Қазақша реферат: Конфуцийлiк-даосистiк мəдениет |

Қытай этносы қытай халқының басқа халықтардан өзгеше мəдениетiнiң қалыптасуна ерекше ықпал жасады. Қатайлықтар болмыс құпиялары мен өмiр мен өлiм мəселелерiнен гөрi жарылқаушыларға бас иiп, оларға елiетеудi өздерiнiң қасиеттi парызы деп санады. Қытай елiнде о дүниедегi рахат өмiрдi уағыздаушылардан гөрi, осы нақты өмiрдiң мəн-мағынасын түсiне отырып “өмiр үшiн өмiр сүруге” үйретушiлердi ұлылар қатарына жатқызып, олардың даналық қағидаларына бас иген.Дəстүрлi қытай мəдениетiнiң өзiндiк бет-бейнесiнiң қалыптасуына дiннен гөрi, салттық этиканың ерекше əсер етуi де осы жағдайға тiкелей байланысты болса керек. Қытай қоғамында орын алған мұндай жағдайлардың бəрi де адамзатты қоршаған дүниенiң бейнесi жайындағы нақты ұғымдардың қалыптасуны да, оның эволюциялық сипатына да өз ықпалын тигiзбей қойған жоқ. Мысалы, дiни құрылымында дiн адамдарының ролi алғашқы кездерде онша жоғары бола қойған жоқ. Мысалы, Қытайдың дiни құрылымында дiн адамдарының ролi алғашқы кездерде онша жоғары бола қойған жоқ. Оған дəлел ретiнде Аспан құрметiне байланысты өткiзiлетiн дiни рəсiмдердi ғалым адамдардың емiн-еркiн атқара беретiндiгiн атап көрсетуге болады. Өйткенi, Қытайда сол заманның өзiнде-ақ ғалымдарға ерекше құрмет көрсетiлiп, оларды жоғары сословиге жатқызған, бiрақ олар мұндай абыздық қызметтерден гөрi мемлекеттiк iстерге өте жақын тұрды. Қытайдың дiни құрылымының бұл ерекшелiгi сонау көне заманда, атап айтқанда, б.з.б. екiншi ғасырдан бастап-ақ қалыптаса бастаған болатын.

Қытайлар да дүниежүзiнiң басқа халықтары сияқты құдайлар мен рухтардың құрметтерiне құрбандықтар шалды (кей жағдайларда қандай құрбандықтар да берiлетiн болған). Бiрақ, уақыт өткен сайын көп құдайлар мен рухтардың iшiнен Ұлы Құдай дəрежесiне жетiп, аты аңызға айналған Шанди басты орынға шықты. Əрине, дiннiң даму тарихындағы мұндай дара тұлғалар əлемдiк басқа дiндерде де жиi кездеседi(мысалы Египетте). Бiрақ Қытайда Ұлы Қытай Шандидi өз халқының мұңын жоқтап, жағдайын ойлайтын, оған барынша қамқорлық жасайтын қамқоршы жəне арғы ата-бабаларының, ата-тектерiнiң негiзiн қалаушы ретiнде де қабылдаған. Сондықтан да болар,қытай халқының тұрмыс – тiршiлiгiндегi барлдық мəселелердiң түйiнiн шешу – Шанди құдайға табынумен, оған жалбарынумен тығыз байланысты болған. Қытайдың қоғамдық-саяси өмiрiнде орын алған түбегейлi өзгерiстерге байланысты, кейiннен яғни Чжоу династиясы кезеңiнде (б.з.б. Х1ғ) Шанди құдайға табынушылық орнын Аспанға табынушылық басты.

Сонымен қатар Чжоу династиясының билеушiсi Аспан тəңiрiнiң ұлы деп, ал Қытай империясы Аспан аясындағы қасиеттi империя деп жарияланды. Бұл атақ пен қытай елiнiң бұл аты ХХ ғасырға дейiн сақталып отыр. Қытайлықтардың ел билеушiлерiн осыншама дəрiптеп, оларға жоғарғы атақ бергенiне қарағандар олар басшылары құдайлармен генетикалық байланысты деп түсiнгендiгiн айқын аңғаруға болады. Чжоу дəуiрiнен бастап-Аспан қытайлықтардың басты құдайына айналды. Аспанға табынушылықта моральдық-этикалық сарын басым болды. Қытайлықтар Аспан қайырымдыларды, рахымшыларды жарылқап, ал мейiрiмсiз қатiгез адамдарды аяусыз жазалайды деп түсiнген. Адамгершiлiк, қайырымдылық жəне т.б. ұғымдар Аспанның космостық күштерiнен қуат алған, онымен ұдайы байланысты болған, халықтың қамын ойлаушы ел билеушiсiнiң бойындағы iзгi қасиеттермен байланысытырылып қарастырылады. Қайырымды, дана билеушi ғана өз елiн, өз халқын басқара алады, ал бұл қасиеттерден ада болғандар ел басқару құқысынан айырылады. Ежелгi қытайлықтар өмiрдiң мəнiн адамдардың космос кеңiстiгiмен дұрыс қарым-қатынастар орната бiлумен де байланыстырады.

