардың эмиссиясы, сыртқы саудаға, салықтар мемлекеттiң монополизмi; өнiмсiз өсуi , ең алдымен ұландар және қазiргi мемлекеттiң функцияларымен байланысты қалған шығындар;
— өлшем және еңбек ақының әртүрлi деңгейiнiң ұзақтығы енетiн кәсiподақтардың монополизмы , ең алдымен 3 — 5 жылдар немесе басқа мерзiмге кәсiпкерлерi бар келiсiм шарттарынан кейiн;
— бағалар және меншiктi шығындардың анықтамасына ең iрi фирмалардың монополизмы.
Барлық үш белгiленген монополиялар өзара байланыстырған және әрбiр
өзiнше сұраныс және сөйлемнiң динамигiнде бағалардың арасы бойынша олардың тепе-теңдiгiнiң нүктесiн жоғары орнынан түсiре ықпал ете алады.
Сұраныстың құнсыздануын толығырақ қарастырамыз. Сұраныс
құнсызданудың нәтижесiнде тауарлардың санына ақшалардың молдығы пайда болады, бағалар өседi. Толық сондай ахуалдағы қолы тимейтiндiгi , өйткенi биiк бағамен жағдай жасайтын өнеркәсiп барынша өндiрiс қуаты жүктеуi керек болғандықтан бәсекелестiк және демонополизациясы жоқ дәл осылай ТМД елдерiнде дефицит сұранысы өсiп келе жатыр, қуаттылықтарды салмақсыздық үлкейедi, операциялардың номиналды пайдалылығы өседi. Кәсiпорындарға және өнiмнiң әрбiр бiрлiгiн қымбаттау сатуға аз тиiмдiрек. Қолы тимейтiндiктi төмендетуге болжам сондай ахуалда ықтималдылығы аз.
Сұраныстың құнсыздануы келесi ақшалай факторлармен шақырылады :
Экономиканы милитарландыру және әскери шығындардың өсуi. Барлық үшiн кем икемдi азаматтық салаларда қолданулардың әскери техникасы, әскери техникаға қарсы тұрған нәтижесiнде ақшалай балама факторға, артық айналымға айналдыратын қалыптасады. Мемлекеттiк бюджеттiң дефицитi және iшкi парыздың өсуi. Мысалы, 1992 жылды Қазақстан мемлекетi бойынша бюджетiнiң нақты дефицитi 11% ҰЖТ қосып жасады , 1994 жылда (немесе 70 трлн. тенге. ) ҰЖТ-тың 9,4% көлемi шектен шықпауы керек. Дефициттi жабуды ақшалай нарықтағы мемлекеттi заемдердi орналастыруды жолымен болады немесе орталық банктiң майдаланбайтын банкноталардың қосымша эмиссиясы көмегiмен Банктер несиеге үстемдiк жүргiзедi. Дәл осылай үкiмет банкпен берiлген Қазақстанның қарыздарының көлемiнiң 1994 жылдың 1 маусымындағы күйiмен , 27655 миллиард , немесе 38 , 9% оның құрама балансын қосып жасады. Импортталатын инфляция белсендi төлем балансы бар елмен шетелдiк валютаны сатып алудың жанында тауар айналымының қажеттiктерi ұлттық валютаның бұл эмиссиясы ауыр өнеркәсiпке шамадан тыс инвестициялар тән. Нарықтан сонымен бiрге айналым орнына қосымша ақшалай балама түсетiн өнiмдi капиталдың элементтерi әр дәйiм алады. Шығыс Еуропа (дефицит экономика ) елдерiнде сұраныстың құнсыздануының тетiгi классикалық батыс үлгiсiнен түбегейлi айырмашылығы болады.
Бiздер сұраныстың құнсыздануының екi тетiгiн салыстыруға
талаптанамыз , бағаның (социалистiк ) бiрiншi тетiгiнде дефициттi өсiп келе жатумен бiр уақытта өсетiндiгiне белгi соғамыз. Бағаның өсуi классикалық тетiкте өндiрiстiң бойы, (1-шi сызба нұсқа.) материалдық игiлiктердiң молшылығын үлкеюмен бiр жерден шығады.
