Бухгалтерлік есеп ақпараттық жүйе ретінде

«БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕ РЕТІНДЕ»

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

I ТАРАУ.

1.1. Басқаруды ақпаратпен қамтамасыз етуде және қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жіктеудегі бухгалтерлік есептің атқаратын ролі.

1.2. Бухгалтерлік есептің қазақстандық және халықаралық стандарттары.

1.3. Бухгалтерлік есептің тұжырымдамалық негізі.

II ТАРАУ.

2.1. Бухгалтерлік құжаттар.

2.2. Дебиторлық берешекті мойындау мен өлшеу.

2.3. Вексельдер есебі.

2.4.  Басқарушылық есептің әдістері және тәсілдері.

Қорытынды 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әр түрлі деәгеидегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес-субъектіні айқындауға, сондай-ақ субъектілердің каржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып табылады.

Бухгалтерлік есеп — экономиканың білім жүйесіндегі негізгі пәндердің бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық жүргізуші кез келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті сипатталып, оның табысы немесе шығыны ссепке алынады, каржылық жағдайы ашып көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп субъектілердің меншігін сақтауды бақылауға және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпаратты жинақтайды.

Қазіргі заман бухгалтерлері — бухгалтерлік есеп ауқымында алған терең кәсіби білімі арқылы экономикалық талдау мен аудит дағдыларын игеруі, сондай-ақ өндіріс процестерін басқара — білуі тиіс. Ол Қазақстан Республикасының азаматтық құкықтары мен заңнамаларды есепке ала отырып, әр түрлі экономикалық шешімдер қабылдап, ұйымның келешектегі қызметін жоспарлай білуі тиіс.

Осы тақырып негізінде Казақстан Республикасы бухгалтерлеріне, экономикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне төмендегі тақырыптарды оқып түсінуге мүмкіндік береді:

• бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жүйесін;
• бухгалтерлік терминологияны;
• есеп пен қаржылық есеп берудің негізі принциптерін;
• бухгалтерлік есептің  стандарттары  мен  қаржылық  есеп  берудің  халықаралық   стандарттары   ұсынған    талаптарға   сәйкес   бухгалтерлік   есеп әдістемелігі мен оның ұйымдастырылуын;

—    қаржылық есеп беруді пайдаланушылар және олардың шаруашылық қызметі туралы сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету тәртібін;

• шаруашылық кызметін жүзеге асыру барысында субъектілердің ҚР заңдарын сақтауын бақылау үшін мемлекеттік органдарын қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуін;
• бухгалтерлік есептің экономиканы басқару жүйесіндегі ролін;
• бухгалтерлік есептің бақылау-ақпараттық ролін;

Курстық жұмыста баяндалған материалдармен қатар нормативті құжаттар, алғашқы құжаттардың нысандары мен типтік бухгалтерлік жазулардың үлгілері берілген, оларды оқу мақсатында да, қаржылық және өндірістік қызметте де қолдануға болады.

I ТАРАУ.

1.1. Басқаруды ақпаратпен қамтамасыз етуде және қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жіктеудегі бухгалтерлік есептің атқаратын ролі.

Бухгалтерлік есеп — субъектілерді пайдаланушылардың қарауына ұсынатын қаржы­лық ақпаратының сипаты мен көлеміне байланысты. Пайдаланушылар әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, инвесторлар немесе несие берушілер, әлде бірлесе отырып іс-қызмет жүргізушілер. Әр қилы экономикалық шешім қабылдауда олар субъектінің қаржылық және басқадай есептеріне сүйенеді.

Қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың екі негізгі топтары бар:

• ішкі;
• сыртқы.

Сыртқы пайдаланушылар екі категорияға бөлінеді. Олар:

• субъект қызметіне тікелей қаржылық мүддесі бар;
• субъект қызметіне жанама қаржылық мүддесі бар.

Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар категориясына мыналар кіреді:

• қазіргі және болуы ықтимал инвесторлар;
• қазіргі және болуы ықтимал кредиторлар;
• сатып алушылар.

Жанама қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар категориясына кіретіндер:

• салық органдары;
• реттеуші органдар;
• статистикалық органдар;
• басқа топтар (аудиторлар, кеңесшілер, тұтынушылар топтары және т.б.). Қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жіктеу. «Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негізге» сәйкес қаржылық есеп беруді пайдаланушылар қатарына мыналар қосылады;
• берілген инвестицияларға байланысты тәуекелді көтеруші инвесторлар. Оларға акцияны сату, ұстай тұру немеее сату жайлы шешім қабылдауға және субъектінің диви­дент төлеуге қабілетін бағалауға көмектесетін ақпарат керек болады;
• тиесілі кредиттер мен проценттер бола ма, олар уақтылы төлене ме деп білгісі келетін қарыз берушілер;
• тиесілі сома бола ма, төлене ме деп анықтауға мүмкіндік беретін ақпаратқа қызығушы жабдықтаушылар және басқа сауда кредиторлары;
• сатып алушылар. Оларға субъектің үздіксіз қызметі туралы, әсіресе, олардың осы субъектіге ұзақ мерзімдік келісімдері туралы ақпарат қажет;
• қызметкерлер. Олар субъект қызметінің тұрақтылығы мен тиімділігі туралы ақпаратқа, сонымен қатар субъектінің еңбекақымен және басқа жеңілдіктермен, зейнетақымен, жалдау жөніндегі бұдан былайғы жұмыспен қамтамасыз ету қабілетін бағалау мүмкіндігін беретін ақпаратқа мүдделілік танытады;

