Кәсіпорынның өндірістік шығындары

Мазмұны

Кіріспе………………………………………………………………………………………………………..

1.Тарау.Кәсіпорын қызметін ұйымдастыру негіздері. ………………………………                  1.1.   Кәсіпкерлікті ұйымдастыру формалары.                    …………………………….

1.2.    Кәсіпорын экономикасы және оның негізгі факторлары     ……………. ….

1.3.    Өндіріс құрылымы және өндірістік процесс. ………………………………………

2.Тарау. Кәсіпорынның өндірістік шығындарын талдау ..………………

2.1.   Өндірістік шығындар (баламалы және қайтарымсыз шығындар);………

2.2.   Жұмысшы күшінің шығындары        …………………………………………………

• Еңбекке ақы төлеу шығындары …………………………………………………….
• Үстеме шығыстар …………………………………………………………………….
• Кезең шығыстары (жалпы әкімшілік және пайыздар бойынша шығыстар);
• Әлеуметтік сала шығындары …………………………………………………………

Қорытынды………………………………………………………………………………………………

Пайдаланылған әдебиеттер……………………………………………………………………….

КІРІСПЕ

Басқару  есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау, жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет етеді.

Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құнын) анықтау кіреді. Бухгалтерлік есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.

Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат тағайындауына байланысты.

Шығындарды жіктеу әр түрлі  белгілер бойынша жүргізіледі:

өндіріс процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама);өндіріс көлеміне қатысты (өзгермелі және тұрақты).

Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар:

өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы есептеу – келген және шыққан, өндірістік және кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу – реттелетін және реттелмейтін.

Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт — өндіріске арналған шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы. Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсы бір қызмет адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлаутынның бәрі де өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағытының мысалы болып табылады.                            Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшінен шыққан шығындар, материалдар немесе қосымша шығындар(немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.

Ұзақ уақыт бойы шығындарды “қазандық” деп аталатын тәсілмен анықтап келеді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары шығарылытын өнім түрі бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.

1887 ж. ағылшын  экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты- тұрақты  және  шартты- өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады,шартты-тұрақты шығынды өзгерту өндірілген өнім көлемінетікелей байланысты емес, ол шартты -өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорционалды өсуіне немесе кемуіне тікелей ұлғаяды  немесеазаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты тұрақты және шартты өзгермелі шығын жолдауға жол алатын директ костинг тұжырымдамасын ұсынды.Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау міндетті емес,өзін өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен күнге көкей кесті болып келуде.нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.

Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,ақталмаған шығындардың пайда болмауы үшін алдын алып,ресурстарды пайдалануды бақылап дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап жауапкершілікорталықтары бойынша әртараптандырылады. Осылайша шығындар есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана-қоймай, тікелей өндірістік процеске де бағытталды.

Шығындар шаруашылық іс әрекет барысында (еңбек,өнім өндіріс құралдары мен керек жарақтарын алуға, жұмыс орындау,қызмет көрсетуге алынған)тұтынылған материалдық,еңбек қаржылық және басқа ресурстардың және баласта көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмніндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн.Бұдан шығатыны шығындар ұғымы өндіріске шыққан шығындар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан шығындар өнімді(жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында тұтынылған ресурстар бөлігі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.1. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру формалары.

 

Бизнес адамзаттың кез келген ойластырылған қызметі ретінде сендіру негізінде болсын,тиісті мағынасында және заңдық негіздегі жасалуы жағдайында болсын,мемлекетпен арадағы іскерлікке қатысушылардың экономикалық қарым қатынастары нақты ұйымдастыруды қажет етеді.Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың  әдістері бизнестің ұйымдық-құқықтық формасы деп аталады.

Бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы – бұл жеке іскерлік.Бұл жағдайда бизнесмен жеке тұлға ретінде  кәсіпорынның,фирманың мәртебесін иеленбей-ақ,өздігінен,жалғызбасты болып іс-қимыл танытады.

Бірқатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналысуы үшін іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия алу қажеттілігі қарастырылған.

Егер жеке іскерлік қызмет белгілі бір салада жүргізілетін болса,онда белгілі бір мерзім мен қызмет көлеміне берілетін ақылы патент алу мүмкіндігі туады.

Жеке басты іскер өз шығынын өзі көтереді және өз қызметінің нәтижелері үшін өзі жауап беріп,бастаған ісін кез келген уақытта тоқтата алады.

Жеке бизнес жаппай көрінгенімен тар ауқымдағы қызмет болып саналады.Бизнестің әлемде жалғыз басты іскер өте нәзік тұлға болып көрінеді.Оның пайдасы мардымсыз және ол нарықтық аласапыранынан жеткілікті дәрежеде қорғалмайды.Сондықтан да бизнесмендер өздерінің күштері мен қаржыларын біріктіріп жалғыз бастылықтан ұжымжық іскерлікке өтуге бейімділіктерін жасырмайды.

Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық құрылысы,масштабы,қызмет ауқымы тұрғысынан әртүрлі болып келеді.Құқықтық және өндірістік тұрғыдан алғанда олар жекелеген топтар мен түрлерге бөлінеді.Олар – шаруашылық серіктестіктері,акционерлік қоғамдар,өндірістік коперативтер,сондай-ақ бизнестің мемлекеттік секторында  — мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар.

Шаруашылық серіктестігін құрушы тұлға оның құрылтайшысы болып табылады.Олар кәсіпорынға белгілі бір үлес қосып оның қатысушысына айналады.Жалпы бастапқы салым жарғылық немесе жинақ капитал деп аталынады.

Толық серіктестік – келісімдік негіздегі жалпы бизнеске қатысушылардың ерікті бірлестігі.Іскерлік қызметті жүргізу үшін жалпы үлестік меншікті құратын өздерінің мүліктерін біріктіреді,яғни серіктестіктің әр бір мүшесінің аталмыш кәсіпорынға мүліктік немесе ақшалай түрде енгізген  салымына сәйкес өзінің үлесі болады. Алайда қаржылық қиындық туған жағдайда,басқаща айтқанда,серіктестіктің біріккен мүлкінің жалпы құнынан қарыз асып кеткенде, олардың мүшелері өздерінің немесе заңдық қатынас арқылы бөлінбеген болса өздерінің отбасы мүшелерінің мүлкімен жауап береді.

Коммандиттік серіктестік —  біріккен шаруашылық қызметі жөніндегі келісім шарт негізінде жасалатын бірнеше іскердің бірлестігі. Бірақ толық серіктестікке қарағанда мұнда мүшелердің бір бөлігі ғана толық серіктестік болып табылады.

Кәсіпкерлік дегеніміз көпқырлы, көлемді түсінік оны бір сөзбен түсіндіру қиындау. АҚШ әдебиеттерінде бұл түсінікке төмендегідей сипаттама береді: адамдардың сұранысқа ие өнімдерін шығару жолымен олардың тұтынушылық қажеттіліктерін қанағаттардыру көзі тұтынушылық қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі болатын нарықтық экономикасының негізгі бағыты қоғамда өндірістік үш фактор бар: жер, еңбек және капитал, ал Америкалық экономист   Шумпетер кәсіпкерлікті өндірістің төртінші факторы ретінде бағалайды, себебі кәсіпкерлікке қатынасушылар өндірістің белсенді қарекеттерге түсіреді.

Кәсіпкерлікке тән сипаттаманың  бастығы ол өндірістік факторлардың жеке меншікте болуына негізделді. Ал жеке меншік әр түрлі болады: жек, жанұялық, топтық және акционерлік.

Кәсіпкерлік іс-әрекеттің ұйымдық –құқықтық түрлерінің ішінде өндірісте дамытуыда акционерлеудің маңызы бар. Акционерлеу жолымен қалың бұқараны кәсіпорынның біршама бөлігінің меншік иесі етіп, олардың кәсіпкерлікті ұйымдастыруға басқаруға қатынастыуға  болады.

Акционерлік қоғам (АҚ) дегеніміз, жарғылық капиталы белгілі бір акциялар санына бөлінген қоғам: акционерлік қоғам қатынасушылары (акционерлер) қоғамның іс-әрекеттері бойынша оның міндеттемелеріне жауапты емес және қолында бар акциялар құны шегінде зиян шегу тәуекелі бар.

Акционерлік қоғам заңды және жеке тұлғалардың (соның ішінде шетелдер) өзара келісім негізінде қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру және пайда табу мақсатында құралады. Қоғам Қазақстан заңыдармен қарсы-келмейтін саналуан  іс-әрекеттермен  айналасуда мүмкін және мезгілі шектеусіз уақытқа құрылады.

Корпорация- ортақ мақсатқа жету және сонымен бір мезгілде жеңілдіктерді қорғау үшін бірнеші фирманың басын біріктіретін акционерлік қоғам.

Концерндер — өндірістік-технологиялық байланыстарының көптігі арқасында кең көлемде өндірістің,коперациялаудың,интеграциямен жинақтаудың барлық мүмкіндіктерін пайдаланатын көпшілік жағдайда монополиялық үлгідегі ірі бірлестіктер.

Холдингтік компаниялар ерекшеліктері – олар басқа компанияларға бақылау жүргізу құқығына ие.Өйткені олар басқарудың акциялары мен қаржылай капиталын билейді,өздерінің бақылауындағы компаниялардың директорларын тағайындайды.Сондықтан да холдингтер өздеріне кіретін кәсіпорындардың,заң тұрғысынан алғанда өз бетінше жұмыс істейтіндігіне қарамастан,шаруашылық және коммерциялық шешімдеріне белсенді түрде әсер ете алады.

Консортциум – нақты міндеттерді шешу үшін құрылатын фирма,кәсіпорын және ұйымдардың уақытша ерікті бірлестігін білдіреді. Консортциумның негізі – келісім-шарт.

Картель – баға,сату жағдайы,өткізу нарығын белгілеу,патент ауыстыру және тағы басқа салаларда келісімді іс қимыл жасау үшін бір бағыттағы заңды тұлға болып табылатын кәсіпорындардың келісім-шарт арқылы бірлесуі.

 

Нарықытық қатынас жағдайында экономиканың барлық жақтарын:өндіріс,өнім тарату,қаржылық қамтамасыз ету,қамсыздандыру,қызмет көрсету,жұмыс орындау және өнімді өндірумен,бөлумен,айырбаспен және тұтыну мен байланысты қызметтің басқада түрлерін қамтитын көп қырлы қызмет.

Өндірістік бизнеске негізінен материалдық,рухани және интеллектуалдық өндіріс құрайтын іскерлік қызметтің түрі жатады. Бұл – іскерліктің қоғамдық тұрғыдан алғанда ең қажетті өте салмақты, күрделі,сондықтанда біршама ауыр түрі. Егер өндірістік бизнес болмаса, мысалы,коммерциялық бизнестің материалдық негізі болмас еді.