1-шi сызба нұсқа. Сұраныстың құнсыздануының классикалық схемасы
Сұраныстың бойы солтүстiк-шығыс бағытта сияқты тепе-теңдiктiң нүктесiн орын алмастырар едi. Бағалар өседi , бiрақ тауарлардың саны да өседi. Көрген, басқа аяқтармен классикалық нарықтың қисынын төңкеретiн дефициттiң экономика- сұраныс ұсыныс болды, ұсыныс – сұраныс болды.
Өкiнiшке орай, нарықтық жүйенi айна аударылған қылшық сол сияқты аса тұрақты бола алады. Бұл дәл осылай болып жатқанда өркендеудi батыс микро – және макроэкономикалық рецепттерiн көшiрмесiн алу және (инфляцияға қарсы саясат, ұсақ модульды тағы басқалар ) оған мемлекеттiк жолдары керi салдарға тудырады. Бұдан — сұраныстың жоғары алып келген құнсызданулары дефицит тетiгi мысалы : баға экономикалық құлдырауды бiр уақытта үдеуде өседi , көрген , (2-шi сызба нұсқа ) азаятын өнiмнiң анығындағы саны.
2-шi сызба нұсқа. Сұраныстың құнсыздануының дефицит варианты
Екi графиктердi салыстыруды қосымша түсiндiрумен 3 сызба нұсқасы қызмет көрсетедi 3-шi сызба нұсқадағы Е және Е1 нүктелерi сұраныс және сөйлемнiң тепе-теңдiгiнiң нүктелерi бiлдiредi.
3-шi сызба нұсқадағы. Сұраныстың құнсыздануының дефицит тетiгi
Меншiктiң көбiнесе мемлекеттiк формасының өнеркәсiптiк кәсiпорындардың ТМД елдерiндегi монополизм белгiлеген нақты себебi, оның жүйелiк бекiтiлуi. Аса сұраныстың құнсыздануының дефицит тетiгi оларды қанағаттандырады.
Штрихталмаған тiк төртбұрыштың алаңы кәсiпорын-монополисттарды көмек көрсетудi құрастырылады. Сызықтаған тiк төртбұрыштың алаңы — бағалардың арқасында инфляциялық бойын көмек көрсетедi. Сонымен , ақшалар көбiрек болды. Олардың үлкеюi — қаржылай — алыпсатарлық операцияларды өсiп келе жатудың көзi. Бiр уақытта ақшалай талманы өсiп келе жатумен өндiрiс көлемi, дефицит күшейдi. Егер қабылданған күштi инфляцияға қарсы шаралар болмаса , бұл кәсiпорындаға — монополисттарға тағы да үлкен номиналды көмек көрсетудi келесi жылға алуға көмектеседi және тағы басқалар шексiздiкке дейiн , экономиканы толық күйретуге болады. Сол сияқты тетiк уақытпен тұрақты бола алады. Кәсiпорындардың барлық сомасынан монополисттерi кедейленедi.
III. Инфлияцияның шарттары
Егер iргелi салым тиiмдiлiктiң бағасының жанында, амалдарынша немесе орынды , құнсызданудың ықпалы есептеуге қажет. Бұл (i ) құнсызданудың индексiне түзетумен немесе келешек түсулер, немесе дисконттау коэффициентi етуге болады. Әлдеқайда түзу, керiсiнше есептерде сыйымдыдан көп салыстыратын жобалардың ақшалай ағындарына ықпал ететiн барлық факторларды түзетудi ескеретiн әдiстеме болып табылады.
Негiзгi факторлардың арасынан : көмек көрсетудiң көлемi және айнымалы шығындар. Олармен тұтынатын шикiзаттың коммерциялық ұйымының өнiмiне баға индекстерi құнсызданудың индексiнен айтарлықтай айырмашылығы бола алатындығынан, түзетудi әр түрлi индекстердi қолданумен iске асырыла алады. Және критерий арқылы NPV-шы өзараларымен теңесетiн қайта есептерi көмегiмен жаңа ақшалай ағындар саналады.