— ресурстарды бөлу жайлы ақпарат алуға мүдделі мемлекеттік органдар. Сонымен қатар оларға субъектінің іс-әрекетін реттеу, салық салу саясатын белгілеу үшін және ұлттық табыс пен басқадай статистикалық мәліметтерді анықтауға негіз есебіндегі ақпарат қажет;

— көпшілік, өйткені субъектілер жергілікті экономикаға көптеген тәсілдермен елеулі үлес қосады, бұған халықтың еңбекпен қамтылуы мен жергілікті жабдықтаушылардың қолдауы да қатысты. Қаржылық есеп беру көпшілікті субъектінің игілігін молайтуда жеткен жетістіктері мен даму бағыттары туралы ақпаратпен қамтамасыз етіп, көмектесе алады.

Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін ұйым басшылығы қаржылық жағдай, онын нәтижелері мен қаржылық жағдайдағы өзгерістер жайлы ақпаратқа сүйене отырып, жауапкершілік көтереді. 

1.2. Бухгалтерлік есептің қазақстандық және халықаралық стандарттары.

Стандарттар — каржылық есеп беруді дайындау ережелері.

Бүкіл әлемдегі қаржылық есеп берулерде қолданылатын бухгалтерлік есеп принциптерін бірегейлендіруге қол жеткізу үшін 1973 жылы Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары қомитеті (ҚЕХСК) Австралия, Канада, Франция, Германия, Жапония, Мексика, Голландия, Ұлыбритания, Ирландия және АҚШ-тың кәсіби бухгалтерлері арасындағы келісім нәтижесінде құрылды. 1983 жылдан бері барлық кәсіби бухгалтерлік ұйымдар — Бухгалтерлердің Халықаралық Федерациясы мүшелері БЕХСК-ның мүшелері болды.

Қаржылық есеп берудің Халықаралық стандарттары комитеті (ҚЕХСК) барлық жерде қабылданып, ұстану үшін 41 қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын жете зерттеп, жасап, жариялады және ұсынды.

ЕХСК-ның басты мақсаты — егер мыналар анықталып, қол жеткізілсе, қаржылық есеп беруді ұсыну;

• міндеттер, оларды шешу үшін қаржылық ақпарат талап етіледі;
• ақпараттық жүйе құру принциптері;
• осы ақпараттың сапалық сипаттамалары;
• қаржылық есеп беру элементтері.

1997 жылдан бастап Қазақстан Республикасында қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары негізінде жасалған бухгалтерлік есептің 29 отандық стандарттары қолданыста жүр.

1.3. Бухгалтерлік есептің тұжырымдамалық негізі.

Бухгалтерліқ есептің тұжырымдамалық негізі мынадай аспектілерді қарастырады:

а)   қаржылық есеп берудің мақсаттары;

ә)   бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берудің негізгі принциптері;

б)   қаржылық есеп беру элементтерін анықтау, тану ж2не өлшеу.

Қаржылық есеп берудің мақсаттары. Қаржылық есеп берудің негізгі мақсаты пайдаланушыларға қаржылық жағдай, субъектінің қызмет нәтижелері мен қаржылық жағдайындағы өзгерістер жайлы ақпарат ұсыну болып табылады. Дегенмен қаржылық есеп беру экономикалық шешім қабылдау үшін пайдаланушыға қажетті барлық ақпаратты өзіне енгізе алмайды, өйткені есеп негізінде өткен оқиғаларды бейнелейді.

Алайда қаржылық есеп беруде сонымен келесі көрсетілгендерге пайдалы ақпаратты жинақтайды;

• кредиттерді ұсыну жөніндегі инвестициялық шешімдерді қабылдауға;
• субъектінің алдағы ақшалай түсімін бағалауға (ақшалай қаражат пен олардың баламаларының түсімі мен жылыстауы. Баламалар (эквивалент) қысқа мерзімді ақшалай міндеттемелерді «овердрафт» қанағаттандыру үшін арналған — қаражатты клиенттің шоты бойынша есептен шығару);
• субъектінің ресурстарымен міндеттемелерін қарауындағы ресурстармен байланысты бағалауға;
• басшы органдардың жұмысын бағалауға;

Экономикалық шешімдерді қабылдау үшін пайдаланушыға субъектінің ақшалай қаражатты генерациялайтын қабілеті, генерациялау мерзімі мен алынған қорытындыларға сенімділік туралы ақпарат керек. Бұл қабілет, мысалы, субъект өзінің қызметкерлері мен жабдықтаушыларына, проценттерді төлей ала ма, кредиттерді жауып, табысты бөле ала ма дегенді анықтайды.

Бұл үшін оларға субъектінің каржылық жағдайын, іс-әрекетін және өзгерістерін бейнелеп көрсететін ақпарат қажет.

Қаржылық жағдайға ол бақылайтын экономикалық ресурстар, оның қаржылық құрылымы, өтемділігін, төлем қабілеттіліғі мен жұмыс істейтін орта өзгерістерін қабыл­дауға қабілеттілік әсер етеді.

Өтемділік, төлем қабілеттілігі — қаржылық міндеттемелерді осы кезеңде өтеғеннен кейінгі жақын арадағы ақшалай қаражаттың бар болуы.