Өндірістік бизнес – бұл негізінен алғанда өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық өнімдерін шығару.Алайда,оған сонымен бірге құрылысты,транспорттық тасмалдауды,байланыс қызметін,коммуналдық және тұрмыстық қызметті,ақпарат өндірісін,білім беруді,баспа өнімдерін шығаруды жатқызады.Ең кең мағынасында өндірістік бизнес – бұл тұтынушыларға қажетті,ақшаға сатуға келетін немесе басқа тауарға айыр бастау қасиеті бар кез келген пайдалы өнімді шығару.Өндірістік бизнесмен – бұл кейіннен сатып алушыларға,тұтынушыларға өткізілетін өнім,тауар,жұмыс,ақпарат рухани игіліктерді өндіру процесін ұйымдастыру және іске асырумен айналысатын іскер.

Коммерциялық немесе саудалық бизнес- бұл тауарларды сату мен сатып алуға байланысты іскерлік.Коммерция өзінің бастапқы мағынасында сауда ұғымын білдіреді,ал коммерсант –сауда тауар айырбастау тауар-ақша операцияларымен айналысатын саудалық іскер,бизнесмен.Коммерциялық бизнес өндірістік бизнеспен тікелей байланысты.Өйткені,өндірілген өнімді ақшаға өткізу немесе басқа тауарларға айырбастау керек.Дәл осы саудалық іскерлік   тауарға деген сұранымды анықтап,қандайда бір болсын өнімнің түрін өндіруді көбейтуге немесе керісінше шектеуге әсер етеді.

Қаржылық іскерлік.

Саудалық бизнеске әлде қайда жақын тұрған қаржылық іскерлік болып табылады.Өйткені,оның негізінде сатып алу сату жатады.Бірақ,мұнда ақша,валюта,бағалы қағаздар сияқты ерекше тауарлар айналымға түседі.Өндірістік,коммерциялық және іскерлік қызметтің басқа түрлерін жүзеге асыру ақшалық көздерді керек етеді.Шикізатпен материалдарды сатып алу,ғимараттарды жалға алу,жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу және басқа іскерлік жұмыстар ақша көздерін тұрақты жұмсауды қажет етеді. Әрине,әрбір бизнесмен өз ісін жүргізу үшін жеткілікті мөлшерде ақша көздерін иеленген деп ойлаймыз. Алайда,тәжірибе көрсетіп отырғанындай,белгілі бір бизнес- операцияның басталуынан оның аяқталуына дейін жеткілікті дәрежеде ұзақ уақыт кетеді. Жоғарыда қарастырылған бизнестің өндірістік коммерциялық және қаржылық түрлері іскерліктің тағы бір түрі делдалдық бизнесті дүниеге келтірді.Бұл бизнес өндірістік,сауда коммерциялық,қаржы-несиелік сияқты әртүрлі салаларда жүзеге асырылады.Оның негізгі ерекшелігі – мұнда бизнестің маретиалдық-заттай элементі болмайды.Делдал өзі өнім өндірмейді,тауар,валюта немесе бағалы қағаздармен сауда жасамайды,несие берумен айналыспайды.Оның ролі мен міндеті – осы операциялардың жүргізілуіне және бітім жасасуға мұрындық болу.

Делдал бизнесменнің мақсаты – тауар мен қызмет көрсетудің мөлшері және оларды сатудың шарты,сондай ақ оларға деген сұраныстың денгейі туралы ақпарат алу.Сондықтан да ақпарат делдалдық бизнестің басты факторы болып табылады.Өндірушіден немесе тауар және қызмет көрсетушіден ақпарат алу,ақы төлеу арқылы жүргізіледі.

Сақтандыру экономикалық қарым қатынастың бір түрі ретінде біздің тарихымыздың кеңестік кезеңінде орын алды және оның еңбек табысын табуға мүмкіндігі жоқ немесе көмекке зәру адамдарға жәрдем көрсету мақсатында белгілі бір қаржы қорын құру үшін кәсіпорындар мен азаматтардың тапқан табысының белгілі бір бөлігін еріксіз тәртіппен алу арқылы мемлекет жүзеге асырып отырады.

Сақтандыру бизнесі – сақтандырудың ең ерікті формасы.Оған мүліктік сақтандыру,өз өмірі мен денсаулығын қамсыздандыру,тәуекелділік пен жауапкершілікті сақтандыру жатады.Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында қызмет көрсетудің ерекше түрі сақтандыру арқылы қорғауды сату және сатып алуды жүзеге асыратын сақтандыру нарығы пайда болады.

Бизнестің басқа түріне қарағанда,сақтандыру бизнесінде сақтандыру жарнасы өтемақы сомасынан аспайды,тіпті сақтандыру сомасының салыстырмалы түрде азғантай процентін құрайды.

Бизнестің қарастырылған түрлерінің іскерлік қызметінің мәні жағынан алғанда өзара айырмашылықтары бар.Алайда,іскерлік салалық бөлінуі де ерекше әнгіме етуді керек етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Кәсіпорын экономикасы және оның негізгі факторлары

 

 

 

Кєсіпорын – белгілі бір µнім µндіретін немесе халыќќа ќызмет кµрсететін зањды т±лѓа.

Кєсіпорын экономикасы — µндірістік жєне µндірістен тыс ќатынастардыњ жиынтыѓы: айналыс ќоры дайын µнім кєсіпорынныњ банктегі есеп шоттары аќша ќаражаты баѓалы ќаѓаздары меншіктіњ материалдыќ емес ќорлары (патенттер лизенция т.б.), µнімді µткізуден жєне єрт‰рлі кµрсетілген ќызметтерден т‰скен табыстар мен пайда. Олардыњ ќ±ндыќ баѓасы кєсіпорынныњ экономикалыќ даму дењгейімен кµлеміне байланысты болады.

Соњѓысыныњ єрт‰рлі себептері бар атап айтќанда:

• µндірісітік ќорлармен ќамтамасыз етуде ењ онтайлы ‰йлесімділікті табу;
• µндірілген µнімніњ санымен сапасы;
• µткізу кµлемі;
• µткізуден т‰скен кіріс пен пайда.

Осы факторлар негізінде ќол жеткізілетін тиімділіктіњ дењгейімен сипатын кєсіпорынды дамытуѓа ыќпал ететін ішкі жєне сыртќы жаѓдайлар айќындалады.

Кєсіпорын ќызметініњ негізгі факторлары:

1. Жер. Б±л белгілі бір µлшемдегі пайдалану м‰мкіндігі орасан зор табиѓи байлыќ. К‰нделікті пайдаланылады. Табиѓи байлыќтар “орны толатын” жєне “орны толмайтын” болып бµлінеді.
2. Ж±мыс к‰ші – ой жєне дене ењбегі ењбекке ќатысушылардыњ тєжрибелік жєне интеллектуалды ќ±рамы.
3. Ењбек заты жєне ењбек ќ±ралдары. Ењбек заты жєне ењбек ќ±ралдары арќылы µнім µндіріледі, тиісті ќызметкµрсетіледі.
4. Кєсіпкерлік – меншікке негізделген несие алынѓан жєне басќада м‰ліктерді пайдалану арќылы ќолданылып ж‰рген зањдарѓа сєйкес ж‰зеге асырылатын бастамалыќ, шаруашылыќтыќ жєне басќата ќызмет.
5. Капитал-т±тыну затарыныњ кµлеміне ќарай шектелген аќша ќаражаты.

Кєсіпкерлік-жеке т±лѓа, ол:

• µндірістік-шарушылыќ,
• кµтерме сауда;
• инновация;
• кењестер беру;
• коммерциялыќ делдалдар;
• баѓалы ќаѓаз операциялары жєне таѓыда басќа сияќты зањмен тиім салынбаѓан кез-келген ќызмет т‰рлерімен айналысуына ќ±ќылы.

Инновация – жања б±йымдар мен озыќ техногияларды жасауѓа, µндіруге, дамытуѓа жєне сапалыќ жаѓынан жетілдіруге баѓытталѓан к‰рделі ќ±былы. Ол ‰ш кезењді ќамтиды:

• зерттеуді бастаудан µндірісте алѓаш рет игеруге дейін;
• алѓашќы игеруден бастап б±йымды т±тынушылардыњ ќажетін ќанаѓаттандыру маќсатында тиіс мµлшерде µндіруге дейін;
• одан соњ б±йымды т±тынушы пайдаланады, к‰теді, кєдесіне жаратыды.

 

Кєсіпкерлік субьектісі:

• Ќазаќстан Республикасыныњ жєне басќа елдердіњ азаматтары (ќызметтері зањ талабына сай болса ѓана).
• Зањды т‰рдегі шетел азаматтары мен µкілеттілігі шектеулі т±лѓалар.
• Азаматтыќ бірлестіктер.

Кєсіпкерлік ќызмет тµмендегідей екі нысанда ж‰зеге асады.

 

1. Меншік иесініњ µзініњ тєуекел етуі жєне м‰ліктік жауапкершілігі негізінде.
2. Кєсіпорынды меншік иесі атынан басќару. Меншіктіњ м±ндай ережелері µзара міндеттерді аныќтай отырып, келісім арќылы реттеледі.

Б±л келісімде:

• м‰лікті пайдаланудыњ ќ±ќыќтарын шектеу;
• єрт‰рлі ќызметті іске асыру;
• маткриалдыќ жауапкершілікпен µзара ќаржылыќ ќарым-ќатынас шарттары мен тєртіптері;
• келісімді саќтаудыњ негіздері мен шарттары жасалады.

Меншік иесініњ келісім жасаѓан сєттен бастап кєсіпкердіњ іс єрекетіне араласуѓа ќ±ќыѓы жоќ (алдын-ала келісімдер мен кєсіпорынныњ жарѓысында жєне зањда кµзделінген жаѓдайларды ќоспаѓанда).

Кєсіпкердіњ ќ±ќыќтары:

• келісімніњ бастамаларын ж‰зеге асырып ќаржы ќаражат тарту;
• интелектуалды меншік обьектілерініњ, азаматтар мен зањды т±лѓалардыњ м‰лкі мен жекеленген м‰ліктік м‰дделерін ќорѓау;
• µндірістік баѓдарламалар жасау;
• µз µнімдеріне т±тынушылар жеткізіп берушілерді тањдау;
• Ќазаќстан Республикасыныњ зањдары мен келісімдеріне сєйкес баѓа белгілеуді реттеуді.
• сыртќы экономикалыќ ќызметтерді ж‰зеге асыру;
• кєсіпорындарды басќаруда єкімшілік-тєртіптік ќызметтерді жолѓа ќою;
• кєсіпорын иесініњ атынан ќызметкерлер жалдау жєне олардыж±мыстан босату.

 

Кєсіпкерлік ќызмет:

• µндірістік;
• коммерциялыќ;
• ќаржылыќ;
• кењестер беру болып бµлінеді.