Олай болса, қытай халқының салт-дəстүрiнде, əдет-ғұрыптарында жəне т.б. дiн этикалық нормаларға айналды. Аспанға табынуда моральдық жəне адамгершiлiк жақтарға баса назар аударылды. Ерекше атап өтетiн бiр жайт, Қытайда халық Аспан еркiнiң жаршысы деп жарияланып, рухтарға қарағанда халықтың жағдайына ерекше мəн берiлдi, ал бұл жағдай қытай мəдениетiнiң дамуына өз əсерiн тигiзбей қалған жоқ. Мəдениет тарихына тереңiрек үңiлiп қарасақ, табиғат дүниесiмен етене байланысты болып, оған ерекше сезiммен, əрi сенiммен қарау қытай халқының бойында қалыптасқан табиғи қасиет екендiгiн аңғарамыз. Табиғат пен адам жанының үндестiгi, табиғатты аялау, оған деген сəбилiк махаббат сезiмi халықтық мəдени туындыларды одан əрi нəрлендiре түстi. Табиғатқа табыну жəне оның өзiндiк табиғи қасиеттерiн бағалаудың арқасында қытайлықтар жан-жақты жетiлген, iзгiлiкке толы дүниенiң бейнесiн жасады. Олардың ұғымынша, дүние қарама-қайшылықтардың абсолюттi үйлесiмдiлiгi үстемдiк еткен шым-шытырық дүние, бiрақ мұнда қандай жағдай болса да, олар бiрiн-бiрi еш уақытта жоққа шығармайды,қайта бiрiн-бiрi толықтырып өзара үйлесiмдiлiк тауып отырады. Табиғаттың əрбiр құбылыс- бүкiл табиғат атаулының жалынды жаршысы. Əрбiр табиғи құбылыстың өзiндiк құпиясы, өзiндiк сыры бар- олардан даналық лебi өседi. Демек, қытай халқының түсiнiгiнде дүние бейгнесi өзiнiң тұтастығымен, өз ара үйлесiмдiлiгiмен таң қалдырады.Қытай халқы табиғаттың бес қайнар бұлағын бес қасиетпен байланыстырады. Олар адамгершiлiк (жень), парыз сезiмi(и), əдептi қылық (ли), iзгiлiк(синь) жəне даналық (чжи). Қытай мəдениетi космостық ырғаққа, оның ырқына байланысты iс-əрекетке шақырады, өйткенi адамның əрбiр iс-əрекетi, тiптi оның шығармашылық қасиеттерi де Аспанға, оның құдретiне тiкелей байланысты. Мұндай тəңiрлiк көңiл-күйдi қытайлықтар былайша бiлдiредi: “Мен сөйлеп тұрған жоқпын, мен баяндап тұрмын”. Ұлы уағызгер Конфуцийдiң көзқарасынша, адамм бойындағы қасиеттердiң барлығы да табиғатпен тығыз байланысты. Табиғат адамға дарын бередi, ал дарындылық- табиғаттағы шығармашылық процестердiң заңды нəтижесi болып табылады. Демек, қоғам мен табиғаттың өзара үйлесiмдiлiгi негiзiнде Аспанəлемiмен, оның табиғи iс-əрекеттерiмен байланыстырыла қарастырылатын əлеуметтiк –этикалық мазмұндағы идеялар жатыр. Бұл идеялар даосизм жəне Конфуций iлiмiнде одан əрi түрленiп, толықтырыла түстi. Халық тарапынан қолдау тапқан бұл идеяны қытай мəдениетiнiң рухани өзегiне айналған будда дiнi де кеңiнен пайдаланып, одан əрi дамыта түстi. Соның нəтижесiнде будда дiнi даосизм мен Конфуций iлiмдерiмен қосыла отырып философиялық-дiни үштiктi (сан цзяо) құрады.

Даосизм адамзатты табиғатпен бiрлiкке шақырды. Сонау көне заманда басталған бұл тамаша дəстүр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, күнi бүгiнге дейiн өзiнiң өмiршеңдiгiн көрсетiп отыр. Сондықтан дақытай халқының мəдени туындыларында адамның табиғатпен байланысты жан-жақты көрсетiлiп, тамашабейнеленедi. Даосизiмнiң негiзiн қалаушы – Лао-Цзы өз заманында “кəрi дана” деген атаққа ие болған. Бұл дiни жүйе дiннен гөрi философияға жақындау болып келедi. Даосизм жергiлiктi дiн ретiнде бзб. У1 ғасырда қалыптаса бастаған. Лао-Цзының өмiрi туралы мəлiметтер өте аз, əрi жұмбақ жақтары аз емес. Сол кезеңдегi тарихи деректерге сүйенсек, этикалық iлiмнiң негiзiн қалаушы Конфуций Лао-Цзыға арнайы келiп одан өзiнiң шығармащылық қызметi жайындағы пiкiрiн бiлгiсi келетiндiгiн бiлдiредi. Бiрақ, “кəрi дана” Конфуцийдi “Əлеуметтiк жобалар мен реформалар жасауға босқа уақыт кетiрдiң, оның барлығы да бос əурешiлiк” деп қатты сынға алды.Лао-Цзының тұжырымдауынша, халық даоны (дао-жол деген мағынаны бередi) негiзге алу қажет, өйткенi даосизм iлiмiнiң негiзi табиғатпен байланысты. Одан əрi ол былай деп пайымдайды : ‘Адамзат жерге, Жер Аспанға тəуелдi, Аспан даоны, ал өз кезегiнде дао табиғғилықты қажет етедi”. Олай болса дао-адамзат баласының тiршiлiгi мен бiздi қоршаған жарық дүниенiң дəнекершiсi болып табылады. Дао-жер бетiндегi тiршiлiк атаулының негiзi, бүкiл заттық дүниемен табиғат құбылыстарының қайнар көзi. “Дао- iлiмiнде жеке адамның адамгершiлiк тұрғыдан жетiлуi-өзiн қоршаған ортамен үйлесiмдiлiгiмен байланысты қарастырылады. Лао- Цзының бұл атақты философиялық дiни-қағидаларды “О пути к добродетели” атты еңбегiнде жан- жақты баяндалады.