Бос тұруды көбiрек құнсызданудың индексiне дисконттау коэффициентiн
түзетудiң әдiстемесi болып табылады. Ең алдымен өте қарапайым мысалдағы сондай түзетудiң қисынын қарастырамыз.
Мысалы :
Кәсiпкер инвестицияны 10% бiр жылдықтардан сүйене iстеуге даяр. Бұл тенге 1 миллион бiрдей құндылықты кәсiпкерлерге жыл соңында болғанды бiлдiредi. Егер болуы мүмкiн 5%-шi өлшемдегi құнсыздану жылға орын алса онда құнсызданудың индексiне бұл шаманы түзету қажет тенге 1,1 миллионды алынған жыл соңында ақшалай түсудi сатып алушы құнын сақтау үшiн қажет :
1,1*1 , 05 =1 , 155 миллион тенге.
Сонымен, керектi табыс жабдықтау үшiн, кәсiпкер 10% емес — өсу есептерде капиталын қолдануы керек, ал басқа көрсеткiштiң айырмашылығы бастапқы индексiнiң шамасы құнсыздануы болады:
1 , 10*1 , 05 =1 , 155.
Сонымен жалпы формула жазуға болады (r ) әдеттегi дисконттау коэффициентi ұластыратын, (р ) номиналды дисконттау коэффициентi шарттарда қолданылатын құнсызданулар және (i ) құнсызданудың индексi :
1 + р = ( 1+ r)* ( 1+I).
Берiлген формуланы ықшамдауға болады.
1+р= (1+r)*(1+I)= 1+ r+ I+ r * i.
Практикалық есептердегi оның аздығы соңғы қосылғышпен сондықтан менсiнбейдi , сондықтан ақырғы формула сияқты болады :
Р = r +I.
Инвестициялық жобаның коммерциялық тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерiне негiзгi ықпал болады :
өнiмнiң түрлерi бойынша және қорлардың (оның деңгейiнiң әр түрлi шамасы яғни ) құнсызданудыњң бiртектi еместiгi;
шетелдiк валютаның курсының бойының үстiнде инфляция деңгейiн шектен шығуы.
Бұл басқа, тiптi бiркелкi құнсыздану инвестициялық жобаның көрсеткiштерiне арқасында ықпал етедi : қорлар және (материалдардың қорларын үлкею және кредиторлық қарыз тиiмдiден көп қалыптасады , дайын өнiм және дебиторлық қарыздың қорлары — құнсыздануға қарағанда тиiмдiден кем ) қарыздардың ықпалының өзгерiсi.
Сол амортизациялық төлемдердiң артта қалушылығы салықтардың төбесi арқасында, жоғарылататын бағаларға қай негiзгi қорлар сәйкес келедi.
Заемдер және қарыздарды берудiң нақты шарттардың өзгерiсi.
Құнсыздануды бар болуды ақшалай ғана емес, табиғи айтылуда жобаның көрсеткiштерiне ықпал етедi. Басқаша айтқанда , құнсыздану жобаны қаржы жүзеге асыруларын қайта бағалауѓа ғана емес, (өндiрiс көлемi және сатуларды және тiптi жоспарлайтын қорлар және қарыздар, қажеттi қарыз құралдарының шамалары ) жобаны iске асырудың жоспардың өзiн өзгерiске тудырады .
Тұрақты валютаға есептерде өтудi сондықтан немесе табиғи көрсеткiштерге жалпы құнсызданудың ықпалының есебiнiң қажеттiлiгi жоймайды. Тұрақты немесе әлемдiк бағаларда есептермен қатар бұл ықпал барынша ескергендей етiп бағалар (ақшаларда, жобаны жүзеге асырудың баптарына ) болжамдарда есеп өндiруге қажет.