Б±лардыњ єрќайсысыныњ µзіне тєн ерекшеліктері мен жетістіктері бар.

¤ндірістік кєсіпкерлікке  ќатысты негізгі ќызметтер:

— µнім µндіруге баѓытталѓан ж±мыстар мен ќызмет кµрсетуді атќару;

— аќпараттарды µњдеу жинау;

— рухани ќ±ндылыќтарды игеру;

— т±тынуѓа жататын басќада µткізілімдер.

Б±лардыњ негізгі ќолдану µрістері:

• µндірістік кєсіпорын жєне мекемелер;
• коммерциялыќ сауда мекемелері;
• тауар – ќор биржалары;
• банк тер мен халыќтар.

Ќызмет т‰рін тањдауда алдын – ала маркетингтік зерттеу ж‰ргізу керек жєне ќандай тауардыњ немесе ќызмет кµрсетудіњ т±тыным м‰мкіндігі мол, оѓан деген с±ранымныњ т±раќтылыѓы, келешек даму тенденциясы, тауарды сатуда ыќтимал баѓа бірліктері, µнім µндірумен оны µткізу процесіндегі шыѓындар, µткізу кµлемін болжау. ¤ндірістік  кєсіпкерлік ќызметтік нєтижесінде µнім пайда болатынын жоѓарыда айттыќ. Кєсіпкер екінші сатыда µндіріске ќажетті ќаржы-ќаражаттыњ шамасын белгілеуге, ќорытынды мєліметтерді топттауѓа µнімді µндіруді бастауѓа дейін єзірленген заттарды жеткізумен банкротќа ±шыраудыњ алдын алуѓа баѓытталѓан ж±мысттарды атќаруѓа тиіс.

¤німді тиімді сату шаралары кєсіпкерліктіњ ‰шінші сатысын ќ±райды. Б±л процес делдал агенттіктер, брокер немесе кєсіпорынныњ µз к‰шімен ж‰зеге асырылады. Б±л кєсіпкерлік технологиясыныњ айрыќша жауапты кезењі.

Коммерциялыќ кєсіпкерліктіњ тауар-аќша ќатынастарымен сауда-айырбас операцияларынан т±рады. Шынын мєнінде, б±л тауар мен ќызмет кµрсетуді ќайта сататын орын. Оныњ µндірістік кєсіпкерлік ќызметтен айырмашылыѓы – м±нда µнім µндірудіњ µндірістік ќорлармен ќамтамасыз ету ќажет болмайды.

М±ндаѓы ењ басты мєселелер:

• “нені сатып алу керек”;
• “нені сату керек”;
• “ќайда сату керек”.

деген с±раќтарѓа жауап іздеу.

Ќаржылыќ кєсіпкерлікке сату-сатып алудыњ ерекше тауарлары: аќшаны, валютаны, ќ±ныды ќаѓазды (акция, вексель, облигация, ваучер) яѓни аќшаны тікелей жєне ќосымша нысанда сатып жатады. Нарыќтыќ ќатынастарѓа µтуге байланысты аќша нарыѓы валюта жєне ќ±нды ќаѓаз нарыќтары бой кµтереді оларѓа ќатысушылар:

• коммерциялыќ банктер;
• ќор биржалары;
• кейбір кєсіпорындармен ±йымдар;
• кєсіпкерлер жєне жеке т±лѓалар.

.         Кењес беру ќызметіне:

• Жалпы басќару;
• Єкімшілік басќару;
• Ќаржылыќ ќолдау;
• Маркетинг;
• Аќпаратты технология;
• Арнайы ќызметтер жатады.

Сонымен ќатар халыќќа аќылы немесе аќысыз т‰рде кењестер беріліп кењестер кµрсетіледі.

Кәсіпкерлік қызметтің орны ең алдымен –кәсіпорын. Экономикалық категория ретінде ол өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастырды ұйымдастырудың негізгі буыны.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі  және қолданылып жүрген заңдар мен заңдылықтарға сәйкес  кәсіпорындардың мынадай ұйымдық- құықтық нысандары бар:

• Мемлекеттік кәсіпорындар ;
• Серіктестіктер;

Акционерлік қоғам.

Кєсіпкерлік ќызметке ќатысушылар мен олардыњ єріптестерініњ бірігуін серіктестік деп аталады.Серіктестік шаруашылыќтарѓа єріптестердіњ ќатысуы жазбаша келісімдер мен шарттар т‰рінде бекітіледі.Серіктестерді олардыњ ќ±рылтайшылары ќ±райды.

Серіктестік шаруашылыќтарын м‰шелері:

• басќару ісіне ќатысуѓа;
• серіктестік ќызметі жµнінде маѓл±маттар алуѓа;
• оныњ ќ±жаттары мен танысуѓа;
• несие берушілер мен есеп-айрысќаннан кейін ќалѓан пайданы бµлісуге ;
• тиісті м‰лік ќ±ныныњ аќшалай баламасын алуѓа ќ±ќыѓы бар.

Серіктестік шаруашылыќ иелегіндегі м‰ліктердіњ ќ±рамына   жататындар:

-негізгі µндірістік ќ±рал- жабдыќтары;

• айналым ќ±ралдары;
• аќша ќаражаттары;
• басќа да ќ±ндылыќтар кіреді.

Серіктестіктіњ м‰шелері:

• ќ±рылтайшылар атынан талап етілген ќ±жаттарды дайындап беруге;
• алдын-ала белгіленген жарналар мен салымдарды толыќ жєне µз уаќында тµлеулеріне ;
• коммерциялыќ ќ±пияларды саќтауѓа;
• ќ±пия аќпараттарды жария етпеуге міндетті.

Аралас серіктестікте бір немесе ќатысушылар неие берушілер алдында б‰кіл м‰ліктерімен жауап береді.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік алдын-ала белгіленген пайшылар ‰лестерініњ негізінде ќ±рылѓан бірлестік .Оныњ м‰шелерініњ ќоѓамныњ міндеттемелерін орындауда жауапкершіліктері жоќ,олар тек µз ‰лестерініњ мµлшерінде ѓана тєуеклдік жасай алады.

Толыќ серіктестікте µз м‰шелерініњ ‰лестік меншігі негізінде ќ±рылѓан,алайда серіктестіктіњ барлыќ м‰шелері іс-єрекеттердіњ нєтижелеріне µзініњ жеке м‰лкімен толыќ жауап береді

Кооператив – б±л пайда табу маќсатында емес м‰шелеріне кµмек кµрсету ќызметтеріне тиісті ыќпал жасау ‰шін ќ±рылатын ќоѓамдастыќ. Алайда біздегі  кооперативтер ењ алдымен µндірістік ќызмет кµрсету жєне сауда делдалдыќ салада дамып отыр. Кµпшілік жаѓдайда кооперативтік жаѓдайда табысты капиталѓа айналдырмау аѓымы байќалады. М±ндай жаѓдай µндірістіњ тиімділігін арттыруѓа тиесінше ыќпал жасамайды инновациялыќ процесті тежейді ќ±рылымдыќ ќайта ќ±ру ж±мыстарын ќиындатады.

Бюджет тік кєсіпорындар б±л топќа зањды шаруашылыќ дербестігі жоќ ±йымдар кіреді. Олар мемлекеттік єкімшілік ж‰йе шењберінде тікелеу немесе ќ±рылымдыќ т±рѓыда министрліктерге ведомстволарѓа немесе жергілікті басќару органдарына баѓынады. Б±лардыњ кірісімен шыѓысы мемлекеттік бюджет есебіне µтеледі пайдадан салыќ тµлеугеде тиісті емес. Олар сыртќы ќаржы кµздерін пайдаландайды. Кєсіпорындар басшыларын мемлкеттік басшы органдар таѓайындайды м±ндаѓы ж±мыс істейтіндерді мемлекеттік ќызметкерлер деп атайды.

Мемлекеттік корпорациялар кєсіптік немесе ортаќ м‰дделер принципінде біріккен ќоѓам адамдар тобы; капиталистер кењінен ќолданылатын акционерлік ќоѓам нысаны, ќазіргі жаѓдайда м±ндай корпорациялар монополиялыќ бірлестіктердіњ негізгі т‰рі.

Ассоциациялар – шаруашылыќ есеп µзін-µзі ќаржылындыру жєне µзін-µзі басќару негізінде ж±мыс істейтін кєсіпорындардыњ ,мекемелердіњ біріњѓай экономикалыќ – єлеуметтік мєдени м‰дделер негізінде ерікті т‰рде зањды ±йым ретінде бірігуі.

Ассоциацияѓа кіретін кєіпорындар шаруашылыќ дербестігін зањды т±лѓа ќ±ќыѓын саќтайды, меншік нысаны µзгертпейді, µз ќызметін кєсіпорындар (бірлестіктер) туралы зањыныњ ережелеріне сєйкес ж‰ргізіледі ассоциация ќ±рамын мемлекеттік жалгерлік бірлескен акционерлік ќоѓам сондай-аќ ќоѓамдыќ ±йымдардыќ кєсіпорындары µз ќ±рылтайшылармен келіспей-аќ кіре берулеріне ќ±ќылы. Ассоциациялар µндірістік шаруашылыќ жєне сыртќы экономикалыќ ќызметін ел аумаѓанда тіпті шетелдерде де халыќ шаруашлыѓыныњ кез келген саларында ж‰зеге асырылуына болады. Т‰рлі µндірітік шаруашылыќ басќару ж±мыстарын бір орталыќтан ж‰зеге асару маќсатында б±л міндеттер ассоциацияѓа ќатысушыныњ біреуіне немесе бірнешеуіне ж‰ктеледі ассоциацияѓа ќатысушылар бірлескен ќызметтен т‰скен пайдадан (кірістен) µз ‰лестерін алуѓа ќ±лы.

Ассоциацияардыњ негізгі т‰рлері мыналар:

• Концерн;
• Салааралыќ;
• Мемлекеттік бірлестік;
• Шаруашылыќ ассоциациясы;
• Консорциум.

1. Концерн – ќатысу ж‰йесі, м‰дде орталыѓы туралы шарттар, ќатысу ‰лесі, патенттік-лицензиялыќ келісімдер, ќаржыландыруѓа, µндірістік ынтымаќтастыќ негізінде µзара тыѓыз байланысќан дербес кєсіпорындар бірлестігі. Біріккен кєсіпорындарда акционерлік ќоѓам немесе басќадай сауда серіктестіктері т‰рінде зањды ±йымдар ќ±ќыѓы саќталады.
2. Консорциум – капиталистік монополиялар нысандарыныњ бірі, ќарыздарды бірлестіре орналастыру, ‰лкен кµлемде ќаржы немесе к‰рделі коммерциялыќ операциялар ж‰ргізу, іріленген µнеркєсіп ќ±рылысын ж‰зеге асыру, белгілі бір µнім түрін µндіруді мейлінше ±лѓайту маќсатында бірнеше банк немесе µнеркєсіп субъектілері арасында жасалып, ќабылданатын уаќытша келісім.