Қытай мəденитетiнiң екiншi бiр қайнар бұлағы- Конфуций iлiмi болып саналады. Оның негiзiн қалаушы Кун Фу-цзы, яғни Кун-ұстаз. Конфуций б.з.б. 551 ж,шамасында өмiрге келген. Бала кезiнен-ақ бiлiмге өте құштар болған Ұлы уағызгер көне заман тарихын қызыға оқып, ескi салт- дəстүрлердi өте жақсы көрген. Өмiр жолында талай қиындықтарды басынан кешiрген Конфуцийдiң бойында өзi өмiр сүрген ортаға көңiлi толмаушылық сезiмi белң алды. Ол елдегi бей- берекетсiздiктен құтылу жəне халықтың тұрмыс-тiршiлiгiн дұрыс жолға қоюдың басты жолы- ата- бабалар дəстүрлерi мен заңдарына, көне-заман тəртiбiне оралу деп санады. Конфуцийдiң ойынша, бұл мақсатты жүзеге асырылу жолындағы шараларды əрбiр адам саналы түрде жүзеге асыруы, өз-өзiне жоғары талаптар қоя бiлуi жəне қабылданғане ережелер мен канондарды мүлтiксiз орындай бiлу шарт, мiне, сонда ғана қоғамда келелi өзгерiстердi жүзеге асыруға мүмкiндiк туады. Бұл-қағида – оның этикалық -əлеуметтiк бағдарламасының негiзi болып табылады жəне Қытайдың мəдени-тарихи дамуына ерекше ықпал жасады.

Конфуций өзiнiң өмiрлiк қағидаларын қағаз бетiне түсiрген жоқ, бiрақ оның айтқан ой- тұжырымдарын шəкiрттерi жазба түрiнде “Суждения и беседы” деген еңбекте жан-жақты баяндайды. Кiтаптағы, əрбiр қағида, ойтолғаулары “Ұстаз былай деген екен” деп басталады.Бұл баға жетпес құнды еңбек Ұлы даланың iлiмiнен толық мағлүмат беретiн жалғаз жазбаша дерек болып табылады. Өзi өмiр сүрген ортаны өткiр сынға алып, болашақтан үлкен үмiт күткен Конфуций екi заманды өзара салыстыра отырып “Жетiлген адамның” (цзюнь-цзы) идеалын жасады. Жан-жақты толысқан, адамгершiлiк қасиеттерi “мол жетiлген адамның” бойында, негiзiнен екi қасиет болуы қажет, олар адамгершiлiк пен парыз сезiмi. Ол былай дейдi “Мемлекеттi басқаратын адам-халқын шын ықыласымен сүюiмен қатар парсатты жəне шыншыл болуы шарт”. Нағыз цзюнь – цзы болу үшiн тек қана адамгершiлiк қасиет жеткiлiксiз. Ол үшiн тағы да басты қасиет-парыз сезiмi (и) керек. Парыз-бұл моральдық мiндет болып саналады. Парызды сезiне бiлудiң өзi бiлiм мен жоғары принципке, жалпы алғанда, адам бойындағы iзгi қасиеттерге тiкелей байланысты болып келедi. Осы орайда Конфуций “Қайырымды ердiң” бейнесiн жасап оны “қасиетсiз ерлерге” (сяо жень) қарама-қарсы қойды. “Қайырымды ер” өз парыздарын терң түсiне бiлдi, қоғамдық заңдарды бұлжытпай орындаййды, ал “қасиетсiз ер” болса текөз қара басының құлы ғана, бас пайдасын ойлаудан аспайды. Алғашқысы өз-өзiне талаптар қоя бiлсе, екеiншiсi басқалардан талап етудi ғана бiледi. Алғашқысына жауапты iстердi сенiп тапсыруға болады, адамдармен татулық қарым-қатынастарджап болады, қайғы мен қуанышқа ортақтаса бiледi, қажет болған жағдайларда өз өмiрiн қияды жəне қандай құрбандықтарға болса да бара алады, ал екiншiсi болса бұл айтылған қасиеттерден мүлде жұрдай қасиетсiз адам. “Қайырымды ер” үш нəрседен қорқады, олар: киелi Аспан, ұлы адамдар мен даналардың айтқан сөздерi, ал “қасиетсiз ер” көктен де сескенбейдi, ұлыларды жек көредi, дана адамдардың сөзiн ескерусiз қалдырады.