Инвестициялық жобаның тиiмдiлiгiнiң түзеткен бағасының жанында динамикке есептеуге қажет iшкi және шетелдiк валюталардың курстардың қатынасын өсу, төмендеу деңгейi (ортақ құнсыздану ) бағалардың жалпы деңгейi;
iшкiге және (өткiзуге құнсыздану ) сыртқы нарықтар өндiретiн өнiмге бағалар;
бағалардың (топтар бойынша бағалардың өзгерiсiнiң шамамен бiрдей жылдамдығымен бейнеленетiн ) комплект жасайтын қолданылатын қорларына;
(түрлер бойынша ) тiке шығындар;
еңбекақының деңгейi — (еңбекақыға құнсыздану ) қызметкерлердiң түрлерi бойынша;
(жалпы және әкiмшiлiк құнсыздану ) жалпы және әкiмшiлiк шығындар;
жер, ғимараттар және құрылыстар, жабдық негiзгi қорлардың элементтерiнiң құны;
(жарнаманы, көлiкке жеке алғанда тағы басқалар ) өткiзудiң ұйымына шығындар,банктiк пайыз.
Мүмкiн, практикалық есепте (тiптi , олардың болжамы ) құнсызданудың барлық емес аталған түрлерi белгiлi болады. Түсiнiктi әлдеқайда бөлшектi мәлiметтермен пайдалануға бұл жағдайда ұсынылады.
Тиiмдiлiктiң есептерiн (жобаны жүзеге асыруды мерзiмге ) мемлекеттiң бағалы саясаты туралы мәлiмет болған жағдайда болжам бағаларда тындыра алады , бағалардың өзгерiсiнiң индекстердiң (өнiм ) қорларының топтары бойынша диффиренция қолданды. Бiрақ , шарттар бүгiнгi Қазақстан құнсызданудың ықпалының бағаға арналған барлық жағдайларда толық емес және дәл емес мәлiметпен жұмыс iстеуге дәл келедi.
Дұрыс жобаның нәтижелерi бағаланатындай етiп, сонымен бiрге нәтижелер және шығындардыњ есептi мәнiндегi құнсызданудың ықпалы барынша ескеру қажет әр түрлi шарттарда жобалардың көрсеткiштерiнiң салыстырымдығы жабдықтау қажет. Ол үшiн нақты ақшалардың ағыны — коммерциялық тиiмдiлiктiң есебiне шығындар және нәтижелердiң ағындары ередi (ағымдағы ) болжам бағаларда өндiрсiн, интегралды көрсеткiштердi есептеуде есеп бағаларға өту , яғни жалпы құнсызданудан тазаланған бағаларға. Есеп баға кейбiр уақытқа тудырады , яғни (құнсызданудың бiртектi еместiгi олармен арқасында дәл келмей алатындығымен ) бұл кезге бағаларға сәйкестейдi. Есеп баға ұсыныстарында олардың басының әр түрлi мерзiмдерi бар жобалары салыстыру кезiнде айтып тұруға қажет.
3.1. Инфляцияға қарсы шаралардың мемлекеттiк жүйесi
Жеке кәсiпорын, айқын кәсiпкерлiк инфляциямен белдесе алмайды.
Бұндай күрес мемлекеттiң экономикасын шайқалатады. Инфляциямен күресте үкiметтiң алдында басты сұрақ тұрады : батыл шаралар арқылы құнсыздануды, немесе оған бейiмдiлiгiн жою. Әр тџрлi елдер өз беттерiнше бұл дилеммаларды шешедi. АҚШ, Ұлыбританиялар инфляциямен белесене күреседi, басқа елдер (табыстардың индексациясы, бағалардың бойын бақылау және басқалары ) бейiмделген мемлекеттiк шаралардың кешендерi жасайды. Бағалардың бойына енжар бейiмделудi тұрғын халықтың табыстардың индексациясы арқылы, немесе iскерлiк белсендiлiк және жұмыссыздықты күшейтудi құнсыздануды жоюдың белсендi түбегейлi жоспары басылу барысында белгiленген жолдың әрбiр варианттардың жиыны болады.