Холдинг – басќа компанияларѓа баќылау жасау маќсатында µзініњ капиталын олардыњ акцияларыныњ баќылау пакеттерін сатып алу ‰шін пайдаланылатын акционерлік компания.

Картель – біртектес µнім µндіретін тєуелсіз µнеркєсіп орындарын белгілі бір нарыќќа ‰стемдік орнату маќатында ±йымдастырѓан бірлестік, ассоциация. Картельге мүше болу ерікті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3. Өндіріс құрылымы және өндірістік процесс

 

 

 

Өндірістік процестің жекелеген тобы:

• негізгі өндірістік;
• көмекші өндірісік;
• қызмет көрсету шаруашылықтары;
• кәсіпорындарды басқару органдары;
• жұмысшылардың қызметтері бойынша бірігуді ұйымдастыру болып бөлінеді.

Кәсіпорынның жалпы құрылымы :

• өндірістік (ғимарат, құрылыс)
• Өндірістік емес ( қойма, асхана , мәдениет сарайлары, стадион, балабақша) болып бөлінеді.

Кәсіпорын құрылымына әер ететін факторлар:

• өнім өндірудің күрделілігі;
• кәсіпорын өлшемі;
• өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
• өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
• орналасқан жері.

Кез-келген кәсіпорынның қалыптасуы өндірістік процестен басталады.

Кәсіпорындағы өндіріс процесі дегеніміз шикізатты өңдеп , тұтынуға дайын өнім өндіруге бағытталған іс- қимылдар.

Өндірістік процесс өнім шығарудың сипаты мен ауқымына қарай :

• жай;
• күрделі болып бөлінеді.

Өндірістік процестер екіге бөлінеді:

• еңбек заттарының нысандары мен сапаларын өзгертетін процестерді технологиялық процес деп атайды.
• еңбек заттары нысандары өзгермейтін процестерді технологиялық емес процестер деп атайды.

Өндірістік процестерді  ұйымдастырудың тиімділігі мынандай принциптерді басшылыққа алады:

• жекелеген цехтарды белгілі бір өнім түрлерін өндіруге мамандандыру;
• үйлесімділік; Бұл принцип кәсіпорынның ішкі бөлімдерінің қабілет деңгейлерінің бірдей екенін білдіреді.
• қатар- даму — өндірістік процестердің кәсіпорынның жекелеген құрылымдарында қосарласа орындалуы.
• араласдаму принципі – бұйымның өндірістік процестен өту кезеңдері , яғни шикізатты өңдеуден бастап ,дайын өнім шығаруға дейінгі іс- әрекеттерді қамтиды.
• Үздіксіздік принципі .
• Автоматтандыру принципі — өндіріс процесін әлемдік деңгейде автоматтандыру.

Өндірістік цикл  өнім өндіруге жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен және оның құрылымымен сипатталады.

Өндірістік цикл ұзақтылығы дегеніміз өндірістік процесте белгілі бір бұйымды өндіруді бастау мен  аяқтау арасындағы  күнтізбелік уақыт аралығы.

Өндірістік цикл:

• Жұмыс уақыты;
• Табиғи уақыт;
• Жұмыстағы үзіліс болып бөлінеді.

1. Жұмыс уақыты – еңбек заттарына тікелей әсер ететін, сонымен қатар жұмысшылардың аппараттық және автоматты тетіктердің жұмысын бақылауға жұмсайтын уақыты.
2. Табиғи процестер уақыты еңбек заттарының еңбек жұмсамай-ақ табиғи негізде ,тиімсіз өндіріске ұшырауын білдіреді. Мысалы, ағаштың текке кеуіпкетуі, жүзім сөлінің ашып кетуі.
3. Жұмыстағы үзіліс – еңбек заттарын өңдеу процесіндегі қажетті үзіліс.

Бұлар:

• демалыстар;
• мереке күндері;
• түскі үзіліс;
• демалыс алу;
• шикізаттарды күту.

Өндірістік цикл ұзақтылығы:

• қолданылып жүрген техника мен технологияға,
• өндірісті және еңбекті дұрыс ұйымдастыруға,
• өндірілетін өнім көлеміне ,
• аяқталмаған өндіріс шамасына,
• кәсіпорын жұмыстарының басқа да экономикалық көрсеткіштеріне әсер етеді.

Қазіргі кезде өндірістің мына  типтері  кең тараған:

• жаппай;
• сериялық ;
• аралас өндірістер.

Жаппай өндіріс типінің негізгі белгісі –шығарылуы ұзақ мерзімге көзделінген біртекті өнімді негұрлым көп өндіру. Сондықтан  жаппай өндіріске жататын кәсіпорындарға  шығарылған бұйымдардың номенклатурасын шектеп отыру тән.

Өндірісті арнайы құрал- жабдықтармен  жарақтандыру еңбек өнімділігінің қарқынды өсуіне бірден – бір қолайлы жағдай жасайды.

Сериялық өндірістер:

• аз сериялы ;
• орта сериялы;
• көп сериялы болып бөлінеді.

Жеке – дара өндіріс типтерінің ерекшеліктері:

• цехтардың, учаске мен жұмыс орындарының технологиялық жағынан мамандандыру деңгейінің басымдығы және бұлар үшін бұйымдардың үнемі бір түрін өндірудің міндетті еместігі;
• әмбебап жабдықтарды пайдалану және оларды бір типті топтарға орналастыру;
• қолмен атқарылатын жұмыстар үлес салмағының көптігі және өндірістік циклдың ұзақтылығы;
• жұмысшылардың жоғары біліктілігі.

Жеке- дара өндіріс типінің өнімдеріне қатыстылар:

• бірегей станоктар;
• автоматты реакторлар;
• қуатты электр машиналары;
• құрылыс объектілерінің көпшілігі жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1 Өндірістік шығындар

 

 

Шығындарды жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда алдымен “шығын”деген ұғымның өзіне жете түсіну қажет , яғни оның терминологиялық мәнін шығындарды топтың қағидаларын және есебін түсіндіру қажет.

Шығындар- бұл қолдағы барды сатып алуға жұмсалғанын және оның шаруашылық субьектілерінің баланысында актив ретінде көрсетілетін , келешекте табыс әкелуге қабілетті қаражаттар.

Әдетте шығындар –тауарларға немесе қызметтерге төлену қажет болатын, тұтынатын ресурстар (ақшалар) түсіндіріледі.Осы ұғымдардан “шығындар”тұжырымдамалық абстрактілі деңгейінде екені көрініп тұр.Дәл сондықтан осы күнге дейін экономикалық әдебиеттерде осы мәселе бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ.Бухгалтериялық есептерде шығындар  әр түрлі топтасуы мүмкін.

Енді біз шығындардың мәнін түсіну үшін бұдан былай “өзіндік құн” ретінде, бірақ түпкілікті дәлелді ұғым емес, оны 3 жақты қарастыру керек:

Біріншіден шығындар ресурстарды пайдамен анықтайды.

Екіншіден шығындар ақшалай өлшеммен көрсеткен, пайдаланылған ресурстық санын көрсетеді.

Үшіншіден шығындар кез-келген бөлімнің қызметі өнімді өндіруді, яғни олардың іске асыру жайын салыстырады.

Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің деңгейлерімен тәуелді, шығынның әрекеті қалай өзгеретінін көрсету өте маңызды рөл атқарады. Сондықтан осыдан мынадай мәселеллер туады.

• Келесі жыла өндірістік қызметтің қандай көлемін жоспарлау қажет.
• Сатылатын товардың көлемі өсуіне байланысты сату бағасын азайту керек пе?
• Өнімді сатумен айналысатын қызметінің еңбегіне ақы төлеу қандай нысанда болуы керек:
• тек комисиялық сый ақы
• тек жалақы немесе олардың комбинациялары?
• Өнім шығарудың мөлшерін артыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу керек пе?

Бұндай құбылыстарды ұғыну үшін осы немесе басқа белгілері бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Обьектілерді жіктеу (классификациялау) белгілері көп болған сайын, оның зерттеліну деңгейі де жоғары болады.

 

 

 

 

 

 

Р/с	Жіктеу белгілері	Шығын түрлері
1. 2.   3.	Мазмұны (арналымы) бойынша Өнімнің өзіндік құнына енгізу (қосылу) әдісі бойынша Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысты бойынша	Негізгі және үстеме Тікелей және жанама   Айналымды жәнетұрақты.

 

Шығындарды жіктеудің мақсаты- жалпы массадан тек релевандты шығындарды бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты). Сондықтан жіктеудің әдістері басшының алдында тұрған нақты мәселелерге тәуелді болып келеді.

Басқарушы есебінің осындай негізгі мәселелеріне мыналар кіреді:

1. Бірінші бағыт- жай өзіндік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалданудан, сатудан) және өнімнің (қызмет, жұмыс) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей және жанама) туралы есептік мәліметерде алу болып табылады.
2. Екінші бағыт- өзіндік құн туралы есеп берулермен нақты шығындар туралы алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар мақсатында пайдалану және дұрыс шешімдер қабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды осы ақпараттармен қамтамасыз ету.
3. Үшінші бағыт-шығару орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкерлік орталықтары бойынша да еаепті ұйымдастыру басқару есебінің мақсатына сай жасалғанын шығарайық.

 

Басқару есебінің мақсатына сай міндеттемелер	Шығындардың жіктелуі
өндіріммен өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлардың құнын және алынған табыстардыбағалау	—      кіретін және шығатын; —      тікелей және жанама; —      негізгі және үстеме; —      өзіндік құнға кіретін және есепті кезең шығындары; —      бір элементтік және кешенді; —      ағымдағы және бір жолғы.
Шешім қабылдау және жоспарлау.	—      Тұрақты және айнымалы бағалау кезінде есепке алынатын және алынбайтын —      қайтарымы жоқ шығындар; —      ескерілмеген ситуациялық шығындар; —      шекті және өсімді; —      жоспарлы және жоспарланбайтын;
Бақылау және реттеу	Реттелетін және реттелмейтін

 

Негізігі өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты: шикізат және материалда, басқа қосалқы шығындар.

Үстеме- өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету.

Бір элементі шығындар- бір элементтен тұрады.

Кешенді- бірнеше элементен тұрады құрамына қызметкерлерлің еңбекақысы кіретін цех шығындары, аударым материал, амортизация тб

Тікелей- өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін шикізат материалдар, аударым

Жанама өнімнің жеке түрлеріне өзіндік құнына тікелей салынбауы мүмкін.

Ағымдағы- жиі қайталанатын кезеңдік шығындар.Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар.

Коммерциялық- өнімді сатып алушыға өткізумен байланысты шығын.