Уақыт өткен сайын Конфуцийдiң беделi өсiп, оның iлiмi қытай қоғамында ғана емес, адамдар санасында, олардың бүкiл тұрмыс-тiршiлiгiн де берiк орныға түстi. Б.з.б Ш ғасырда жəне б.з Ш ғасырларында оның iлiмi Хань династиясының тұрақты идеялогиясына айналды, тiптi жоғары мемлекеттiк қызметке қабылданатын адамдарға Ұлы Ұстаздың iлiмiн терең игеру талаптары қатаң қойыла бастады. Бiрақ, заман ағымындағы орын алған түбегейлi терең өзгерiстерге байланысты Конфуций iлiмi айтарлықтай өзгерiске ұшырады. Оның тұрақты идеологияға айналуына байланысты бұл iлiмнiң рухына нұқсан келдi. Дəлiрек айтқанда, өткенге құрметпен қарау, үлкендердi сыйлау сияқты адамгершiлiк iзгi қасиеттер жасандылық сипат алып, жалғандыққа, қанағатсыздыққа, пайдакүнемдiкке жол берiлдi. Кейiнен, яғни ортағасырлық Қытайда бiртiндеп əрбiр адамның қоғамдағы алатын орныа байланысты тұрақты ережелер мен стеротиптердiң белгiлi бiр жүйесi қалыптаса бастады. Бұл заңды қағидалар қытай салтанаттарындаайқын аңғарылды. Өмiрдiң əрбiр жағдайына байланысты барлық адамдар үшiн мiндеттi орындалуға тиiстi тəртiп ережелерi қалыптасты. Конфуцийлiк еределер бойынша адам қандай жағдайда болса да өзiн тежеп ұстау керек, iшкi жан-сезiмдерiн ақылға билеттiруi қажет. Демек, адамның еркi қалыптасқан ережелерге тəуелдi болды., өз декгенiн жүзеге асыра алмады. Конфцийдiң iлiмi бойынша, əрбiр адам өзiнiң қоғамда алатын орнын жете бiлу қажет. Адамдар өз құқын ,өзiне тиiмтi орнын, қандай жағдайда не iстеу қажетiгiн толық бiлгенде ғана қоғамда тəртəп орнап, тыныштық жағдай қалыптасады. Мұндай қоғамдық -əлуеуметтiк тəртiптi Конфуций жəне оның жолын қуушылар мəңгiлiк, əрi мүлде өзгермейдi деп есептедi. Сөйтiп, қытай қоғамыжоғарыдағылар жəне төмендегiлер болып екiге бөлiндi, алғашқылары мемлекеттi басқару iстерiмен шұғылданса, соңғылары қарапайым еңбекпен шұғылданып, бағыныштылық жағдайда болулары тиiс болды.Қоғамды жоғарыдағылар жəне төмендегiлер деп жiкке бөлудегi басты өлшем тек қана байлық қана емес, сонымен қатар қытай азаматтарының цзюнь-цзы идеалдарына жақындығы жəне оған жан-тəнiмен берiлгендiгi болып саналады. Формальды түрде бұл жағдай кез-келген қытайлыққа жоғарыдағылар қатарына жол ашқанымен, шын мəнiсiнде, мүлде олай емес едi, өйткенi шенеунiктер сословиесi қарапайым халықтан алынбас қамалмен бөлiнген болатын. Ол- қамал сауаттылық, яғни ироглифтер қамалы болатын. Қытай елiнiң бүкiл тарихында адамның қоғамда алатын орны мен оның əлеуметтiк жағдайы сауаттылықпен өлшенiп келгендiгiн еске алсақ жəне қарапайым халықтың бұл межеге шығы бермейтiндiгiн ескерсек, қалыптасқан жағдайдың сырын түсiнуге толық мүмкiндiк аламыз.

Конфуциий ел басқарудың басты мақсаты-халықтың мүддесi деп жариялады. Оның əрбiр қағидасын ескере отырып, ұлы уағызгердiң басты элементтерiн атап көрсеттi, олар: бiрiншiсi- халық, екiншiсi-құдай, үшiншiсi-əмiр-патша. Бiрақ, халықты бiрiншi орынға қоя отырып конфуцийшiлдер “қарапайым халықтың мүдделерi өздерiне де түсiнiксiз, сондықтан да бiлiмдi ел билеушiлердiң көмегiнсiз мүлде өмiр сүре алмайды” деп санады. Конфуцийдiң əлеуметтiк тəртiбiнiң басты қағидаларының бiрi-үлкендердi сыйлау, оларға бағыну. Олар үлкен бедел иелерi, олай болса, олардың айтқандарын мүлтiксiз орындап, еркiне бағыну-мемлекет iшiндегi мүлтiксiз орындалуға тиiстi ережелер болып есептелiнедi. Бұл жағдай жанұялық өмiрге де қатысты болды. Сондықтан да болар, Конфуцийдiң “Мемлекет дегенiмiз- үлкен жанұя, ал жанұя кiшi мемлекет” деген қағидасы Қытай елiнде берiк орнығып, өзiнiң өмiршеңдiгiн көрсетiп отыр. Оның басты нəтижесi күнi бүгiнге дейiн қытайлықтардың ата-анасын жəне үлкендердiң сыйлап-құрметтеудi ұлттық дəстүрге айналдырғандығы болып табылады. Жанұялық-мемлекеттiк бағыныштылық принциптерiнiң өмiршеңдiгi 1989 жылы Таньаньмэнь алаңындағы(Пекинде) студенттер қозғалысының жеңiлiсiнiң қорытындыларынан айқын аңғаруға болады. Ғасырлар бойы үлкендер мен ата-анасын сыйлауды дəрiптеген қытай қоғам саяси билiкте мемлекеттiк даналықты бойына жинақтаған ел басшысына қарсылықты батыл айыптады.