Бейiмделген саясаттан бастаймыз. Табыстардың индексациясы деңгей бөлiмiнде кәсiпкерлердiң қауымдастығы бар кәсiподағының ұжымдық келiсiмшартынан кейiн немесе жеке кәсiпкермен iске асырылады. Еңбек ақының бойы құнсызданудың бойына байланысты ойылады. Дәл осылай , 60% еңбек контракттерiнiң АҚШ -та айқын және құнсызданудың екпiнiне байланысты еңбек ақының бойлары көп вариантты жала жабады.
Инфляцияға қарсы қорғаныштықтың тетiгiн Еуропада тағы да көбiрек
жайылған. Индексацияны мемлекеттiк кiрiсу және бақылауды анағұрлым күштiрек. Бекiтiлген (ТМД-бұл 90 миллионы үшiн студенттер, зейнеткерлер, әскери мемлекеттiк қызметшiлер) еңбекақысы бар адамдардың табыстарының индексациясы сектор қолы тимейтiн бөлiндiлерде салыстырудағы олардың жағдайын нашарлатпауға мақсатқа ие болады.
Бағалардың секiрiстерi күтпеген қатты индексацияның барлық тиiстi коэффициенттерi жағдайда және тез қайта қарауға жиiрек дәл келедi. Бағалардың нақты бойынан индексацияның артта қалушылығына үкiмет бейiмделген.
Бейiмделген инфляцияға қарсы күрестiң табыстар — бағыттың бiрлерiнiң
саясаты. Тарих оның көп нұсқаларын бiледi. Бiздiң ғасырымдыњң 60-70 жж. Англияда басқа елдер тиiмсiз инфляцияны төмендетудiң жоспарында болған “тоқтату-алға” саясаты ендi. Бағаларды баяулатуды өнiмдiлiктi төмендету және тұрғын халықтың тұрмыс дәрежесiнiң бағаларын сатылып алынды.
Басқа саясат — бағалар және (Скандинав елдерi, Нидерландтар тағы басқалар ) жалақылардың байланысын бақылау. Бiрақ қысқа мерзiмдi жоспарда (1967-1971 жылда Финляндия ) пайда болатындығымен, ұзақ мерзiмдi бұл саясат қатаймайды.
Келесi нұсқа — бағасын анықтау және еңбекақының мемлекеттiк
кепiлдемелiк бағдарлары. АҚШ –тағы Кеннеди және Картердiң мысал-басқаруы, бұл да ұзаққа жетпейдi.
Нарықтық күштердiң ойынына монополияға қарсы шаралармен күшейтiлген мемлекеттiк кiрiсулер тағы да әйгiлi нұсқа – минимизациялау әлдеқайда батыл. Саясат сол сияқты А.Смиттің “көрiнбейтiн қол ұшы” өзiндiк қайтаруы бар.
Өкiнiшке орай, ешқайсысы түрлi табыстардың саясаты тамаша болып
табылмаған. Әлемдiк аты бар экономисттар мойындайды : 80- шi жылдардың аяғына қарай бағалардың шамалы өсуiмен аласалау жұмыссыздықты динамикалық тiркестiруге ерiк беретiн саясат түрi бiр де бiр табылмаған.
Жаңа нұсқаларды iздестiру жалғасады: АҚШ-тағы танымалы фирмалар және кәсiподақтар тауарлар құнымен қызмет көрсетуге бағаны жәйлап көтередi . Бұндай саясаттан ештеңе жоғалтпайды. Белсендi инфляциямен күрестiң түбегейлi жоспарының нұсқаларының көпшiлiгi негiзгi қағидасында жатады. Бұл құнсыздануды екпiндердi төмендетуге жұмыссыздардың саны үлкейтуi керек болады.