Субъект қызметінің көрсеткіштері, оның тиімділігі, пайдалылығы туралы ақпарат экономикалық ресурстарда болатын ықтимал өзгерістерді бағалау үшін керек.

Ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы ақпарат субъектінің ақшалай қаржыны алу қабілетін бағалаған кезде пайдалы.

Қаржылық есептер өзара байланысты, өйткені олар шаруашылық өмірдің бірдей фактілерін бейнелейді.

Түсініктеме жазбада (пояснительная записка) пайдаланушыларға қаржылық есеп баптары жөніндеғі қосымша мәліметтер болады.

Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру. «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы» заңда бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берудің негізгі мақсаттары белгіленді;

• субъектінің, сондай-ақ басқа мүдделі тұлғаларды шаруашылық қызмет жайлы толық және күмәнсіз сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету;
• субъектінің шаруашыльщ іс-әрекетін жүзеге асыруда ҚР заңдарын сақтауын бақылау үшін мемлекеттік органдарға қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету.

Қойылған міндеттерді орындау үшін қаржылық есеп беру негізгі принциптерге (есептеу мен үздіксіз қызмет) және саналық сипаттамаларға (негізгілері — түсініктілігі, орындылығы, сенімділігі және салыстармалылығы) сәйкес жасалады.

Кезеңдік қаржылық есеп беру субъект жөніндегі бухгалтерлік ақпаратты топтастырудың негізгі құралы болып табылады.

Элементтер — қаржылық есептерге кіруге тиісті баптар тобы. Қаржылық есеп бе­рудің тұжырымдамасы 7 элемент (активтер, міндеттемелер, капитал (таза активтер (ф. №1), кірістер, шығыстар, пайда, шығындар, зияндар (ф. №2)) белгілейді. Олар ұсынылатын қаржылық есеп беруді пайдаланушыларға пайдалы ақпарат беретін бөлінбес қасиеттері (атрибуттары) болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есептің стандартгарына сай мынадай принциптер қабылданған:

Есептеулер. Табыс алынған, ал шығындар жұмсалған с»тінде есепке алынады, зияндар, операциялар мен оқиғалар бухгалтерлік есепте көрсетіледі ж»не қатысты кезеңнің қаржылық есебіне кіреді. Осы принципі бойынша құрылған, қаржылық есеп беру өткен операциялар мен басқадай оқиғалар туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, ол ақшалай қаражат алынған немесе төленген кезде емес, экономикалық шешім қабылдау кезінде пай-даланушылар үшін өте маңызды.

Үздіксіз қызмет. Субъект өзінің іс-қызметін белгісіз уақыт кезеңі бойы жалғастырады және оның жақын болашақта таратылатын ниеті жоқ немесе қажеті жоқ, немесе ол қызметінін ауқымын елеулі түрде қысқартпақ емес деп шамаланады.

Қаржылық есеп берудің негізгі саналық сипаттамалары:

Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде ұсынылған ақпарат пайдаланушыға түсінікті болуға тиіс.

Орындылық. Пайдаланушыға өткен, қазіргі және болашақ оқиғаларды бағалауға, өткен бағалауды растауға немесе түзетуге көмектесіп, экономикалық шешімдерғе ықпал ету.

Ақпараттың орындылығына оның сипаты мен елеулілігі маңызды ықпал жасайды. Ақпарат еғер оны қалдыру немесе дұрыс ұсынбау пайдаланушының экономикалық шешіміне әсер ете алса, елеулі деп саналады.

Сенімділік. Ақпаратта елеулі қателер мен бұрмалаулар жоқ және пайдаланушылар оған шынайы деп сенуіне болады.

Шынайы көрсету. Сенімділікті қамтамасыз ету үшін қаржылық жағдай, операция нәтижелері, ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы ақпарат операцияларды және тағы басқа оқиғаларды шынайы көрсетуі тиіс.

Мяннің формадан артықшылығы. Операциялар мен басқа оқиғаларды шынайы ұсыну үшін олар тек заңдық формамен ғана емес, оның мәні мен экономикалық шындығына сай есептеліп, ұсынылуы қажет.

Бейтараптылық. Қаржылық есеп берудегі ақпараттың сенімділігін қамтамасыз ету үшін ақпарат нейтралды, яғни күні бүрын теріс түсінікте болмауы керек.

Байқампаздық (осмотрительность). Активтер мен кірістер кемітілмей, ал міндеттемелер мен шығыстар әдейі арттырылмауы үшін белгісіздік жағдайларында талап етілетін, есептесулерге пікір қалыптастырған кезде сақтықтың белгілі бір деңгейін ұстау.

Толықтылық. Сенімділікті қамтамасыз ету мақсатында қаржылық есептердегі ақ­парат толық болуы тиіс.

Салыстырмалылық. Қаржылық ақпарат пайдалы және мазмұнды болуы үшін есепті кезең салыстырмалы болуы тиіс. Пайдаланушылар субъектгаің есеп саясаты, олардағы барлық өзгерістер мен мұндай өзгерістердің нәтижелері жайлы хабардар болуы тиіс.

Уақыттылық. Ақпарат ұсынуда ақталуға келмейтін тежеу болған жағдайда ол өзінің орындылығын жоғалтуы мүмкін.