“Ата-бабаларға” табыну-ежелгi Қытайда кеңiнен орын алғаны тарихтан белгiлi. Осы бiр ежелден қалыптасқан дəстүрдiң мазмұны мен түрiн ғана өзгерткен Конфуций оған ерекше мəн бере отрып, бұл табынушылықты əрбiр қытай азаматының қоғамдағы басты мiндетiне. Тəртəп нормасына айналдырды. Сөйтiп, осындай мақсатты жүзеге асыруға негiзделген “Сяо” яғни, “балалар құрметi” iлiмi өмiрге келдi. Конфуцийдiң пайымдауынша “сяо” адамгершiлiктiң негiзi болып саналады. “Сяо” ережелерi-ата-анаға қалтқысыз құрмет көрсетудi, оларды ли дəстүрiмен жерлеудi жəне дəл осы тəртiппен ата-аналар құрметiне құрбандықтар шалып отыруды қатаң талап етедi. “Сяо” тəртiптерi бойынша қандай жағдай болса да, тiптi əкесi ұры немесе кiсi өлтiрсе де балалары əке-шеше алдындағы борышын адал атқаруы шарт. Уақыт өткен сайын “сяоның” ата-ананы құрметтеу туралы өмiрлiк қағидалары қытай қоғамында тамырын терең жайып, халықтың шексiз құрметiне бөлендi. Айтылған пiкiрiмiз дəлелдi болу үшiн баланың ата-анаға қарым-қатынасын көрсететiн бiрнеше мысалдар келтiрейiк. Бiрiншi мысал Сегiз жасар бала маса өзiн қанша шақса да, əке-шешесiн мазаламаймын деген оймен оларды ешбiр қақпай осы бiр азапқа төзiп, шыдамдылық танытады. Екiншi мысал, аштық жылында əбден əлсiреген əкесiнiң өмiрiн сақтап қалу үшiн “үлгiлi бала” өз етiнен ет кесiп, əкесiне сорпа пiсiрiп бередi.Бұл мысал əңгiмелерден қытайлықтардың өз балаларын жас кезiнен бастап-ақ, əке-шеше үшiн қандай құрбандықтарға болса да дайын болуға тəрбиелейтiндiктерiн байқауға болады.Осы орайда, қытайлықтардың бүкiл өмiрi ата-бабалардың қатал да, талапшыл “қазылардың” алдында ұдаый есеп берумен өттi ме екен сияқты ойға да қаламыз. Қытайлықтар, тiптi өлiлер де тiрiлердiң iс əрекеттерiн бақылайды деп түсiнген.

Конфуцийдiң “ата-бабларды” құрметтеу жəне “сяо” ережелерi қытайлықтарды жанұяны ыдыратпай, тату-тəттi өмiрге тəрбиеледi. Жанұя қоғамның негiзгi тiрегi деп саналды, жанұялық мүдделер жеке адамдардың мүддесiнен жоғары қойылды. Сондықтан да болар,олар махаббатты жəй ғана сезiмдiк құбылыс деп санап, оны жанұя мүддесiнен төмен алып қарады. Жас жұбайлар арасында махаббат болмауы да мүмкiн, бiрақ бұл жағдай жанұяның тату-тəттi өмiр сүруiне ешбiр нұқсан келтiрмеуi жəне ерлi-зайыптылардың қоғам алдындағы əлеуметтiк –жанұялық парыздарын ойдағыдай өтеуiне ешбiр кедергi жасамауы керек болды. Ұрпақты жалғастыру мəселесiне дəл осындай мемлекеттiк дəрежеде мəн берiлуiнiң арқасында Қытайда жанұялардың саны өсiп, ал өз кезегiнде, бұл жағдай халық санының күрт өсуiне себепкер болған. Бiр атап өтетiн жəйт, Қытайда үлкен жанұялар өте көп болған. Олардың құрамында ағайындылардың жанұяларымен қатар, ағайынды адамдардың туған-туысқандары, немерелерi де болған. Мұндай жан-ұялардың iргенсi, əдетте, əкесi қайтыс ьолған жағдайда ғана бөлiнетiн болған. Əкесi қазаға ұшыраса үлкен ұлы жанұяның бүкiл билiгiн қолына алған, əкеден қалған мұраның үлкен үлесi де үлкен баланың еншiсiне тиген, ал қалған дүние-мүлiктер басқа жанұялар арасында тепе-тең бөлiнген. Өз кезегiнде, жаңадан бөлiнiп шыққан жанұялар көп уақытқа дейiн үлкен ағасына тəуелдi болып, оның айтқандарын мүлтiксiз орындап отыруға тиiстi болған. Жанұялық берiк тəртiп жəне ынтымақ пен бiрлiк үстемдiк еткен мұндай шаңырақтар қиын жағдайларда бiр-бiрiне қол ұшын берiп, көмектеесiп отырған. Мұндай туысқан жанұялар топтары көп жағдайларда үлкен ауылдар тұрғындарының басыми көпшiлiгiн құраған. Олардың күшi мен белеiнiң жоғарғы болғандығы соншалық туысқандар топтарының пiкiрлерiмен өкiмет орындары да санасып отыруға мəжбүр болған. Ағайындар тобының өздерiнiң жекеменшiгiнде рулық храмдары жəне жерлерi болған. Оларды өкiмет тарапынан озбырлық жасап, тартып алуға тыйым салынған. Рулық храмдарда мейрам күндерi жүздеген ағайын туысқандар бас қосып, мəжiлiс құрған. Бұл бас қосуларда тұрмыс-тiршiлiкке қатысты көптеген мəселелер шешiлiп отырған.