Мәлiмдiлiкпен байланысты, күтпеген апат нарықтық тетiктi табиғи жұмыссыздық деңгейiн қамтамасыз етудi қолданылады.
Табиғи жұмыссыздық деңгейi — жанында еңбекақының өзгерiсiнде және
бағалар ықпал ететiн факторлар динамикалық теңестiрген. Онда шамалы өзара тұрақтылық және бағалар, еңбекақы қол жеткiзедi. Табиғи сондай деңгей тағы да атауға болады және ол табиғи ұсынысқа сұранысты бейiмделудiң тетiгiнiң нарығына кейiн қол жеткiзген: жұмыссыздық экономикалық құлдыраудың жағдайында аса табиғи деңгей және құнсыздану үлкейедi. Сонымен, құнсызданудың өсуi қолы тимейтiндiктiң табиғи деңгейiнiң табысынан кейiн шамалы тұрақты ұзақ мерзiмдi жоспарда ғана мүмкiн. Соңғы эмпириялық қамтамасыз етiледi. Өкiнiшке орай, жылдар қолы тимейтiндiктiң табиғи деңгейiнiң табысқа арналған экономикалық таң қалуларға әр түрлi текке бейiмделуге арналған экономикаға қажет уақытша тұрғыда ашық емес. Сонымен бiрге экономикалық былықтарға тұрғын халықтың шыдамдылығы шектерi туралы ұмытпаймыз. ТМД және Қазақстанға табғѓи жұмыссыздық деңгейiнiң теориясының пайдалылығына күмән қоя алады.
Тiптен құнсыздануды баяулатуға жұмыстан шығаруға барлық елдерде
Көбiне-көп қажет болу, яғни табиғи жұмыссыздық деңгейi жоғарылату керек. Мысалы, дәл осылай , бұл деңгейлердiң соңғы 20 жылдарына 4тен бастап 7% еңбекке жарамды тұрғын халық саны АҚШ –та өстi.
Сұрақ туындайды, қандай бағаны инфляция деңгейiн төмендетуге бiздiң
қоғамымыз төлейдi? Сандық көрсеткiштерi мынадай : 1% жұмыссыздыққа инфляцияны төмендетуге өз табиғи деңгейiнен жыл iшiнде 2% жоғары болуы керек. Бұл Оукеннiң заңымен 4%ке аласа потенциалдық нақты ҰЖТ-ты төмендетудi бiлдiредi. Қажеттiлiктiң мәселесi ТМД үшiн инфляцияны төмендетуге жұмыссыздықпен және нашар өндiрiспен өткiр төлемiнен тұрады. Адамдарды экономиканың пайдасы үшiн жұмыстан шығаруға болатындығын әлi ешкiм дәлелдемеген.
Қорытынды
Инфляция жаңа экономикалық фактор болып табылады , жеке жағдайларға қарамастан онда , құнсыздану тарихтарда орын алған. Инфляция — бұл көп факторлы процесс , және инфляция — таза ақшалай құбылыс ретiнде монетаристік көзқарас бар құнсыздануды әсер етудi бастапқы формаларды қазiргi түсiндiруi. Маңызды дәрежедегi құнсыздануы әртүрлi елдi экономикалық дамудың айқын кезеңiнiң ерекшелiктерiмен қамтамасыз етiледi. Инфляциялық процесс әлсiз экономикасы бар ел мол ақшалай эмиссияның табыстардың үстiнде бюджеттiк шығындарды қатты жоғарылауменбайланысты процесс. Айналымда болатын ақшалай бұқара дамыған елдерде орталық банктердi қатты бақылауға тигiзедi және екпiндермен, бiрдей өсу қарқындарына тек қана үлкейе алады.
