Қазақша реферат: Тыныс алу жүйесі |

Тыныс алу барысында ағзаға қан арқылы оттегі өтіп, зат алмасу кезінде пайда болған көмірқышқыл газ денеден сыртқа бөлінеді. Тыныс алу жүйесі ауа өткізетін мүшелерден және қос өкпеден тұрады. Көмекейден ауа мұрын қуысынан, одан кеңірдектен және бронх тармақтары бойынща өтеді. Мұрын қуысы — бастың бет бөлігінде орналасады,ауыз қуысынан қатты таңдай арқылы бөлінеді. Қабырғасын бас сүйектері және шеміршектер құрады: Кеңсірік арқылы мұрын қуысы оң жаң және сол жақ аумақтарға бөлінеді. Әр бөлігі танау тесіктерімен басталады, қаңқаға (жұтқыншақтың ауа бөлігі) хоана тесіктерімен ашылады.
Көмекей. Ауа мұрын қуысынан кейін кеңірдектің кеңейген бастапқы бөлігіне барады, оны көмекей деп атайды. Көмекей негізі, бір-бірімен жалғамдар арқылы байланысқан бес шеміршектен тұрады. Солардың ішінде ең үлкені, көмекейдің бүйірлерін құрып тұрған қалқанша шеміршек. Көмекейдің алдында бірде ауаны, ал бірде астың жұтқыншаққа жүруіне себеп болып отырған — қақпақша (эластикалық) шеміршек. Көмекей ауа өткізумен қатар, дыбыс шығару мүшесі болып есептеледі. Ішкі беткейін кірпікті эпителий астарлайды. Кеңірдек және бронхтар. Көмекейден өткен ауа әрі қарай кеңірдектен және бастапңы қос бронхтардан өтеді. Аталған мүшелердің қабырғасы көптеген сақиналы шеміршектерден тұрады. Мойынның ұзындығы-мен байланысты інеміршектердің саны 32-ден 60-ңа дейін жетеді. Бронхтар өкпе ішінде көптеген тармақ-тарға бөлінеді. Ең соңында тармаңтар ңабырғасындағы шеміршектер жойылып әрі ңарай альвеола көпір-шіктеріне айналады, олардың қабырғасы бір ңабатты жүңа эпителийден тұрады.
Өкпе. Кеуде қуысында орналасқан конус пішінді бірнеше бөліктерден түратын ңос мүше. Дөңес беткейімен қабырғаларға, артында көк етке, ішкі беткейімен жүрекке ңараған. Сол жаң өкпе оң жағынан кіші келеді. Әр өкпенің негізін строма — дәнекер тін және паренхима құрады. Дәнекер тін өкпенің әр бөлігін бірнеше бөлікшелерге бөледі.
Ең жүқа бронхтар — шеміршексіз бронхиолдар, бір-бірімен жалғасып бронхиолды тарам ңүрады. Ауа әрі қарай альвеола жолдарынан өтіп альвеола қапшықтарына жетеді. Альвеола ңашпыңтарының қабырғасы көпте-ген өкпе көпіршіктерінен — альвеолалардан түзіледі. Аль-веола қабырғасы бір қабатты жүңа эпителийден түрады. Осы құрамдардың қабырғасын кіші шеңбердің ең жүңа тамырлары — қылтамырлар торлап жатады. Ауадағы оттегі ңанға өтіп, өкпе көктамырлары арңылы қан жүректің оң жаң құлақшасына келіп ңүйылады. Өкпенің өзі үлкен іпеңбердің бронхиалды ңызылтамырлары арқылы қоректенеді.
Әр өкпе сыртынан кеуде ңуысының қабырғасымен жалғасатын өкпеңаппен қапталады.
1.6.1. Тыныс алу физиологиясы
Жануарлардың тыныс алу барысы, өкпе мен ңорша-ған орта арасында газдардың алмасуынан (сыртңы ты-ныс алу), газдарды ңан арқылы тасымалдаудан және тін жасушалары мен қан арасындағы (ішкі) газ алмасудан қалыптасады.
Тыныс алу кезінде ауа алдын ала ауа өткізгіш жолдарға түсіп, онда жылынып, ылғалданып, тазарады. Ішкі ңуыс ңабырғаларындағы бездері ауа ңүрамындығы үсаң бөгде денелерді (микробтар) сүзіп, түндыратын кілегей заттар бөледі. Тербеліс ңабілеті бар эпителий жасушаларының қозғалысы арңылы сүзілген бөгде денелер кілегеймен бірге сыртқа қарай ағзадан ығыстырып шығарылады. Мұрын қуысының артңы бөлімшесінде орналасқан сезу жүйке талшыңтары сапалы түрде иістерді сезіп ауаны Tan-flan отырады. Тыныс жолының көптеген рецепторлары арқылы бірнеше тыныс алу рефлекстері ңалыптасады (жөтел, түшкіру), сонымен қатар басқа ағзалар мен жүйелерге рефлекторлы түрде әсерін тигізіп отырады.