Пайда мен шығын арасындагы баланс. Ақпараттан алынатын пайда оны алуға кететін шығыннан асып түсуі тиіс. Пайда мен шығынды бағалау едәуір дәрежеде кәсіби пайымдаудың мәселесі болып табылады.

Сапалық сипаттаулар арасындагы баланс. Қаржылық есеп беруге арналып қойылған негізгі тағайындауды орындау үшін көбіне тепе-теңдік немесе сапалық сипаттамалар арасындағы ымыра болуы қажет. Қаржылық есепті жасаушылар кәсіби пайымдаудың көмегімен әр түрлі жағдайларда сипаттамалар дың салыстырмалы маңыздылығын айқындайды.

Шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) көрсету. Негізгі сапалық сипаттамаларды және бухгалтерлік есептің сәйкес стандарттарын қолдану, әдетте, шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) ақпарат бар қаржылық есепті жасау мен алаламай көрсетуді қамтамасыз Шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) көрсету. Негізгі сапалық сипаттамаларды және бухгалтерлік есептің сәйкес стандарттарын қолдану, әдетте, шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) ақпарат бар қаржылық есепті жасау мен алаламай көрсетуді қамтамасыз етеді.

II ТАРАУ.

2.1.Бухгалтерлік құжаттар.

Бухгалтерлік цұжат — шаруашылық операцияларын жүзеғе асыруға арналған жазбаша өнім немесе осы операцияны іс жүзінде атқаруды растау. Қүжаттардағы мэліметтер бухғалтерлік есепте ағымдағы шаруашылык операцияларын көрсетуғе неғіз болады. Сонымен катар құжаттар субъектінің іс-әрекетін оперативті басқару барысында кеңінен қолданылады. К|үжаттар неғізінде — материалдық жэне ақшалай қаражаттардың қозғалысын, дебиторлар жэне кредиторлармен есеп айырысу жағдайларын жэне т.б. тұрақты бақылау жүрғізіледі. Құжаттарды — кәсіпорындар арасында дау туындаған жағдайда дэлел ретінде пайдаланады, өйткені олар атқарылған шаруашылық операңияларының жазбаша куэліғі жэне бухесептеғі жазбалардын неғізі болып табылады. Шаруашылық операцияларын ресімдейтін күжаттар — баспаханалық тэсілмен басылатын немесе электронды таратушыда жасалған жэне шаруашылық операциялары туралы мэліметтер жазылған бағаналар түріндеғі жолма-жол сызықтар мен жолдары бар парақтар. Есептің барлык жүйесі көрсеткіштерінің толықтығы мен күмэнсіз сенімділіғі рэсімдеу сапасына байланысты.

«Бухғалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы» Заңның 6-1 бабьша сэйкес құжаттарға мынандай талаптар қойылады:

• уақтылы жасау;
• позицияның сенімділіғі;
• дүрыс рәсімдеу.

Құжатта жазылған және операцияны сипаттайтын мэліметтер деректемелер (реквизиттер) деп аталады. Деректемелердің саны мен мазмү,ны операция сипатына жэне құжат міндетімен айқындалады.

2.2. Дебиторлық берешекті мойындау мен өлшеу.

Дебиторлық берешек — сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің (бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе отрациялық циклді және ағымдагы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді. Саудалық дебитор берешегі — негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы. Саудалық емес дебиторлық берешек іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер, алуға арналған девиденттер мен проценттер, үкімет органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек-талап және басқалар) пайда болады.

Дебиторлық берешек үш топқа бөлінеді: алынуга тиісті шоттар, алынған вексельдер және басқалар.

Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары кіреді. Дебиторлык берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады. Әдетте дебиторлық берешек шот-фактуралармен расталады. «Алынған вексельдер» бабы ресми борыштық міндетемелермен расталады.

Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық берешектің пайда болуы субъектінің шаруашьшық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып саналады. Дебиторлық берешек пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын делініп бөлінеді. Субъектінің өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады. Мысалы, субъектіге шартқа сәйкес орындалған жұмыс үшін 156700 теңге сомасында, ҚҚС сомасы — 25072 теңге шот ұсынылады. Бухгалтерлік есепте бұл операция мынадай жазбалармен көрсетіледі:

1. Орындалған жүмыстардың келісім-шарттық құнына: 301 «Алынуға тиісті шоттар» шот дебеті.

701 «Өнімді (тауарды, жұмысты, кызметгі) өткізуден түскен табыс» шот қредиті — 156700.

2. ҚҚС сомасына:

301 «Алынуға тиісті шоттар» шот дебеті 633 «ҚҚС» шот қредиті — 25072.

3. Шотты төлеу келісім-шартқа сәйкес 30 күннен соң:

441 «Ағымдық қорреспонденттіқ шоттардағы ұлттық валютадағы ақша» шот дебеті. 301 «Алынуға тиісті шоттар» шот кредиті — 181772.

Мерзімінде, төленбеген дебиторлык берешек ақталмайтын болып саналады. Ол есеп жэне қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшіліктер, тауарлық-материалдық қорларды жіберуді бакылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.

Қазақстан Республикасындағы барлық шаруашылық субъектілеріндегі табысты есептеу тәсілімен айқындайтындықтан, күдікті борыштар бойынша резерв кұру қажеттілігі туады. Олар тәуекел қоры болып табылады, сол немесе басқа борыштың өтелмей қалуынан сақтандырады. Бухгалтерлік баланста дебиторлык берешек күмәнді борыштар бойынша резервті есептеп шығару үшін көрсетіледі.