Өндірушілік- ұтымды технологиямен өндірісті ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.

Қарастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жүргізу- отандық өндірістік шығындар есебінде жаңа құбылыс. Нарықтық қатнастырды жоспарлауда, нормалауда, болжауда және жалпы өндірісті басқару есебінің ролі күшейіп отыр. Баптар (статьялар) бойынша шығындарды топтау “негізгі өндіріс” шотында аяқталған көрінісі бойынша бейнелейді. Бірақты осы мәліметтер бойынша шаруашылық субьектісі әрбір өнім түрлерінің өтелуі жөнінде оларда қабылданғанын шешімнің тиімділігі және қолданатын шешімнің табыс пен шығыс әсер туралы қорытынды жасауға болмайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2.   Жұмысшы күшінің шығындары

 

 

Өндірістік қызметте жұмыс күші негізінен қозғаушы күш ретінде танылады және ол өндіріс элементтерінің бірі. Тек жұмыс күші түрі еңбек ғана қосымша құнды жасайды. Сондықтан көптеген авторлардың пікірі бойынша еңбек ресурстары өндірген күштердің маңызды элементі және экономикалық потенциялды көрсеткіштер ретінде ескеру керек деп санайды. Еңбек ресурстары деп- тек шаруашылық субектілері жұмысшылар саны емес және олардың жалпы білімі мен кәсіби дайындық деңгейлері сондай-ақ өздерінің қызметтік міндеттеріне қатысы түсіндіріледі. Дегенмен еңбектің сапасы біліктілік деңгейімен арнайы білімімен тікелей байланысты. Еңбек ресурстары рационалды пайдалануға қатынасты алдын ала анықтайды. Демек адамдарсыз ұжымсыз ,шаруашылық субьектілеріне жоқ және қажетті адамдарсыз бірде- бір шаруашылық субьектілері өз мақсаттарына жете алмайды. Жұмыс күніне жұмсалған шығындардыңбасқарушы есебі басқару жүйесінде басты орын алады, және ол өндіріс шығындарына кіретін есептің бір бөлігі ретінде көрсетіледі.

Бастапқы өндірістік есеп шеңберінде шығындардың түрлері бойынша еңбекақымен окладтың ақшалай сомасының  деңгейі   анықталады, сондай-ақ шығындардың пайда болатын орындары бойынша олардың тартылуы жүргізіледі.Шегерулерге дейін еңбекақыларының жалпы сомасы тропиктік мөлшерлемеден, тарифтен қосымшаланған өнімдеріне төленетін сыйақыдан белгіленген сағаттан тыс төлеулерден мейрам және демалыс күндеріндегі жұмыстардан, түнгі алмасу жұмыстарынан қалыптасады. Окладтың деңгейі тарифтік мөлшерлемеден және оларға  қосымшадан (сыйақы комисиондық ақ) қалыптасады, бірақта еңбекақы немесе окладтың нақты сомасын анықтау бухгалтерлік нснптің міндеті болып табылады. Сондықтан жұмыс күшіне байланысты шығындар есебін мына төмендегі бағытта жүргізіледі .

• Жіктеме топтары бойынша жұмыс күніне арналған шығындар есебі – технологиялық операциялармен айналысатын өндірістік жұмысшының негізгі еңбекақылары, үстеме шығындар құрамына кіретін еңбекақы.
• Әрбір қызметтерге тиесілі еңбекақыдан шегерумен есептеулер есебі, жекелеген қорлармен бюджеттен тыс ұйымға тиесілі әр түрлі аудармалардың есебі.

Жұмыс күшіне арналған шығындардың есебі мынадай                       мақсаттан тұрады.

-қызметтің түрлері бойынша жұмыс уақытына кететін шығындарын анықтау шығарылған өнім деңгейі немесе ауысымы бойынша тапсырмалардың орындалу деңгейі, еңбекақының есептерінің айқындығы жұмыс істеп жүрген қызметкерлердің еңбекақысы бойынша есеп айырыс, жалақы қорының пайдалануын бақылау.

• Жалақының түрлері бойынша негізгі және қосымша .
• Элементтері бойынша – кесімді істелген жұмыстарға қарап төленетін, сыйақылар сытрқы себептердің салдарынан болған еріксіз тоқтауларға төлеу.
• Қызметкерлердің құрамы бойынша тізімдік штаттық келісім шарт бойынша жұмыс істейтіндер.
• Қызметкерлердің категориялары бойынша жұмысшылар, қызметкерлер, оның ішіндегі басшылар бас мамандар, яғни инженер техник жұмысшылар

Болашақта еңбек шығынын анықтауға ұмтылсақ шаруашылық субьектілерінің ағымдағы есебіне өнімнің өзіндік құнына кіретін еңбекақы қорларын дұрыс бағаласақ шығындарды таратуда    болашақ шығындардың аражігін ажырата алсақ онда басқарушы есептердің күрделі экономикалық есептерін біршама жеңілдетеміз.

Шығындар сомасын тарату негізінде оның екі белгісіне  яғни тікелеймен үстеме шығындарына көңіл бөлу керек. Шешімдерді қабылдаудың белгілері бойынша өнімнің өзіндік құнына кіретін еңбекақының үлкен көлемі тікелей болып келуі мүмкін ал басқа жағдайда оның біршама бөлігі үстеме болып табылады . Демек бұл негізгі еңбекақының құрамында тікелей де үстеме шығынныңда бар екенін көрсетеді осыған байланысты келесі баптарға көңіл бөлу керек сияқты.

1. Өнімді өндіру процесінде тікелей қатысатын өндірістік жұмысшыларының еңбек ақыларында.
2. Жұмыс сапасына жана шеберлігіне шығындарды төмендетуге графикті орындағаны үшін ынталану сипатында төленетін қосымша төлем.
3. Жалдау шығындары жұмыс күшіне іріктеу.
4. Өндірістік емес төменгібасты назар аудару керек.

-Өндірістің еріксіз тоқтап қалуына заңға сәйкес келетін жұмыс істемеген уақытта қалыпты жұмыс жағдайынан тыс ауытқуларына төленетін қосымша төлемдерге.

Бақылау мәңгі өндірісті бухгалтерияны нақты шығындар сметалықпен салыстырылатын  шығындар сметаларын орындау жөніндегі жиынтық ведмостарын жасайды, жекелеген мәліметтер  бойынша  ақау, тоқтатулар жұмыс күшінің қозғалысы жұмыс уақытын пайдалану туралы ақпараттары шолып жалпылама қорытынды жасалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Еңбекке ақы төлеу шығындары

 

 

Әрбір кәсіпорын өз алдында тұрған мақсаттарына жету үшін өзіне қолайлы еңбек ақы төлеу жүйесін таңдауға құқылы.

Еңбек ақы төлеудің өзекті мәселелері –ол еңбеккерлерге еңбек ақы төлеу мөлшерлерін төмендету және жоғарлатуға байланысты: еңбеккер әр уақыттада жоғары еңбек ақы алуға ынталы, бірақ жұмыс беруші еңбекақыны төмендетуге сол жолмен өнімнің құнын арзандатуға әрекет етеді.

Еңбек күшін тиімді пайдалануда бірінші әсер ететін фактор –ол еңбекке ақы төлеу жүйесі. Ал осы жоғарыдағы фактор еңбеккердің жұмыс орнына келуге негізгі себеп болып табылады. Сол үшін бұл мәселені күрделілігін бағалап болмайды. Еңбек және еңбекке ақы төлеу еңбектің сапалылығына және санына жедел бақылау жүргізуге және еңбек ақы фондына әлеуметтік төлемдер кезегінде өз алдына белгілі бір ерекешілігі болады.

Еңбек ақы төлеудің жаңа жүйесі. Еңбеккерлерге материалдық көмек көрсетеді. Алынған табыстың құрамы негізінен еңбек ақы төлеу жүйесін таңдауына байланысты болып келеді.

Таңдап алынған тақырыптың маңыздылығына кез-келген мемлекеттің еңбек ақысына және өмір сүру кезеңіне байланысты болып келеді. Еңбек ақы көпшілік адамдардың негізгі табыс көзі болып есептелінеді. Сол себепті еңбек ақымен байланысты  мәселелер жұмыс болып есептелінеді. Көзделген мақсатқа жету үшін төмендегідей мәселелерді шешу қажет;

• Еңбек ақы төлеудің негізгі мәселелерін көріп шығу;
• Еңбек ақы төлеу жүйсені және формасын озық технологиялық негізінде үйрену.
• Еңбек ақы төлеу және еңбеккерлермен есеп айырысу операцияларына толыққанды мінездеме беру.
• Еңбек ақы есептеу сондай-ақ одан ұсталынатын ұсталымдар және  аударылатын аударымдардың заңдылығын көріп шешу.
• Кәсіпорындардың бухгалтерлік есеп жүргізуін еңбек ақы төлеудің ұйымдастырылуының артықшылықтарын үйрену.
• Еңбек ақыны тексерудің методикасын ашып көрсету.

Шаруашылық қызметін жасаудың процесінде қызметкрлерді жұмысқа қабылдап және жұмыстан шығарып отырады, яғни олардың сандары өзгереді, демек жұмыс барысында әртүрлі ауыз-түйістер болып тұрады. Қызметкерлердің құрамдық өзгерісінің есебін кадрлар бөлімі   (кадрлар жөніндегі инспектор немесе басшы осыған өкілетті етіп қойған басқа бір адам ) жүргізеді, ол бүкіл субъектідегі және оның құрылымдық бөлімшелеріндегі қызметкерлердің санын және оның өзгеру себептерін, жынысын, жас мөлшерін, категорияларын, кәсіптерін, қызмет орындарын, мамандықтарын, біліктілігін, жұмыс стажын, білім және басқа белгілерін есепке алады.

Жұмыс беруші қабылдаған кезде ( заңды немесе жеке тұлға, еңбеккер мен еңбек қатынасын қалыптастырады ) еңбеккерлермен өзара тікелей жеке еңбек келісім-шарттарын жасайды.

Жеке еңбек келісім шарты – жұмыс беруші мен еңбеккерлер арасындағы жазбаша түріндегі келісім, онда жұмыс орны, келісім шарттың мерзімі, еңбек тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбекті қорғаудың басқа да мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады.

Әдетте, жалақысының деңгейі жұмыс беруші белгілейді және ол жеке еңбек келісімшартында тіркеледі.

Жеке еңбек келісім — шарты бойынша тараптардың жауапкершілігі, міндеті, құқықтары белгіленеді. Жеке еңбек келісімшартында өндіріс саласының кемшіліктері, нақты міндеті, жұмыс берушінің қаржылық мүмкіндігі, бір сөзбен айтқанда, шарттың мазмұны мен сипаты ашылады. Дегенмен де келісім-шартқа “Қазақстан Республикасының еңбек туралы” заңының 7,8 және 9 баптары еңгізілуі тиіс. Кез келген 16 жасқа толған азамат, осындай жеке еңбек шартын жасауға құқылы, ал егерде ата-анасы рұқсат берсе, онда ол 15 жастан және өте сирек 14 жастан еңбек етуі мүмкін.