Қытайдағы түрлi дəстүрлер тоғысында конфуцийлiк ағым даосизм мегн буддизмнен де басым болып, өзiнiң өмiршеңдiгiн танытты. Бiрақ, Конфуций iлiмi оларды мүлдем ығыстырған екен деген ұғым туып қалмауы керек. Қалай болғанда да император У-дидiң билiгi кезiнде Конфуций iлiмi жұлдызы жанып үш дiннен (сан цзяо) де мерйi үстем болып, қытай қоғамында ерекше орынға ие болды. Конфуций iлiмiнiң үстемдiгiн кездейсоқ жағдай деп қарастыруға мүлдем болмайды олай болатын себеi бұл жүйе осы бiр ұлан байтақ империяны басқаруға өте қолайлы болса, екiншi жағынан қарапайым, халықты бағыныштылықта ұстаудың басты кепiлi болды. Оның үстiне шененiктер аппарптаы осы дiннiң қағидаларына сүйене отырып, кей кездерде императорларға да ықпал ете алатындай дəрежеге жеттi. Өйткен, императорға елдi басқаруда шексiз билiк берiлгенiне қарамастан, император Конфуцийқағидаларынан ауытқыса, немесе шектен тыс астамшылық жасап өз билiгiн дұрыс жүргiзбесi, қоғамда экономикалық жəне əлеуметтiк тоқырауларға жол берсе, сөйтiп өзiнiң сүреңсiз iс-əрекеттерiмен халық наразылығын тудырса өз құқықтарынан мүлде айырылатын едi. Мiне сондықтан да бұл тезис Конфуций ережелерiнен ауытқыған императорларға үлкен ескерту сияқты болатын. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда. Конфуций iлiмi саясатқа да, əкiмшiлiк жүйенiң қалыптасуына да өз əсерiн тигiзбей қойған жоқ. Бұл iлiм қоғамының саласының жан-жақты қамтып қана қоймай, бүкiл қытай халқының ұлттық мəдениетiнiң қалыптасуына орасан зор ықпал жасады. Сонымен қатар бұл iлiм дiнге қарағанда мемлекеттiк идеологияға жəне мемлекеттiк адамгершiлiк заңдар жүйесiне өте жақын екендiгiн ерекше атап өткендi жөн көрдiк.

Қытай мəдениет, қытай өнерi даналық өмiрлiк қағидалар мен терең философиялық идеяларды өз бойына сiңiре бiлген өзiндiк бет-бейнесi бар ерекшемəдениет.Қытай халқының мəдени туындыларындаадамзатты қоршаған дүние əсемдiгi мен табиғат үйлесiмдiлiгi тамаша көрiнiс тапқан. Адамзат баласы мен табиғаттың бiртұтастығы, олардың өзара үйлесiмдiлiк жағдайында болуы- қатай өнерiнiң негiзгi арнасыболды. Басқаны былай қойғанда, қытайлықтардың жазу өнерiнiң өзi де өте əдемi болып келедi жəне бұл өнердi игеру басқа мəдениет өкiлдерiнiң қолынан келе бермейдi. ОРтағасырларда латын жазуы Еуропа елдерiнде қандай рөл атқарса, қытай иероглифтерi де Шығыс Азия мемлекеттерiнде дəл сондай дəрежеге көтерiлдi. Вьетнамдықтар мен корейлер ұлттық жазу жүйелерiне көшенге дейiн қытай иероглифтерiн кеңiнен пайдаланған, ал жапондар болса күнi бүгiнге дейiн қытай жазуын пайдаланып келедi. Қытайлықтар иероглифтердiң əдемi жазылуына, қағаз бен сияның сапасына, оның түстерiне де қатты мəн берген. Шығыс мəдениетiнде иероглифтер- көркемдiк шығармалар моделiнiң идеалды түрi болып есептелiнедi.Иероглифтiк туындыларынан айқын аңғаруға болады. Тiптi табиғаттағы ағаш бұтақтарының өзара орналасуы мен өсiмдiктер дүниесiнiң өзi де қытай иероглифтерiн ерiксiз еске түсiредi.

Каллиграфиялық белгiнi қабылдау-дəстүрлi қытай мəдениетiнде эстетикалық қана емес, сонымен қатар этиканың ерекше бiр саласы ретiнде қарастырылады.Қытайлықтар иеоглиф белгiлердiң каллиграфиясына (қалай жазылуына қарай) қарап автордың iшкi жан дүниесiнiң қандай күйде болғандығын, оны жазған адамның мiнез-құлқын анықтайтын болған. Каллиграфияға осынша мəн берiлгенi соншалық, оны өнердiң жеке саласы деп қарасытрған. Қытай каллиграфиясының əдемiлiгi-онгың пластикалық элементтерiнiң əсерлiлiгiнде, табиғи тептеңдiктiң сақталуында, əдемi орналасуында. Кескiндеме өнерiнiң туындыларын бағалауда да каллиграфияға үлкен мəн берiлген. Каллиграфияны би өнерiмен теңестiру өнер адамдарының байқампаздығын, талғампаздығын байқататын сияқты. Өйткенi мұз айдынындағы билердiң өзi де “мұз каллиграфиясына”, яғни бишiлердiң мұз айдынындағы iздерi арқылы бағаланады ғой. Иероглифтердiң жазылуына осыншама талаптардың қойылуының сыры оның табиғатпен үндестiк табуына байланысты сияқты. Мiне, сондықтан да болар еуропалық мəдениет бгiнгi таңда эколгиялық апаттың алғашқы зардаптарын батан кешiру жағдайында дүниенi мəдениет пен өнер арқылы басқаша қабылдаудың түрлi жолдарын қарастыруда. Осы орайда əсем гүлдер мен құстарға, жұпар иiстi шөптер мен жан-жануарлар дүниесiне толы табиғаттың “эстетикалық бағын” сақтап, оның қайталанбас табиғи сұлулығын, əсемдiгiн одан əрi арттыру, -яғни табиғатты аялау, мəдени дамудың асқаралы мiндетi екендiгiне ешкiмнiң дауы бола қоймас. Оған дəлел-Қытай елi, Қытай мəдениетi. Қытай — əсем де, нəзiк “гүлдер мен құстардың” шөптер мен жəндiктердiғң отаны. Осы бiр табиғаттың құдретi қытай елiнде өнер саласындағы гүлдер мен құстар, шөптер мен жəндiктердiң отаны. Осы бiр табиғаттың құдыретi Қытай елiнде өнер саласындағы гүлдер мен құстар жанрының туындауына қолайлы жағдайлар туғызады. 1Х-ғасырда өмiрге келген бұл жанрдың басты ерекшелiгi-өмiрге деген көзқарастың жан-жақтылығында, табиғат пен өмiрдiң кез- келген құбылыстарына эстетикалық көзқараспен қарауда,