Күмәнді дебиторлық берешек пен оны бағалау.

Салық кодексіне сәйкес күмәнді талаптар — Қазақстан Республикасының заңды және жеке кәсіпкерлері — резиденттеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы іс-әрекет жасайтын заңды тұлғалар-резидент еместерге тауар еткізу, жұмыс орындау, қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған және талап пайда болған сәттен бастағанда үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар; сонымен қатар өткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызметтер бойынша пайда болған және Қазақстан Республикасыньщ заңдарына сәйкес салық төлеуші- дебиторды банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған талаптар да күмәнді деп танылады.

Етер күмәнді дебиторлық берешек болуы ьқтимал және бағалануы мүмкін болса, оны шотта көрсету қажет. Салыстыру принципі бойынша дебиторлық берешектін есепті кезеңде күмәнді шығындары мойындалуын талап етеді. Болжанатын дебиторлық берешек операциялық іс-әрекеттен болған шығыс – күмәнді борыштар шығыстары ретінде көрсетіледі.

Егер күмәнді дебиторлык берешек күтілмесе, онда кірістер мен алынуға тиісті шоттарға ешқандай түзетулер талап етілмейді, ал дебиторлық берешек үмітсіз деп мойындау кезеңіне есептен шығарылады. Мұндай амал тікелей есептен шығару тәсілі деп аталады.

Егер күмәнді дебиторлық берешек ықтимал (мерзімі біткен) және есепке алынуы мүмкін болса, есепті кезең соңында түзету жазбасын жасау талап етіледі. Мысалы, егер субъект 15000 тенге сомасында күмәнді дебиторлық берешекті күтсе, күмәнді борыш бойынша шығынды көрсететін мынандай проводка енгізіледі:

821 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шот дебеті

331 «Күмәнді борыштар бойынша резерв» шот кредиті       15000.

Күмәнді борыштар бойынша резерв қүру тәртібі «Табыс» 5 бухгалтерлік есеп стандарттарымен және оған «күмәнді борыштар бойынша резерв құру тәртібі» атты әдістемелік ұсыныстармен реттеледі. Күмәнді борыштар бойынша резерв есепті кезең соңында өткізілген дебиторлық берешекті түгендеу қорытындылары негізінде құрылады. Күмәнді борыштарды бағалау жөнінде екі тәсіл бар: өткізу, орындалған жүмыс, көрсетілген қызмет көлемінің проценті тәсілі, төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі.

Өткізу көлеміне байланысты процент тәсілі — үмітсіз борыштардың проценті жалпы әткізу көлемінде анықталады. Бұл үшін бірнеше есепті кезең ішінде (ең азы үш жыл) тауар өткізу (жұмыс, қызмет) көлемін және күмәнді борыштар бойынша резерв пайда болуы үшін процентті белгілеуге арналған төленбеген шоттар сомасын талдау қажет.

Мысалы. Жыл ішіндегі өткізу көлемі 1390 мың теңгені құрады. Күмәнді берешектің орташа проценті есебін жүргіземіз:

2002 ж. үшін күмәнді борышы бойынша резерв сомасы (3,3 + 1,7 + 1,6): 3 =2,2%

1390 х 2,2% = 30,58 мың теңгені құрады.

Есепті кезең еоңында мынадай жазба жазылады:

821 «Жалпы және экімшілік шығындары» тот дебет!

311 «Күмәнді борыштар бойынша резерв» шот кредиті -30,58 мың теңге

Төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі — берешекті төлеу мерзімі бойынша күмәнді талаптар проценті анықталады. Бұл үшін алынуға тиісті барлық шоттарды мынандай категориялар бойынша жіктеу қажет:

• өтеу мерзімі әлі болмаған шоттар;
• 1 күннен 30 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 31 күннен 60 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 61 күннен 90 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 90 жэне одан көп күндерде төлеу мерзімі бар шоттар. Мысалы:

Күмәнді борыштар сомасы 226,7 мың теңге құрайды.

824 «Жалпы және әкімшілік шығындары» шот дебеті

311 «Күмәнді борыштар-бойынша резерв» шот кредиті — 226,7 мың теңге.

Субъект балансынан бұрын талап етілмеген, күмәнді деп танылған борыштарды есептен шығарғанда мынандай жазба жазылады:

311 «Күмәнді борыштар бойынша резерв» шот дебеті

301 «Алынуға тиісті шоттар» шот кредиті

321-323 «Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешегі» шот кредиті — 2-26,7 мың теңге.

2.3. Вексельдер есебі.

Вексель — бір жақты шартсыз ақшалай міндеттемесі бар қатаң белгіленген нысандағы төлем құжаты. Вексельді шығару мен айналым тәртібі Қазақстан Республикасыньщ 28.04.1997 ж. №97-1 «Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналым туралы» Заңымен реттеледі.

Жай вексель (соло) — вексель берушінің алғашқы талабы бойынша төленетін еш нәрсесіз алдын-ала шартталмаған міндеттемесі бар векселі немесе белгілі бір уақытта вексель ұстаушыға вексельде көрсетілген ақша сомасын болашақта төлеу. Мұндай вексель бойынша вексель беруші төлеуші емес, үшінші тұлға (трассат) акцепт арқылы өзіне вексельді төлеуге міндеттеме қабылдайды. Алайда сол сәтке дейін вексель бойынша вексель беруші жауапты болады.

