Бюджет-салық саясатының қысқа және ұзақ мерзімі

                                   Жоспары:

1. Кіріспе бөлімі:

1.1.Бюджет-салық саясатының  қысқа және ұзақ мерзімдегі мақсаты, құралдары. Мемлекеттік шығындардың мультипликаторы………………………………………………………….2

1. Негізгі бөлімі:

2.1.Салық мультипликаторы, баланстық бюджет мультипликаторы………………………………………………………….3

2.2.Дискрециялық және дискрециялық емес қазыналық саясат. Бюджет тапшылығы және артықшылығы. Мемлекеттік бюджеттің циклдік және құрылымдық тапшылығы………..6

2.3.Қазақстан Республикасының 2008-2010 жылдарға арналған фискалдық саясаты……………………………………………………..11

III. Қорытынды………………………………………………………………………………….28

Қолданылған әдебиеттер тізімі……………………………………………………..29

                              I.Кіріспе 

1.1.Бюджет-салық саясатының қысқа және ұзақ мерзімдегі мақсаты,  құралдары 

Мемлекеттің экономикаға әсер етуі салық салу құралдары арқылы жүргізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің қаржыларын пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салық бюджетті қаржымен қамтамасыз ететін бірден-бір құрал.

Бюджет-салық саясаты ( қазыналық (фискалдық) саясат) – мемлекеттік бюджет жағдайын, салық салуды және мемлекеттік шығындардың өзгерісін реттеу мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл шараларжұмыспен толық қамтылуды, төлем балансының тепе-теңдігін және экономиканың өсуін қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.

Ынталандырушы бюджет-салық саясатының (қазыналық экспансия) мақсаты – қысқа  мерзімді кезеңде экономикадағы циклдік құлдырауды жою. Ол үшін мемлекет шығындарды (G) өсіріп, салық мөлшерін төмендетуді немесе біріктірген, құрастырма шараларды жүзеге асырады.

Ұзақ мерзімдік кезеңде ынталандырушы бюджет-салық саясаты өндіріс факторларын кеңейтуге және экономикалық әлуеттің өсуіне алып келуі мүмкін. Бұл кешенді салық реформасының жүргізілуіне байланысты болады. Ал ол өз кезегінде Орталық банк жүргізетін тежеуші ақша-несие саясатымен және мемлекеттік шығындардың құрылымын оңтайландырумен байланысты.

Тежеуші бюджет-салық саясатының (қазыналық шектеу) мақсаты – экономикадағы циклдік өсуді тежеу. Бұл саясатты жүзеге асыру үшін мемлекет мемлекеттік шығындарды (G) төмендетіп, салық мөлшерін (T) жоғарылатады немесе біріктірген, құрастырма шараларды іске асырады. Қысқа мерзімдік кезеңде бұл шаралар өндірістің құлдырауы және жұмыссыздық деңгейінің өсуі салдарынан болған сұраныс инфляциясын төмендетуге мүмкіндік береді.

Ұзақ мерзімдік кезеңдегі тежеуші бюджет-салық саясаты жиынтық ұсыныстың төмендеуіне және құлдыраушылық механизмінің басталуына негіз болуы мүмкін. Бұл құбылыс мемлекеттік шығындардың азаюы бюджеттің барлық баптарында пропорционалды қысқартылса және еңбек нарығының инфрақұрылымына мемлекеттік инвестиция берілуінде басымдылық болмаса кездеседі.

Мемлекеттік шығындарды тиімсіз басқарумен қатар ұзақ уақытқа созылған құлдыраушылық экономикалық әлуеттің бұзылуына әсерін тигізеді. Мұндай жағдай экономиканың өтпелі кезеңінде жиі кездеседі.

II.Негізгі бөлім

2.1.Мемлекеттік шығындардың мультипликаторы. Салық мультипликаторы. Баланстық бюджет мультипликаторы

Қысқа мерзімдік кезеңде бюджет-салық саясаты баланстық бюджеттің, салықтың және мемлекеттік шығындардың мультипликаторы әсерімен байланысты болады.

Мемлекеттік шығындардың өзгерісін көру үшін кейнс кресін пайдаланады. Кейнс кресі салық төлемі (Т), мемлекеттік шығындар (G) және жоспарланған инвестицияның (I) қай деңгейінде тепе-теңдік өнім көлемі (У) қалыптасатынын көрсетеді. Мемлекеттік шығындар жиынтық шығындардың құрауышы болып табылады, олардың өсуі жоспарланған шығындарды да өсіреді.

Табыс, өнім шығару көлемі

1-сурет. Кейнс кресі үлгісіндегі мемлекеттік шығындар өсімі.