Жеке еңбек келісім-шартында мыналар қарастырылады:

• белгісіз мерзімге;
• белгілі мерзімге;
• белгілі бір жұмыс орнына, белгілі уақытқа;
• еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша

атқаруға.

Заңда келісім-шарттың максимальды және минимальды мерзімі белгіленбеуі мүмкін. Егер де жеке еңбек келісім-шартында мерзімі айтылмаса, онда ол белгісіз мерзімге қабылданған болып саналады. Жеке еңбек келісім – шарты екі данада жазбаша түрде жасалады және оған екі жақ-та қол қояды. Оның бір данасы жұмысқа тұрушы еңбеккерге беріледі. Еңбеккер өз қызметіне келісім-шартта көрсетілген күнннен бастап кіріседі, онда оның нақты жұмысқа шыққан күні есептелінеді.

Жеке еңбек келісім-шартын жасау үшін жұмыс беруші жұмыскерден (қызметкерден) еңбек кітапшасын, жеке төлқұжатын, жеке әлеуметтік кодын, зейнеткерлік келісім-шартын, білімі туралы құжатын талап етуге құқылы. Жеке еңбек келісім-шарты не қол қойылған соң, жұмыс беруші бұйрық шығаруы тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

2.4.Үстеме шығыстар

 

Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне  жатқызуға болмайды.

Үстеме шығыстар, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:

• кешендік сипаты – шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары көрініс табады;
• екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей белгілі бір бұйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.

 

Қатар №	Шығындар баптарының атауы
А.Құрал – жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстау шығыстары бойынша
1.	Өндіріс жабдықтары мен көлік (транспорт) құралдарының амортизациясы
2.	Жөндеу қорына қаржы бөлу немесе өндіріс жабдықтары мен көлік құралдарын жөндеу жөніндегі шығындары
3.	Жабдықтар мен көлік құралдарын пайдалану жөніндегі шығындары
4.	Аспаптар мен ыңғайластырылған құрылғыларды (тетіктерді) жөндеу және қалпына келтіру
5.	Құрал – жабдықтармен байланысты басқа да шығыстар
Б.Үстеме шығыстары
6.	Өндірісті шикізатпен, материалдармен, отынмен, энергиямен қамтамасыз ету бойынша шығындары
7.	Цех аппараттарын ұстау, еңбек ақыдан аударылатын аударымды қоса алғанда
8.	Ғимараттардың, қондырғылардың, және басқа да мүліктердің амортизациясы
9.	Ғимараттардың, қондырғылардың, жөндеу қорына аударымдар жасау немесе оларды жөндеу бойынша шығындары
10.	Ғимараттарды, қондырғыларды, инвентарларды күтіп ұстау шығындары
11.	Сынақтар, тәжірибелер, зерттеулер жүргізу жөніндегі шығындары
12.	Радионализаторлық пен өнертапқыштық жөніндегі шығындары
13.	Цехтар қызметкерлерінің еңбегін қорғау: қауіпсіздік техникасының құралдарын күтіп – ұстау, пайдалану және ағымдық жөндеу жөніндегі шығындары; желдеткішті күтіп – ұстау және ағымдық жөндеу жөніндегі шығындары; санитарлық – тұрмыстық құрылғыларды күтіп – ұстауға арналған шығындары; арнаулы киім мен бейтараптандырушы (нейтралиттеуші) құрылғыларға арналған шығындары; еңбекті қорғау жөніндегі басқа да шығындары
14.	Басқа да үстеме шығындары (өндіріс құралдары үшін жалға ақы төлеу, іс сапар шығыстары, берілген кепілдіктер үшін қызмет көрсету шығындары және өнім өндіру бойынша құрал – жабдықтарды жөндеу)
15.	Өнімсіз шығындардың барлығы, оның ішінде: ішкі өндірістік себептері бойынша тоқтап қалудан болған шығындары, цехтарда сақтау кезінде материалдық игіліктердің бүлінуінен болған шығындары; табиғи кему нормаларының шегінде материалдық игіліктердің жетіспеуінен және аяқталмаған өндірістен болған шығындары; басқа да өнімсіз шығындары

 

Шығындарды негізгі немесе үстемелі бөлу бөлімшелердің қызметін бағалау үшін негіз болады. Сондай-ақ өндірістік қызметтерді бақылау реттеу, талдау ,жоспарлау, есептеу процестеріменде тығыз байланысты болады. Үстемеге тікелей еңбекақы және тікелей материялдық шығындардан басқа шаруашылық субьектілерінің барлық шығындары жатады. Олар дайындау , ұйымдастыру қызмет көрсету және басқарудан туындайды . Осы біз таңдап алған шығындар жіктемесінің  бағыттары   шығыны тек  өнімнің пайда болу орындары бойынша жинақы шаруашылық субьектісінің тұжырымдары бойынша шығындар мазмұнын алуға және оларды өнім түрлеріне қатыс бойынша да өндірістік шығынның жұмыс күшін ұстауы бойынша да таратуға және қайта тартуға мүмкіндік береді.

Мыс: техникалық тұрғыдан басқару шығындарын техникалық службасының қызметтерін ұстау олардың еңбекақылары және әлеуметтік мұқтаждарғажасалған аударымдар.

Амортизация: техникалық қызметімен айналысатындардың ғимараттары мен құрылымдарын күтіп ұстау және шығындары жалпы өндірістік лабараторияларды күтіп ұстау; тозу және инвенторларды қалпына келтіру шығындар; техникалық жетілдіру өнертапқыштық және тағы басқалар.

Үстеме шығыстар екіге бөлінеді.

Жалпы өндірістік және жалпы әкімшілік үстеме шығыстары бойынша өндірістік үстеме шығыстар – бұл өндірісті басқару қызмет көрсету, ұйымдастыру шығындары. Олар бөлімше цех өндіріс бөлініс сияқты өндірістік бөлімшелерде пайда болады. Бұл шығындардың арнайы сипаты және функционалдық рөлі өндіріспен тікелей байланысты.

Өндірістік үстеме шығыстар құрамына мына шығындар кіреді: құрал жабдықтары күтіп ұстаумен пайдалану. Өндірістік айналымдағы ғимараттар, құрылымдарды күтіп ұстау және басқару тағы басқалар.

Құрал жабдықтарды ұстап күту және пайдалану шығындарына құрал жабдықтарды жөндеу. Күтіп ұстау үшін майлайтын және тағы басқа материалдар шығыны құрал жабдықтарымен көлік құралдарының амортизациясы құрал жабдыққа қызмет көрсететін жұмысшының әлеуметтік мұқтаждықтарына жасалатын аударымдермен еңбекақысы энергия бір сығылған ауа суы көмекші өндірістік қызметтері дайын өнім жазу сомасы құрал жабдықтарының жұмысымен байланысты басқа шығындар жатады.

Үстеме шығыстар баптарының қолданысы номенклатурасына сәйкес өндірісті дайындау функциясын ұйымдастырушылық функциясын  және тікелей басқару функциясын жүзеге асыратын шығындары бойынша топтастырылады. Әртүрлі экономикалық мазмұны бойынша шығындарды мынадай біріктіру шығындарда толтыру басқару жоспарлау нормалау жұмыстарының күрделі екендігі көрсетіліуі табысты ескеру және басқару жүйесін жасау мақсаты үшін өндірістік емес шығындарға әсер ететін факторлары алуда оларды функционалды бойынша оның ішінде шығындарының элементтері бойынша топтастырылғаны орынды үстеме шығыстар есебінің қисынды тұрғыдан қарасақ онда оны өзіндік құнға жатқызу яғни тарату керек екені баршаға мәлім. Бірақ мәселе оның тарату базасын таңдау мөлшерін анықтау және оның дайын өніммен аяқталмаған өндіріске үлес салмағын табу жан жақты зерттеулерді талап етеді.

Бүгінде бухгалтерлік есептің халықаралық тәжірибиеден өндірістік үстеме шығындарды тарату процедурасы бірнеше кезеңнен тұрады.

1. үстеме шығындардың негізгі өндірістік және қызмет көрсететін бөлімшелер араға тарату оның мақсаты әдісті таңдау ал ол өзіндік құнының қалыптасуының себеп салдары тығыз байланыста жасалынады.
2. қызмет көрсететін бөлімшелердің үстеме шығын өндіріске қайта тарату – яғни қызмет көрсететін бөлімше жабдықтаушы ролінде болып ,ал екінші бөлімше тұтынушы ретінде өзіне тиесілі шығындарды қабылдайды.
3. әрбір өндірістік бөлімшелер үшін үстеме шығындарды таратудың есептік мөлшерлемесі жасалады. Бұл жерде оның негізгі мақсаты әртүрлі бөлімшелерде өндірілмеген өнімдердің түрлерімен тапсырыстарына тиесілі шығыстарын тарату процесі тапсырыс бойынша да ұйым бойынша да жүргізіледі:

• жұмысты орындау үшін машина уақытын станок сағатын пайдаланады, яғни сол бойынша нормалайды.
• қарапайым жолмен өндірістік жұмыс уақыты үшін норма сағаты пайдаланады.
• өндірілетін бұйымдардың , материялдардың жартылай фабрикалардың көмегімен сәйес келетін нормалардан әзірлейді.

Тапсырыс түрлері бойынша үстеме шығындарды тарату бұл тарату процесінің соңғы сатысы болып саналады. Әрбір өнім түрі не болмаса әрбір тапсырыс бойынша жұмысты орындауға кететін әрбір бөлімшенің уақытын тапсырыстары бойынша жинақтаушы және оны келесідей формула бойынша есептеп шығарады.

 

 

 

 

 

2.5.Кезең шығыстары  (жалпы әкімшілік және пайыздар бойынша шығыстар);

 

Өнім өндіруге шығыстар болады және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің, көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Шаруашылықты жүргізуші субьект, еш нәрсе өндірмеседе, белгілі бір кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды.

Кезең шығыстарына мыналар жатады:

1. Жалпы және әкімшілік шыығыстар;
2. Пайыз бойынша шығыстар.
3. Тауарлы материладық запастарды сату бойынша шығыстар.

Бұл шығыстар тауарлы материалдық запастардың қалдығына жатқызылмайды, олар өзі орын алған есептік кезеңінің жиынтық табысын азайтып есептен шығарылады.Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына жатқызылмайды.

Жалпы әкімшілік шығысы бүкіл және өндірістік шаруашылық басқаруға байланысты кезеңдік шығыстар жатады. Бұл шығыстарының есебі 821 Жалпы әкімшілік шығыстары деп. аталатын активтік шотта жүргізіледі.