Тыныс алу кезінде негізгі газ алмасу процесі өкпеде өтеді. Мал ішіне сорылған және сыртңа шығарылған ауаның арасында газ қүрамы бойынша айтарлықтай айырмаіпылық байқалады.
Өкпеге (ішке) сорылған ауа қүрамында оттегінің мөлше-рі-20,8%, көмірқышңылы-0,03%,азот-79Д5% болса, сыртңа шығарылған ауада бүл көрсеткіштер — 16,3%, 4,0% ,79,7% -ы ңүрайды. Ауа қүрамындағы мүндай айырмашылық өкпеден өтетін ауа мен кіші қан айналым шеңберіндегі ңан қылтамырларының арасындағы газ алмасуына байланысты. Осы кезде газдардың бір ортадан келесі ортаға диффузды түрде өтетін алмасуын ңамтитын-газдардың парциолдьщ ңысымы. Газдар диффузияның ңысымы жоғары аумақтан қысымы төмен аумақңа ығыс-тырылуы арқылы өтеді. Осығын орай өкпедегі оттегі ауадан көк тамыр ңанына /веноздьщ ңанға өтеді/, ал көмірңышңыл газы — ңаннан альвеолаларға өтеді. Газдар-дың алмасуы керісінше өтеді. Газдардың алмасуына өкпенің морфологиялың ңүрылымы /альвеола кеңістігі, ңылтамыр торы, тамыр бетіндегі жорғаңтар ңалыңдығы/ көп ыңпалын тигізеді.
Өкпеден ңанға сіңген газдың 1,5% ңанда ерітінді түрінде, ал 98,5% байланысты жағдайда болады. Негізгі оттегін байлап тасымалдаушы зат, бұл эритроцит ішіндегі гемоглобин (1 г гемоглобин 1,34 г оттегін байландырады). Тіндерде оттегінің босап бөлінуі парциальді ңысымға бай-ланысты, өйткені үлпалар сүйығындағы көмірқышқыл газының порциалдық қысымы ңанмен салыстырғанда бірнеше рет басым болады. Қанда көмір ңышңыл газының 6%-дың ерітіндісі, ал 94% — байланысты жағдайда бола-ды. Олардың негізгі бөлігі сілті тұздар қан құрамындағы калий, натрий бикарбонаттары ретінде кездеседі. Өкпеде аталған бикорбонаттардан көмір ңышңылы ығыстыры-лып, соңында ол карбоангидраза ферментінің әсерінен, көмір қышңыл газы мен суға дейін ыдырайды.
Аталған күрделі тыныс алу процесі үнемі орта жағ-дайына байланысты реттеліп отырады. Тыныс алудың сыртңы белгілерінің бірі — көкірек қуысының ңозғалы-сы, бүл ңозғалыс тыныс алу бүлшьщ еттерінің жиыры-лу әсерінен туындайды. Тыныс алу жиілігі әр малдарда әр түрлі, мүйізді ірі ңараларда 10-30, шошқаларда 15-20, жылқыларда 8-16, ңой-ешкілерде -12-13 рет. Жалпы тыныс алудың үш түрін ажыратады — көкіректі, ңүрсаң-ты, аралас. Малдарда жиі кездесетіні — аралас түрі. Ты-ныс алу процесі өзіндік рефлекторлың түрде реттелінеді, аталған процесті нейрондар орталығы реттейді. Олар негізінде сопаңша мида шоғырланған. Осы орталыңтан ырғаңты импульстер шығып, алдымен жүлын мотоней-рондарына, одан әрі тыныс алу процесін ңамтитын бүлшың еттерге әсерін тигізіп, оларды үйлесімді түрде жиырып, жазып отырады. Осы кезде көкірек ңуысының көлемі бірде үлғайып, бірде кішірейіп отырады, көкірекпен бірге өкпе көлемі де үлғайып, ауа ішке сорылады, ал дем шығарған кезде көкірек қуысы кішірейіп, өкпе тіні жиы-рылады. Тыныс алу орталығының ңозғыштық ңабілеті гу-моральды факторлар арңылы да реттеледі.
Қүстардың тыныс алуында ңалыптасқан айырмашылық оның тыныс алу мүшелерінің морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Құстарда екі көмекей болады: жоғарғы және төменгі. Бронхтар жүйесі өте жаңсы тармақталып, соңында жүңа ңабатты ауа ңапшыңтары-мен жалғасқан: сүйектері қуыс, ауаға толы. Өкпелерінің жоғарғы беті ңабырғамен түтасып кеткен; диафрагма жоқ, ауа көкірек қуысы мен бронхтарды бойлап өтіп, ауа қапшықтарын толықтырып, ішке түседі де, дем шығарған кезде ауа қапшығынан кейін екінші рет өкпенің бронхиалды жүйесінен сыртқа шығып интенсивті газ алмасуын қамтиды.