Аударылатын вексель (тратта) — вексель берушінің (трассанта) еш нәрсесіз алдын-ала шартталмаған ұсынысы (бұйрық) бар вексельді үшінші тұлғаға (трассата), төлеуге бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бұйрығы бойынша болашақтағы белгілі бір уақытта не болмаса вексельде көрсетілген ақша сомасын талап ету бойынша вексель.

Талап ету мерзімі бойынша немесе талап етілгеннен кейін белгілі бір уақытта, төленуге тиісті жай және аударылатын вексельде вексель беруші сомасына проценттер есептей алады.

Коммерциялық (тауарлық) вексель — сатып алу-сату мәмілесі негізінде берілген вексель.

Акцепт — вексельді төлеуге арналған жазбаша келісім.

Индоссамент — осы вексель бойынша басқа адамға құқықтарын сыйлағандай етіп сатуды растайтын, айналымдағы беріліс жазбасы.

Индоссант — вексель беретін адам.

«Бұйрыққа емес» — вексель берушінің вексельге кіргізетін, вексельді индоссамент арқылы беруге тыйым салуды бейнелейтін формула.

Аваль — вексельдік кепілдік, соған орай оны жасаған адам вексель бойынша міндетті басқа адамдардың міндеттемелерін орындау үшін жауапкершілік қабылдайды.

Регресс — акцептелмеген немесе төленбеген вексель бойынша қайтадан кері талап ету.

Есеп кеңсесі — Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің банктік заңнамаларға сай вексельдік операцияларды жүргізуге құқық беретін лицензиясы бар банк.

Форфейтингтік операциялар (форфеттеу) — тауарларды (жұмысты, қызметті) сатып алушының борыштық міндеттемелерін сатушыға арналған айналымсыз вексельді сатып алу арқылы өтеді.

Вексельдер бойынша бухгалтерлік есеп «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы» заңмен, субъектілердің қаржы шаруашылық қызметі шоттарының Бас жоспарымен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 7.02.2001 ж. № 23-2-2-6/63/1510. Вексельдік операциялардың бухгалтерлік есебі туралы» хатымен реттеледі.

Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық берешегі.

Егер субъект басқа субъектің 50%-тен асатын дауыс беруші акцияларына тікелей немесе жанама ие болса, инвестор бұл субъектіге бақылау қояды және негізгі шаруашылық серіктестігі болып танылады. Негізгі серіктес пен өның еншілес серіктестіктері топ құрады. Аналитикшіық есеп әрбір еншілес серіктестік бойынша жүргізіледі. Егер инвестор басқа субъектің 50-нен кем дауыс беруші акциясына ие болса, мұндай жағдай да инвестелетін объект тәуелді субъектке айналады.

Мысалы. Негізгі серіктестік еншілес (тәуелді) серіктестікке 236000 тенге сомасында материал жіберді. Мұндай жағдайда мынандай жазбалар жазылады:

а) негізгі серіктестікте:

2.4.  Басқарушылық есептің әдістері және тәсілдері.

Басқарушылық есептің пәніне өндірістік басқару процесінің барлық кезеңіндеғі объектілердің жиынтығы жатады. Пән мазмұнында оның үш топқа белуге болатын көп объектілері бар:

1. Өндірістік ресурстар.   Ол   субъектінің   шаруашылық   қызметі   ироцесінде адамдарды мақсатқа сай еңбекпен қамтамасыз етеді. Оған жататындар:

• негізгі құрал — еңбектің қулын елемейтін, пайдалы қолданьиу мерзімі жылдан асатын еңбек құралы, оның жағдайы және пайдаланылуы;
• материалдық емес активтер — ұзақ мерзімді жұмсалым объектісі, оның жағдайы жэне пайдаланылуы;
• материалдық активтер  —  еңбек  құралының  көмеғімен  өндіріс  процесінде өңдеуғе арналған еңбек пэні.

2. Шаруашылық процестері    және    олардың    нәтижелері    жиынтығында субъектінің өндірістік қызметін құрайды. Бұл ар:

• дайындау процесі  —  алу,   сақтау,   өндірістің  шикізатпен,  материалдармен, отынмен, өндірістік жарақтармен, қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етілуі, маркетингтік қызмет;
• өндіріс процесі   —   өнім   (жұмыс,    қызмет)   өндірудің   технолоғиясымен шарттасылған. Ол шығарылған өнімдерді жетілдіру және жаңаларын әзірлеу бойынша негізгі және қосалқы операциялардан тұрады;
• каржылық-өткізушілік қызмет — бүл өнімді өткізу, буып-түю, тасымалдау, жарнамалау, сапасын  арттыру,  тұтынушылармен тікелей  байланые  орнату  бойынша нарықты қалыптастыратын маркетингтік қызметтер.

Ұйымдастырушылық топ — субъектіні заңды тұлға ретінде, оның қүрылымын, бөлімдерін, қызметін, учаскесін жасау; жоспарлау, бақылау, жоепардың орындалуын бағалау, ынталандыру, субъектінің мақсатына жетуді көздеген орындаушылардың эрекеттерін іштей үйлестіру қызметтеріне сэйкес қурьілымдық бөлімшелердің арасында ақпараттық жүйені уйымдастыру.