Пайыздар бойынша шығысқа – банк несиесі және жабдықтаушылардың берген несиесі бойынша төленетін пайыздар жатады.

Пайыздар несие алушының ақша капиталын неси еге алғаны үшін несие берушіге төленетін табыстың бір бөлігі. Пайызды өтеудің көзі қарыз капиталын пайдалану процесінен туындайтын құн болып табылады.

Пайыздар бойынша шығатын шығыстарының есебі 831 пайыздар бойынша шығындар деп. аталатын шотта жүргізіледі. Бұл активтік күрделі шот,пайыздар бойынша шығындардың  талдамалық есебі процестердің түрлері бойынша вед моста жүргізіледі.

Пайыздардың барлық түрлерін есептеген кезде 831 шоты дебителеді де, 684 Төлемге арналған процент тер шоты кредиттеледі.

Пайыздрадың барлық  түрлерінң төлемі 684 шотының дебеті және:

• пайыздар барлық шоттардан төленгенде 423 Банктегі арнаулы шоттардағы ақша шоттардағы ақша шотының;
• пайыздар валюталық шоттардан төленгенде 431,432 шоттардан;
• пайыздар ақшалай төленгенде 451 шотының кредиті бойынша көрініс береді.

Өндіріс  шығындарын есептеу үшін 90 – “Негізгі өндіріс” бөлімшесінің шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.

Өндіріске  жұмсалған барлық шығындарды қорытындылау  үшін 900 – “Негізгі өндіріс” шоты арналған. Осы шоттың 901 – “Материалдар”, 902 – “Өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы”, 903 – “Еңбек ақыдан аударылатын аударымдар”, 904 – “Үстеме шығыстары” жинақталады, содан соң жыл соңында 900 “Негізгі өндіріс” шотында қорытындыланады.

Негізгі өндірістегі шығындар есебін ұйымдастыру 900 “Негізгі өндіріс” шоты бойынша өндірістің шығындар есебі төмендегі номенклатура баптары бойынша топтастырылып, әдетте, олар элементтерінің кескіні бойынша есепке алынады.

Материалдар. Шикі заттар мен материалдар — өнімді әзірлеу негізінде пайда болатын немесе осы әзірлеу  кезінде қажетті компоненттер болып табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы жерде табиғи шикізаттардың құны (су шаруашылық жүйесінен субъектінің жинайтын, су үшін төлемі және де табиғи шикізат ресурстарын іздестіруге, барлауға, қорғауға, оларды пайдалану мен жаңғыртуды ұйымдастыруға арналған мамандандырылған ұйымдардың шығындарын өтейтін басқа да төлемдері), арнайы мамандандырылған ұйымдардың жүргізетін жер құнарлығын арттырудың шаралары көрсетіледі.

Лимиттік – алу карталары және талап – накладнойы жұмсалған шикізат пен негізгі материалдарды, сондай – ақ сатып алынған материалдарды өндірісте есептен шығару үшін негіз болып табылады. Осы құжаттардың деректері цехтар (өндірістер), калькуляция немесе есеп объектілері бойынша “Материалдардың шығыстарын тарату” деп аталатын талдамалық кестеге топтастырылады және “Цехтар бойынша шығындарының” ведомосы немесе осыған ұқсас есеп регистрлеріне (ведомостар, машинограммалар, карточкалар) жазылады.

Көмекші материалдар – тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету үшін негізгі  материалдарды шығару кезінде пайдаланған көмекші материалдардың шығыны. Бұндай көмекші материалдардың құны белгіленген шығыс нормасы бойынша өнімнің өзіндік құнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген сметалық мөлшерлемесі пайдаланылады. Шығыс нормасы мен бағасы өзгеретін болса, аталған мөлшерлеме қайта қаралуы мүмкін.

Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өнімнің өзіндік құнына, тауарлы өнімге және аяқталмаған өндіріске сметалық мөлшерлеме бойынша пропорциональды түрде таратылады.

Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық ресурстарының шығыстарына қайтарылған өндіріс қалдықтарының  құны қосылмайды.

Қайтарылған қалдықтар болып: материалдар, шикізаттар, шалафабрикаттар, жылуды сақтайтын материалдар т.б. материалдық ресурстары – саналады, бірақ олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін.

Белгіленген технологияға сәйкес өнімнің басқа түрін өндіру үшін толық қанды материал ретінде берілген материалдық ресурстар қалдыққа жатпайды. Сондай – ақ қалдыққа ілеспе өнімдері де жатпайды, олардың тізімі шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептен шығару әдістерінде белгіленген.

Қайтарылған қалдықтар (отходтар) келесі тәртіпте бағаланады:

— егер де қалдықтарды негізгі өндіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім азайтылып шығарылса немесе қосалқы өндіріс мұқтаждығы үшін, сондай – ақ кеңінен тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен материалдардың бастапқы құнының төмендетілген бағасы бойынша;

— қалдықтар қайта өңдеуге немесе сыртқа сатуға кесте, олардың жинау мен өңдеуге жұмсалған шығындарын шегере отырып, қалдықтарға белгіленген бағасы бойынша;

— егер де қалдықтар шартқа сәйкес шикізат немесе толыққанды материалдар ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шикізаттар немесе материалдар бастапқы толық бағасы бойынша бағаланады.

Қайтымсыз  қалдықтар бағалауға жатпайды. Қалдықтарды пайдалануды нормалау қажет, ал оларды кіріске алуға тиісінше бақылау жасауды жолға қою керек. Қайтымды қалдықтарды қоймаларға тауар құжаттамалары  бойынша кіріске алады, олардың құнына “Шикізат пен материалдар” бабы бойынша шикізат пен материалдардың шығыстарын азайтады. Қалдықтардың кіріске алынуын 206 – шоттың дебеті және 900 – шоттың кредиті бойынша көрсетеді. 900 – шоттың кредитіндегі талдамалық есеп регистрлеріне (карточкаларға, ведомостарға) жазылады.

Сатып алынатын бұйымдар, шалафабрикаттар және тараптық кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірістік сипаттағы көрсететін қызметтеріне өнімді іріктеп жинақтауға  пайдаланатын шалафабрикаттар мен сатып алынған бұйымдарға немесе дайын өнім алу үшін кәсіпорынның өзінде қосымша өңдеуге түсетіндерге кеткен шығындар; басқа жақтың кәсіпорындарының көрсеткен өндірістік сипаттағы қызметтеріне ақы төлеуге жұмсалатын шығындар сол өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына тікелей жатқызылуы мүмкін, сондай – ақ материалдар мен шикізатты өңдеуге, өнімді дайындау бойынша жекелеген операцияларды орындауға және белгіленген технологиялық процестерді сақтау үшін бақылау жасауға, орталық қоймаға дейін запастарды жеткізіп беру бойынша сырт жақтың транспорттық қызметіне жұмсалатын шығындар жатады.

Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс жасайтын және қызмет көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл – қазандық, электр станциялары, сумен жабдықтау, жөндеу механикалық цехы, автотранспорт және т.б. Көмекші  өндірістің шығындарын есептеуге 920 шоты арналған және ол “Цехтардың шығындары” деп аталатын ведомоста жүргізіледі, онда әрбір өндіріс үшін жеке талдамалық шот ашылады.

Көмекші өндірістің шығындарын есепке алу үшін мына шоттар арналған:

920 – “Көмекші өндірістер қорытушы шот”;

921 – “Материалдар”;

922 – “Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу”;

923 – “Еңбекақыдан қаржы бөлу”;

924 – “Амортизациялық қаржы бөлу”;

925 – “Басқа да шығыстар”.

Көмекші өндірістердің әрбір цехтары бойынша есепке алу “цехтар шығындары” деп аталатын ведомоста жүргізіледі. Ведомосқа жазбалар талдамалық кестелерден немесе бастапқы құжаттардан алып жазылады.

Көмекші өндірістің талдамалық  есебі әрбір цехта, өнім түрлері  және шығын баптары бойынша жүреді. Шығын номенклатурасы өндірістің күрделілігі мен сипатына тәуелді болып келеді. Әдетте, ол өзіне: негізгі материалдарды, көмекші материалдарды, отын энергетикалық және технологиялық шығыстарды, электр энергиясын, өндіріс мақсаты үшін пайдаланатын буды және суды, негізгі және қосымша жалақыны, жалақыдан аударылатын аударымдарды, үстеме шығыстарды қосады.

Қосымша өндірістің күрделілігі, сондай – ақ шығарылатын өнімнің біртектестігі немесе біртектес еместігі көмекші өндірістің көрсеткен қызметінің өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі әдісті қолдануға мәжбүр етеді.

Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршама ерекшеленеді, өйткені кейбір цехтар бір – бірімен тығыз байланыста болады және тұрақты түрде бір – біріне қызмет көрсетеді: жөндеу – механикалық цехы жүк автомашина цехына ағымдағы жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал автотранспорт цехы жөндеу механикалық цехына жүкті тасымалдайды.

Автомашинаның ағымдағы жөндеуінің өзіндік құнын есептеу үшін автомашинамен тасымалданатын жүктің өзіндік құнын білу керек, ал тасымалданатын жүктің өзіндік құнын есептеу  үшін ағымдағы жөндеудің өзіндік құнын білу керек. Бұл жағдайда, өзіндік құны не математикалық, не есептік өзіндік құн бойынша есептелінеді. Математикалық әдіс анық болғанымен, іс жүзінде екінші әдісі кеңінен пайдаланылады. Көмекші өндірісте шығындар ай сайын таратылады, сондықтан онда қалдық қалмайды.

Тек жөндеу – механикалық пен аспаптар жасайтын цехтарды қоспағанда, бұл цехтарда ай соңында қалдықтары болуы мүмкін. Бұндай қалдықтарды есептік кезеңнің соңында өндірістік  бухгалтериядан қаржылық бухгалтериясына беріледі, ол кезде 213 – “Көмекші өндіріс” шоты дебеттеледі де, 920 – “Көмекші өндіріс” шоты кредиттеледі – бұл операцияның көмегімен аяқталмаған өндірістің қалдығы қаржылық есеп берудің көмекші өндірісіне жатқызылады.

Келесі есептік жылдың басында қаржылық бухгалтериядан өндірістік  бухгалтерияға беріледі, ол кезде 920 – “Көмекші өндіріс” шоты дебеттеліп, 213 – “Көмекші өндіріс шоты кредиттеледі.

Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін және атқарған жұмысын тұтынушылар бойынша тарату үшін “Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін тарату” деп аталатын талдамалы кестесін жасайды. Онда әрбір көмекші цехтардың жиынтық шығындары, өндірілген өнімнің саны көрсетіледі: су қайнайтын қазан цехы бойынша – будың тоннасы, компрестік қондырғы – қосылған ауаның куба метрі, электростанция – киловатт / сағаты, автотранспорт – тонно / километрі. Содан соң жұмыс пен қызметтің өзіндік құнының бірлігі анықталады. Өзіндік құнның бірлігін анықтаған соң, жұмыс пен қызметті тұтынғандарға таратады.