Табиғилық пен əсемдiктi терең сезiне бiлуде. Осы аталған қасиеттердi өз бойынша сiңiребiлген əрбəр өнер адамының шығаормашылық тойымсыздығының болуы да осы бiр ерекшелiктерге тығыз байланысты болса керек. Көне заманда жазылған “Слово о живописи Сада из горичное зерно” деп аталатын трактатта осы жанрға тiкелей қатысты көркемдiк шығармаларды бейнелеу жəне орындау əдiстерiнiң үлгiлерi тамаша көрсетiлген, бiрақ олар , негiзiнен , даосизм философиясына тəн космологиялық принциптердi де өз бойына сiңiре бiлген. Бұл стильдегi өнер туындыларында бiздi қоршаған дүние гүлодер мен ағаштар арқылы бейнеленедi. Гүлдер күндi бейнелеп, ол “ян” принципi бойынша құрылса, ал ағаштың өзi, оның бұтақтары мен жапрақтары Жердi, оның құпия күшi “иньдi” бейнеледi. Қытайлықтар өсiмдiктер дүниесiнiң мəн-мағынасын түсiне бiлуге үлкен мəн берген. Осы орайда өмiрге мынадай қағида келген “Гүлге зат деп қарау тағылық, ал жүрегiнде күлдер əлемiне жылылығы жоқ адам-хайуан”. Демек, адам гүлдiң қожайыны емес, оның қызметшiсi, əрбiр адам өзiнiң əйелiн қалай сүйсе, гүлдi де солай аялап, құрметтеу керек, Тан дəуiрiнiң (УП-1Хғ.ғ) императоры өзiнiң жасыл бағына əншi-бишiлердi, көктемде 0 гүл-бəйшешектiң құлпырып гүлдеген кезiнде шақыратын болған. Көне заманның ақын-жазушылары өздерiнiң құпия сырларын тек гүлдермен ғана бөлiсетiн болған. Бұл тамаша дəстүр бүгiнгi заманда мүлдем жоғалып кеттi деп айтуға болмайды. Оған дəлел, атақты қытай суретшiсi Ци Бай-Шидiң шəкiртiне арнап салған “Сырласу” атты суретi. Бұл мұңдыда сырлы өнер туындысында бiр-бiрiне қарама-қарсы екi орхидей гүлi салынған. Жан тебiрентерлiк бұл табиғи көрiнiс екi гүлдiң бiр-бiрiмен сырласуы, шын жүректен шыққан сұхбаты iспеттес. Адамды қоршаған дүнитенiң сан қырлы құпиялары, табиғаттың əсем көрiнiстерi пейзаждық кескiндемеде де жан-жақты бейнеленедi. Пейзажист-суретшiлер табиғат сұлулығын көрсетуде əсем көрiнiстердi адам бейнелерiмен толықтырып отырған. Мұндай суреттерден күннiң баатуын, таң шапағын жəне тағы да басқа табиғаттың таңғажайып көрiнiстерiн тамашалап тұрған адамдарды көремiз. Мұндағы мақсат-адамды табиғатқа етене жақындастыру, оның жан дүниесiн табиғат құбылыстарымен үндестiру. Бұл игi мақсатқа өздерiнiң қомақты үлестерiн қосқан қытайлық жəне жапондық суретшi-пейзажистер-пейзаждық стильдiң өрiсiнiң кеңеюiне, оның дамуына даңғыл жол ашып бердi.

Қытай мəдениетiнде сұлу да , айбынды таулар, тау-тастар өнер адамдаорының, оның iшiнде, ақындар мен суретшiлердiң басты назарында болған. Қытайлықтардың тастарға үлкен эстетикалық талғаммен қарағандығы, соншалық көптеген монастырьлер жанынан даңққа бөленген “Тастар бақтары” жасалынған. Нефрит сияқты асыл тастардан сəндi əшекей бұйымдарын жасау халық шеберлерiнiң үйреншiктi кəсiбi болса, ал қарапайым тастар элиталық поэзия мен сурет өнерiнен кең орын алған. Тастардың қытай елiнде өте жоғары бағаланғандығы соншалық, кейбiр суретшiлер өздерiнiң аты-жөнiнде “шиң” (тас) иероглифiн қостын болған. Даолық өнер туындыларында су ыйдындары, сарқырамалар, ақша бұлттар жəне тағыда басқа табиғаттың əсем құбылыстары əсерлi бейнеленiп, олар жайында арнайы даосистiк трактаттар жазылған. Қытай эстетикасында сурет өнерiн бағалауда каллиграфиямен қатар философия ғылымы да ерекше роөл атқарды. “Өнер ,өнер үшiн” деген қағидадан бас тартқан қытай суретшiлерi өздерiнiң табиғи дарындылықтарын адам бойындағы адамгерщiлiк, iзгiлiк қасиеттердi басқа даосистiк мəдениеттiң ғасырлар бойы бай тəжiрейбесi, дəлiрек айтқанда, өенрдiң сан-саласы арқылы табиғат сұлулығын жан-жақты көрсетуi арқылы адамдардың бұл өмiрге деген шынайы көзқарасын қалыптастыруда еркше оорын алып отыр.