Басқарушылық есеп пэніне субъектінің ақпарат жуйесіндегі басқарушылық есеп объектілерінде керініс табатын эдістер мен тэсілдер жиынтығы жатады.

Басқарушылық есептің негізгі әдістері:

• құжаттау —   алғашқы   қужаттар   жэне   басқарушылык   есенке   субъектінің өндірістік қызметін толық бейнелеуге кепілдеме беретін машиналық ақпарат қурылғысы;
• түгендеу — объектінің нақты жағдайын, сондай-ак есептік қүндардан ауытқуды, ескерілмеген қүндылықтардың дерегін. шығын, кем шығуды, талан-таражды анықтау тәсілі. Ол құндылықтардың сақталуына ықпал етеді, олардың пайдаланылуын бакылайды, есептік ақпараттьщ толықтығы мен шынайылығын қамтамасыз етеді;

• бағалау, топтау жэне корытындылау, бақылау шоттарын пайдалану —
  объект туралы мына белгілер бойынша ақпараттарды жинастырады жэне жүйелейді:
• өндірістің өзіндік ерекшелігі;
• басқарудың технологиялық  жэне  ұйьмдастьфушылық  құрылымы,  басқару жүйесінің мақсатты қызметі.

Топтастырылған ақпарат оперативтік жэне стратегиялық шешім қабылдауға керекті қызмет нэтижесін багалауда пайдаланылады.

Бақылау шоты — бул есептік кезең операцияларының қорытынды сомасы бойынша қорытынды шот. Бул қаржылық жэне басқарушылық есептердің байланыстыру буыны (журнал-ордердегі жазумен, материалдық атауы мен бақылау шоты бойынша жинақтаушы тізімімен хронологиясы сэйкес келуге тиісті материалдардың қоймалық есеп карточкалары);

• жоспарлау —  субъектінің  мүмкіндігін  нарық  жағдайымен  сэйкестендіруте бағытталған үздіксіз циклдік процесс. Ол болашақтағы проблемаларды шешумен тікелей байланысты;
• мөлшерлеу — барлық ресурс түрлерін тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған оңтайлы мөлшерлік пен нормативтердің ғылыми негізделген есебі жэне шығынды өнімге айналдырудың элдеқайда өнімді (утымды) жолын іздестіру;
• лимиттеу (шектеу) — қор мен шығын мөлшерлік жүйесіне негізделген мате­ риалдық шығындарды бақылау. Лимит — бұл технологияльщ қужатпен белгіленген жэне өнім шығарылымының ассортиментіне қарай эрбір өндірістік бөлімшелерге жоспарланған өнім бірлігіне кететін ресурстардың шығын нормасы;
• талдау — барлық қачған элементтермен өзара әрекеттеседі, талдау процесінде жоспарлы тапсырманы орындау бойынша, тиісті басқарушыльщ шешімді қабылдауға керекті өндірістік нэтижеде өзгерістер тудыратын ауытқулар мен себептер бойынша бөлімшелердің арасындағы өзара тәуелділік иен өзара байланысты анықтайды;
• бақылау — белгіленген тапсырманы орындауга бағытталған жоспарлау мен талдаудың аяқтаушы  кезең  (этап),  пайда  болған  ауытқуларды  ашуға  жэне  жоюға мүмкіндік береді.

Өндіріс түрлері.

Өндірудің мына түрлері бар:

1. Негізгі — шығарылуы үшін кэсіпорын құрылған өнімді, сондай-ақ сатуға жэне ішкі зауыггық тұтынуға (литтік, ұсталық, престеу ңехтарьша) қажетті жартылай өнімді дайындауға арналған.

Қосалқы — өндірістік процеске аса қажетті шыныққан жұмысшылары, құрал-сайманы, аспаптары бар оқшауланған кэсіпорын, кэсіпорын негізгі өндіріске арналған өнімді өндіреді жэне оны мына тарапқа өткізеді (механикалық-жөндеу, аспаптық, электрмен жүретін көлік цехтары жэне т.б.).

Бұған қоса кэсіпорында (негізгі жэне қосалқы өндірісте) мыналар бар:

а) қосалқы цехтар (побочные цехи) — қалдықтарды кэдеге жаратады (мақтаның қалған-кұтқанынан вата (мақта) өндіру цехы жэне т.б.);

э) қосалқы (подсобное) — өнімді негізгі материалдан дайындайды, алайда негізгі және қосалқы өндірістерде пайдаланған материалдан дайындайды (тараны және буып-түю материалдарын дайындайды);

б) эксперименттік жэне тәжірибелік цехтар – тәжірибеліқ үлгілерді дайындайды және әр түрлі эксперименттік жұмыстарды орындайды.

3. Қосалкы өндіріс — өндірістік процеске аса кажетті шыныққан жұмысшылары, құрал-сайманы, аспаптары бар ұйымдасқан-оқшауланған кэсіпорын, негізгі өндіріске қажетті өнімдерді өндіреді және оны мына тараптарға өткізеді (ашық кеніш, ағаш өндіру шеберханасы, пісіргіш және т.б.).

Өндіріс тұрпаттары.