Көмекші өндірістің өнімнің санын счетчиктердің көрсеткіштері бойынша немесе шамамен  анықтайды.

2.6.Әлеуметтік сала шығындары

 

Кәсіпорын қызметкерлерінің тұрмыстық мұқтаждығына тиісті өндірістермен шаруашылықтар ( асханалар, наубайханалар, моншалар, кір жуу, мектепке дейінгі балалар мекемелері, жөндеу және пішу шеберханалары) қызмет көрсетеді. Осы өндірістің өндірген өнімнің атқарған жұмытары мен көрсеткен қызметтерінң шығындарының есебі 940 “Әлеуметтік сфера ” шотында жүргізіледі. Оның құрамына мынадай субшоттар жатады:

• Тұрғын үй комуналдық шаруашылығы;
• Қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары;
• Тұрмыстық қызмет көрсету, киім тігу және басқа да өндірістер;
• Демалыс және еңбек лагерлері;
• Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері;
• Мәдени тұрмыстық мақсаттағы мекемелер;
• Басқа да өндірістер мен шаруашылықтар.

Қызмет көрсетуші өндірістер мен шаруашылықтардың шығындарын есепке алу, олар үшін белгіленген шығындар баптарының номенклатурасы бойынша “Қызмет  көрсетуші өндірістер мен шаруашылықтардың шығындарын есепке алу ведмосында” жүргізіледі.

Ведмосқа жазу  “Жалақы мен материлдар шығындарын тарту”, “Негізгі құрал жабдықтарының амортизациясының есебі”, “Көмекші өндірістер көрсеткен қызметтерін тарту”талдамы кестелерінен және басқа да құжаттарынан жасалады.

Әлеуметтік  сфераның шығындарын есепке алатын вед моста  вед моста көрсетілген мәліметтер әлеуметтік сфераның әрбір обьектілері бойынша жұмсалған шығындарды бақылау үшін пайдаланылады. Оның көптеген обьектілерінде аяқталмаған өндіірс болмайды, не болмас оның мөлшері азғантай болғандықтан калькуляциялау кезіндек ескеріле бермейді. Жеклеген өндірістермен шаруашылықтар бойынша есепке алу әдісін қарастарып көрейік. Тұрғын ұй комуналдық шарушылықтарының шығындары мен табыстарын есепке алу Оның құрамына тұрғын үй қоры, жалға тапсырылған тұрғын үй емес үй жайлары, санитарлық- гигиеналық обьектілер, жол шаруашылығы, қонақ үйлер. ТҮКШ  бойынша шығындар мен табыстарды есере алу 940 шотта шығыстар баптарының мынадай номенклатурасы бойынша жүргізіледі:

1 Жалақы мен жалақыдан жасалатын аударымдар;

2 Үй шарушылығын ұстау;

3 Тұрғын үй құрылысын жөндеу;

4 Тұрғын үй қорының негізгі құралдарының амортизациясы

5Тұрғын үй құрылыс бойынша шығыстар.

Қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындағы шығындарын есепке алу. Стационарлық асханаларды ұстау жөніндегі шығындар мынадай баптар бойынша жүргізіледі:

1 Жалақы және жалақыдан аударылатын аударымдар;

2 Шикізаттар;

3 Отын су тамақты дайындау үшін жұмсалған отын мен  судың құны;

4 Амортизация және басқа да ұсақ керек жарақтар бойынша шығыстар;

5 Ғимаратты күтіп ұстау;

• Басқа да шығыстар.

 

Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция (есеп) обьектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық (көпжазбалық) карточкаларда немесе ведомостарда жүргізіледі.

Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін, есеп объектілерін, шығын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарын ажыратады. Ал бұл үстеме шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді

Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы құрамында, біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және басқару бухгалтериясы болуы мүмкін.

Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарының  10-80 – бөлімшелеріне енетін шоттарын жүргізіп, есептің Бас кітабын, кәсіпорынның балансын және қаржылық есеп беруін жасайды.

Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Басқару бухгалтериясы шоттардың Бас жоспарының 90-бөлімшелеріне енетін шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия) болып келеді. Бұл өз билігінде қандай да болмасын бір “ноу – хауды” және өндірісті басқарудың озық деңгейін ұйымдастыруды, “жаңалықтарды” өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы тұтынушылар үшін ғана емес, сонымен бірге осы кәсіпорынның қызметкерлері үшін де “жабық” болуы мүмкін.

Қаржылық және басқару бухгалтериясының арасындағы өзара қарым – қатынастар мына төмендегі сызбада көрсетілген.Кәсіпорынның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін 211 – “Негізгі өндіріс”, 212 “Өз өндірісінің шалафабрикаттары”, 213 – “Көмекші өндіріс”, 214 – “Басқа да” шоттары пайдаланылады. Бұл шоттардағы топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір – екі күнде аяқталмаған өндіріс қалдығы есептеліп, яғни есептік кезеңнің соңында өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 211-214 шоттары дебеттеліп, 900, 910, 920, 950 шоттары кредиттеледі), содан соң келесі жылдың басында қайтадан қаржылық бухгалтериядан өндіріс бухгалтериясына беріледі (демек, 900, 910, 920, 950 шоттары дебеттеліп, 211-214 шоттары кредиттеледі) Сонымен, 211-214 шоттары “бір күндік шоттар” болып табылады және оның қалдықтары осы шоттар бойынша кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне енгізу үшін арналған.

Қаржылық және өндірістік  бухгалтериясының арасындағы өзара қарым – қатынастары.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір шолушы және бірнеше “транзиттік” шоттардан тұрады, онда олардың мазмұны, пайда болған орындары және басқа да белгілері бойынша шығындар топтастырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ќорытынды:

 

 

Өндірістік есепті ұйымдастыру үшін шығын есебінің обьектісі болып саналатынына байланысыт кәсіпорынынң белгілі бір топтасуын қарастырады. Мұндайда шығындарды түрі, пайда болған жері, жауапкершілік орталықтарымен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкіг. Түрлер бойынша шығын есебі бұл шығынды Қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға өндірісітік өнімніің өндірістік құрылымын өзіндік құнының кейбір элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына процентік ара қатынасыын есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резерфтерді айқындауға мүмкіндік береді.

Шығындардың пайда болған жері боойынша есептеу кәсіпорынынң құрылымдық бөлімшесі, жұмыс орындары, учаскелері, бригадалар цех тар,кәсіпорын бөлімдері мен тб Мұндай әрбір учаскіге кәсіпорынының шығын пайда болған жері орын номенклатурасында белгіленетін өз тіркеу номері бері леді. Бұл есеп басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Тұтастай кәсіпорынныңы да, оның құрылымдылық  бөлімшелерінде жұмысы тиімділігін ықпалды және Жан жақты бақылау өнімніііііің өзіндік құнын бақылауда қажетті, өнімнің жекелеген түрлері арасындағы қосымша шығындарды бөлу.

Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты- әрбір жауапкершілік орталықтары бойынша шығындармен табыс туралы мәліметтерді сметадан ауытқуды жауаақы адамға арту үшін жинақтау.

Өндірістік шығындар төрт элементтерден тұрады:

• Тікелей материлдық шығындар;
• Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
• Аудармдар (әлеуметтік салық);
• Қосымша шығындар.

Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын негізгі материалдар мен шикізат шығындары кірееді және олардың құнын белгілі бір бұйымғатікелей және үнемді аса мол шығынсыз жатқызылады. Материлдық шығындардың шамасын өнімнің нақты Турін өндіруге матеріал бірлігі бағасына қоладнуға тиісті, материалдар саныныа көбейтіп, санауға болмайды.

Еңбекті өтеуге шығатын шығын тікеклей және жанама деп. бөлу едәуір дәрежеде анқты жағдайларға байланысты. Егер ұйымда бір өнім шығарылса, онда тек өндірістік жұмысшылардың ғана емес, басқару қызметкерлерінің де еңбек ақысыда тікелей шығындар ретінде жіктеледі.

Қосымша шығыстарға баролық жанама шығындар кіреді.Бұл шығындар өндіріспен байланысты, бірақ тура тікелей және  үнемді дайын бұйымның  нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды сонымен қатар жанама өндірістік шығындарды сайма сай таңдалған база өнімдерінің түрлері бойыынша бөледі. Бөлудің тәсілдері жалпы өндірістік шығындар, электр энергеясына, құрал аспаптарға, қосалқы материлдарға деген өндіріс сияқты өндіріс көлеміне тура сайма сай өзгереді және өзгермелі өндірістік шығындар болып табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығындар тұрақты, мысалы сақтандыру жарнамалаары жал төлемі, жабдыққа амортизациялық аударымдар, жартылай өзгермелелер,телефон үшін төлем, комуналдық қызмет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

Негізгі:

1 К.Т Тасмағанбетов «Басқару есеп, стратегиялық жоспарлау және талдау» Алматы 2002.ж

2В.Л Назарова.  М.С Жапбарханова. Д.А. Фурсов. С.Д, Фурсова «Басқару есебі» Алматы 2005 ж

3В.К Радостовец, Т.Ғ ғабдулин, В.В Радостовец, О.И Шмидт Алматы 2002 ж

Қосымша әдебиеттер:

4.“Басқарушы өндірістік есеп”. Алматы “Принт” 2000ж Дәулетбеков Ә.Д,                                                               Тайғашинова Қ.Т, Таймағанбетов Т.А. Альмуханова

5 Бухгалтерлік есеп туралы және қаржылық есеп беру туралы. 26.12.1995 Заңы Егемен Қазақстан 28.06.2002

6 Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынылымдары.Алматы, Кәусәр бұлақ баспасы 1999.

7. В.Л Назарова. М.С Жапбарханова. Д.А. Фурсов. С.Д, Фурсова «Басқару есебі»
8. Спровочник по функционально- стоймостному анализу, Москва 1998г.
9. Хучелов Е.А. Бессонов Н.И. Приемы- эканомического анализа. 1998г.
10. Хорнгрен х.Т. Фостер. Д.Ж. Бухалтерский: учет Управленеский аспект. Алматы 1999г.

11 Карпова Т.П. Управленческий учет: Учебник:- М.: ЮНИТИ,2002 ж

12 Палий В.Ф. Основы калькуляций.- М: Финансы и статистика, 1989.

13 Калькуляция себестоимости в промышленности: Учебное пособие Под. Ред проф. В.А Белобородовой.- М: Финансы и статистика, 1989

14 Николаева С.А, Шишкова Т. Управленческий учет: Учебник. 2001 15 Шевченко                            15Н.Г. Управленческий учет. Управление персаналом.М, 2001

16 Рыночная экономика: Словарь Под ред. Г.Я Кипернама Республика