Конфуцийлiк-даосистiк мəдениет шеңберiндегi бiлiмнiң сипаты бiлiмдi батыс еуропалық тұрғыдан түсiнуден мүлдем басқаша болып келедi. ХХ ғасырда Еуропа ойшылдары қытай халқы мен қытай даналарының рухани жəне интелектуальдық жетiстiктерiне немқұрайлы, менсiнбеушiлiк тұрғысынан қарап келдi. Басқан ы былай қойғанда, атақты Гегельдiң өзi де қытай философтарының еңбектерiн жете бағаламаған. Ол Конфуция жайында былай деп мəлiмдедi: “Оның iлiмi филосмофиялық тұжырымдардан жұрдай, ал оның шығармаларына баға беретiн болсам, автордың беделiн сақтау үшiн оларды шет тiлдерiне аудармай-ақ қойған жөн болар едi.” Бұл мəселе төңiрегiнде көптеген ғылыми зерттеулер жүргiзген Батыс Еуропалық ғалым М. Каррьер былай деп жазады:”Əрине, қытайлықтардың еуропалықтардан бұрын талай жаңалықтар ашқандығына ешкiм шұбə келтiрмейдi, бiрақ олар тек өз пайдаларын ғана көздедi, сондықтан да бұл жетiстiктер нағыз ғылым дəрежесiне көтерiле алмақ емес”. Мұндай үзiлдi кесiлдi айтылған пiкiрлер бiздi мынандай ойға жетелейдi бiлiмдегенiмiздiң өзi не, ал егер ол адамзаттың игiлiгi үшiн қызмет ететiн болса бiлiмнiң өзi Қытай мəдениетiнде қандай орын алған ?Осы орайда, бiлiмнiң қоғамдық-тарихи тəжiрибе арқылы тексерiлген, ғасырлар ағымында ой елегiнен өткiзiлген өмiрлiк шындықты тану процесiнiң заңды нəтижесi болып табылатындығын ешкiм де жоққа шығара алмас. Түрлi салаларға бөлiнентiн”бiлiм жүйесi” мəдениетпен, оның дəстүрлерiмен жəне құндылықтардүниесiмен тығыз байланысты болды. Олай болса, əрбiр тарихи кезең мəдениетiнiң өзiндiк менталитетi, өзiндiк құндылықтары бар. Сонда төлтума мəдениеттен басқа мəдениеттердi қалай бағалауымыз керек? Бұл жайында В.М. Алексеев былай деп жазады “Мəселе бiздiң жат елдiң мəдениетiн қалай қабылдауымызда емес, мəселе сол мəдениеттi жасаушы қытайлықтардың өздерiне байланысты. Бiздiң əсерiмiз, ой-пiкiрiмiз ққытайлықтардың өзара рахаттанып, ал бiздердiң таң қалғаг сəтiмiзден басталады”. (Попов Е.В. Введение в культурологию. М., 1995,С.153) Бiлiм туралы конфуцийлiк iлiм əлеуметтiк -өнегелiлiк мəселелерге арналған. Конфуций үшiн “бiлу”- ол адамдарды танып-бiлу Конфуцийдi онша қызықтырмаған. Шындығында да . қытай ғалымдары ғылым мен техника саласында қомақты табыстарға жеткен. Тiптi Конфуций өмiр сүрген кезеңнен бiр мың жыл бұрын Хуанхэ жазығының байырғы тұрғындары күнтiзбенi, иероглифтердi жəне т.б. бiлген. Одан кейiн олар кормпасты, оқ дəрiнi ойлап тапқан, фарфор жəе жiбек жасауды меңгерген. Бiрақ Конфуций ғылыми-техникалық бiлiм өте қауiптi, ол адамдардың рухани жетiлуiне кедерогi жасайды деп түсiнген. Ол адам бойындағы табиғи қасиеттердi одан əрi дамытуды жəне оның кемшiлiктерiн жоюда өзiнiң басты азаматтық парызы деп түсiнген. Ұлы ғұлама өз шəкiрттерiне “Адамды ұлылыққа жеткiзетiн шындық емес, керiсiнше шындықты ұлылық дəрежеге жеткiзетiн – адам” деп қайталауды өте жақсы көрген. Конфуций адам бойындағы қателiк – кемiшiлiктердi сырттай бақлап қанақоймай, оның жiберген қателiктерiн мұқият зерттеудi өз шəкiрттерiнен қатаң талап етiп отырған. Ол кiтаби бiлiмдi өмiрден алшақ, сондықтан да ол ақылды адамның өзiнде ақымаққа айналдырып жiбередi деп есептеп, бұл ойын былай деп тұжырымдаған: “Сiз канонның үш жүз өлеңiн жатқа айтуыңыз ғажап емес, бiрақ сiз мемлекет сенiп тапсырған тиiстi қызметiңiздi ойдағыдай атқара алмасаңыз қаншама ғұлама болсаңыз да сiздiң сiздiң бiлiмдiгiңiзден не пайда?”