Қазақстанның құнсыздануының пайда болуына келесi себептер қызмет еттi : терең деформациялар және қоғамдық өндiрiстiң диспропорциясы; экономиканың құрылымдық қиғаштанулары; тауарлық өнiмнiң өндiрушiлердiң монополизмы; бағындырылған экономика; мемлекеттiк бюджеттi ақшаларды рационал емес қолдану. Қазақстандағы инфляциялық тетiктердiң әсерi мемлекеттiк қаржыландырумен және жеңiлдiктi несие берумен жағдай жасады. Бұл еңбекақыны жоғарылауға өндiрiстi қысқартуда сұраныстың құнсыздануы өндiрiстiң шығындарының құнсыздануына өсiп кеткендi келтiруге ерген бағаны ырықтандыру. Құнсыздануды тергеумен елдегi ақшалай жүйенi бұзылу және қаржы кернеулiгiн жасауды болып табылды; айырбастың процесстердiң натурализациясы; жалпы ұлттық табысты үлестiрiлудегi нақты өзгерiстер; тұрғын халықты мүлiктiк қабыршақтануды күшейтудi , және елдегi тергеу, әлеуметтiк кернеулiктi пайда болу; инвестицияларды қысқарту; тауарлар және қызметтегi бағалардың бiр қалыпты бойы.
Сонымен , құнсыздануды әлсiретудi онымен күрестiң құралдардың әлемдiк теорияда және тәжiрибеге жиналған барлық қару-жарақ қоймасы оның Қазақстан шарттарға жұмыс iстеп , сонымен бiрге қол жеткiзедi. Сонымен, құнсыздану — қаражаттар, ақшалай және экономикалық жүйеде негiзiнен негативтi әсер ететiн ең ауыр тиетiн және қауiптi процесстiң бiрлерi. Сатып алушы төмендетудi ғана бiлмейдi , шаруашылық реттеуiнiң мүмкiндiгi түседi , құрылымдық өзгерулердi өткiзу бойынша күш, бұзылған үйлесiмдiктердi қалпына келтiруге жоқ қылады.
Құнсызданудың процессi тұрақты мiнездеменi сипаттайды. Құнсыздану
дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде шаруашылық тетiгiнiң ажырамас элементi ретiнде деп таныла алады. Жеткiлiктi шектеу және инфляциялық процесстердi реттеудiң әдiстерi кең қолданатындығынан, дамыған мемлекеттерге қауiп туғызбайды.
Құнсызданумен басқаруды ақшалай — несие және негiзiнен экономикалық саясаттың ең маңызды мәселесiн ұсынады. Оның негiзiнде ақша ғана емес, басқа факторлар жататындығы , керiсiнше, сонымен бiрге көп күрделi және көп құнсызданудың факторлы сипаты есептеуге қажет. Мемлекеттiк шығыстарды қысқартудыњ барлық мағынасы болғыштығы, ақшалай эмиссияны бiртiндеп қысудың жанында инфляцияға қарсы шаралардың кең кешенiн өткiзуi қажет. Ол — бағалар және табыстарды реттеу бойынша шаруашылық жұмысының нәтижелерi, белгiлi бiр шараларды өткiзуге тұрақтану және өндiрiстi ынталандыру, салық жүйесiн әбден жетiлдiру, нарықтық инфрақұрылымды жасау, кәсiпорындардың жауапкерлiгiн жоғарылату.
Инфляцияға қарсы саясаттың нәтижелiлiгi оның iске асыруы және көп
факторларды жұмыс iстеудiң тiзбегiне тәуелдi болады.
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
1.Е.Ф.Борисов, А.А.Петров, Ф.Ф.Экономика — М : Экономика , 1997.
2.Экономика теориясының оқулығы. Экономикалық ғылымдардың докторы, И.П.Николаева- 2000 жыл.
3.В.В.Усов. Инфлияция — Юнити 1999 .
4.Л.Н. Красавин Инфляция және антинфляция — 1993.
5. Нарықтық экономика негiздерi Б.Жүнiсов., Ұ. Мамбетов., Ұ.Байжомартов., Алматы –1994 ж.
6. Макроэкономика Фишер.
7.Жалпы экономикалық теория Шеденов
8. Саясат журналы — 2003 ж.
9.Қаржы және қаражат 1998 ж.
10.Экономикалық тео