1. Жеке (жеке-дара) — өнім жеке даналармен немесе аса көп емес, қайталанатын партиямен дайьшдалады (бірегей станоқ, турбин өндірудегі ауыр машина жасау), бұл Ірада цехтардың тұрпаты нақты мамандандьфылудан айырылған, бұйымдардың жэне мардың бөліктерінің көп бөлігі өндіріледі, әзірлеу және аяқтау жұмыстарына үлкен ошғын кетеді, өндірістіқ қезең ұзаққа созылады.
2. Сериялық өндіріс — біркелкі бұйымдарды эзірлеу жэне шығару кезеңдік қайталануымен сипатталады. Сериялардың мөлшеріне байланысты сериялық өндірістің үш түрін бөліп қөрсетуге болады:

а) ірі сериялық өндіріс (өнім үзіліссіз жыл бойы дайындалады);

э) сериялық (мамандандьфылуы тар болады, ал өндірістік желілер мен цехтардың пәндіқ жэне технологиялық мамандандырылуы болады);

б) үш сериялы (ұсақ сериядағы өнімдерді шьггару жеке-дара өндірістен келген формамен шығарылады).

Сериялық өндірісте шығын есебінің мөлшерлік немесе қайта бөлу (попередельный) әдісі қолданылады жэне өнімнің өзіндік құны калькуляцияланады.

3. Жаппай өндіріс — уақыт кезеңшің ұзақтығында (ұзақты күні) бірқелкі өнім дайындалады.

Сипаттық белгілері:

• аса көп    ассортиментінде    өнім    шығарылымының    көлемі    айтарлықтай (значительно) болады;
• жабдықтардың жоғары деңгейде мамандандырылуы;
• өндіріс ырғақтығының жоғары болуы.

Жаппай өндіру машина жасауда қолданылады (аспаптар, жабдықтар өндіреді); прибор жасауда, кондитерлік өнеркэсіпте және басқа өндірістерде қолданылады. Жаппай вндірісте шығын есебінің мөлшерлік эдісі жэне оның элементі қолданылады.

Ірі сериялы және жаппай өндірісте талдамалы есеп ауысым үпіін өнімділік туралы рапорт үлптастырылған бағыттық құжатта жүргізіледі, ал жеке және үсақ сериялыда -кесімді жұмысқа жүктеліммен (наряд) жүргізіледі.

Қорытынды

Субъект қызметкерлеріне кассадан шаруашылық шығындарына және іссапар бойынша шығындарға берілетін ақшалай аванс есеп берілетін сома деп аталады. Ақша беру тәртіп кассалық операцияларды жүргізу ережелерімен реттеледі. Іссапарлар бойынша есеп айырысуда қызметкерлердің іссапарларына байланысты шығындарды өтеуін мынадай мөлшерлері белгіленген Салық кодексінің 93 б. 1 т. басшылыкка алынды:

• пәтер-тұрақты жалға  алуды  төлеу  —  тиісті  құжаттармен  расталған,   орын сақтағаны үшін төлем де кіретін, іс жүзінде шыққан шығындар бойынша;
• ҚР шегіндегі іссапарда болған әрбір күн үшін тәуліктің төлеу мөлшері тәулігіне екі айлық есептік көрсеткіштен аспауы керек;
• іссапар орнына бару мен қайтаруға іс жүзінде шыкқан шығындар, бұған орын сақтағаны үшін төлеу де кіреді — тиісті құжаттармен расталған нақты сомада төленеді;
• ҚР-нан тыс жерлерге іссапарда болған әрбір күн үшін төленетін тәуліктілікті төлеу — ҚР үкіметі белгілеғен мөлшерлер шеңберінде.

Қызметкерді іссапарға жіберу үшін субъект басшысы іссапардың орны мен мерзімі ескертілетін бұйрық шығарады. Бұйрық негізінде кызметкерлерге іссапарлық (7.1.-сызбасы) немесе №1а формасымен беріледі және іссапарлық сома есебі жүргізіледі.

Есеп беру үшін берілген аванс сомасын заңдарда белгіленген мөлшерлерге сәйкес жол ақы, тәуліктік, пәтерлік құндарды алдын-ала есептеу бойынша анықтайды. Алынған ақшаны тек қана берілген мақсатқа жұмсауга рұқсат етіледі. Есеп беретін адамдар белгіленген мерзімде ақтаушы құжаттарды тіркеп, іс жүзінде жұмсалған сома жайлы есеп тапсыруға міндетті. Іссапраға шыққан шығындар жайлы есеп іссапардан тселген соң 3 күн ішінде ұсынылады. Аванстың ұсталмаған сомасын есеп беруші адамдар кассаға кайтарады.

Бухгалтерия субъект басшысы бекіткен аванстық есептерді (7.2-сызбасы) тексереді және шығындарды анықтайды.

Курстық жұмысымның негізгі қағидаларының бірі бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйедегі басты қызмыттерін бағалап, тереңірек ашып көрсету.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының 1995-жылдың 26-желтоқсанындағы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» №2732 Заңы
2. Балабанов И.Т., «Основы финансового менеджмента», Москва – 1998
3. Дүйсенбаев К.Ш., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы – 2001
4. Жуйриков К.К., «Финансовые риски и как они влияют на прибыль», Банки Казахстана, 2002, №2
5. Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2002

Колчина Н.В., Поляк Г.Б., «Финансы предприятий», Москва – 2003

6. Мейірбеков А.Қ., «Кәсіпорын экономикасы», Алматы – 2003
7. Романовский М.В., Сабанти Б.М., «Финансы», Москва – 2002
8. Стоянова Е.С., «Финансовый менеджмент», Москва – 2003
9. Шеремет А.Д., «Теория экономического анализа», Москва – 2003