Егер мемлекеттік шығындар ∆G-ға өссе, онда жоспарланған шығындар қисығы жоғары қарай сол мәнге жылжиды. Ал тепе-теңдік өнім көлемі Y₁-ден Y₂-ге өседі, демек, ∆Y=∆G_xm_g. m_g – мемлекеттік шығындардың мультипликаторы. Мемлекеттік шығындар мультипликаторы мемлекеттік шығындар 1 теңгеге көбейгенде пайда мөлшері қандай шамаға өсетінін көрсетеді. Мемлекеттік шығындар ∆G-ға өскенде мультипликаторлық үрдіс басталады және табысты сол мәнге өсіреді, ол тұтынуды b*∆G шамасына өсіреді. Тұтыну көлемінің мұндай өсуі табыс пен шығын көлемін тағы да өсіреді. Ол тұтынуды тағы да  b*∆G шамасына өсіреді. Сонда жиынтық әсер төмендегідей:

шығынның алғашқы өзгерісі=∆G

тұтынудың алғашқы өзгерісі=b*∆G

тұтынудың екінші өзгерісі=b²*∆G

∆Y=∆G(1+b+b²+…)

формуласы арқылы мемлекеттік шығындар мультипликаторы есептеледі. Кейде оны кейнс мультипликаторы деп те атайды.

Мемлекеттік шығындар мультипликаторының көлемі мен тепе-теңдік көлемін төмендегі теңдеулер жүйесін шешу арқылы табады:

мұндағы Y=C+I+G – негізгі макроэкономикалық тепе-теңдік;

C=a+b*Y – тұтыну функциясы.

Тұтыну фкнкциясының мәнін макроэкономикалық теңдеуге қою тепе-теңдік өнім көлемін анықтауға мүмкіндік береді:

Y=a+b*Y+I+G => Y-bY=a+I+G => Y*(1-b)=a+I+G => Y=(a+I+G)

мұндағы (a+I+G) – табыс көлемі Y-тен тәуелсіз шығындар, ал  — мультипликатор.

Жабық экономикада тепе-теңдік табыс көлемі деңгейінің өзгеруіне байланысты мемлекеттік шығындар ғана емес, автономды шығындар да өзгереді, осы құбылысты мультипликатор көрсетеді.

Мультипликатор шамасын анықтайтын негізгі фактор болып тұтынудың шекті бейімділігі (b), МРС есептеледі.

Табысқа салық салынғаннан соң, тұтыну функциясы басқаша болады, демек, мультипликатор лгісі де өзгереді:

мұндағы   — жабық экономикадағы мультипликатор шығындары.

t– шекті салық мөлшерлемесі.

Шекті салық мөлшерлемесі – енгізілген салық сомасы өсімшесінің табыс өсімшесіне қатынасы арқылы табылады:

t=

Өнім шығару көлемі мен жұмысбастылық деңгейін тұрақтандыратын және мультипликатор әсерін азайтуға ықпал ететін фактор – үдемелі салық салу жүйесі.

Жабық экономикаға қарағанда ашық экономикада мемлекеттік шығындарға мультипликатор әсері төмен.

Ашық экономикада тепе-теңдік өнім көлемі мен мемлекеттік шығындар мультипликаторының көлемі төмендегі теңдеулер жүйесін шешу арқылы табылады:

мұндағы  Y=C+I+G+X_n – негізгі макроэкономикалық тепе-теңдік;

C=a+b(1- t)Y – тұтыну функциясы;

X_n=g-m^/Y – таза экспорт  функциясы.

мұндағы  — ашық экономикадағы мемлекеттік шығындар мультипликаторы;

m^/ — импорттаудың шекті бейімділігі.

Салық мультипликаторының механизмі, мемлекеттік шығындар мультипликаторы сияқты, салық көлемінің өзгерісі тұтыну көлемін қалай өзгертетінін көрсетеді.

Салық мөлшері ∆Т-ға төмендесеқолда бар табыс ∆Т-ға өседі тұтыну (b*∆Т) шамасына өседі жиынтық шығындар (b*∆Т) шамасына өседі жиынтық табыс (b*∆Т) шамасына өседітұтыну (b*∆Т) шамасына өседіжиынтық шығындар (b²*∆Т) шамасына өседіжиынтық табыс (b²*∆Т)  өседітұтыну (b²*∆Т) шамасына өседі, т.с.с.

Егерде мемлекеттік бюджетке берілетін салық мөлшері табыс  динамикасына тәуелді деп алсақ, онда салық функциясы былай жазылады:

Т=t*Y

Бұл жағдайда тұтыну функциясы  төмендегідей болады:

C=a+b(Y-tY)=a+b(1-t)Y

Ал салық мультипликаторының үлгісі төмендегідей:

m_t=

мұндағы m_t – жабық экономикадағы салық мультипликаторы

Жалпы салық функциясы төмендегідей:

T=T_a+t*Y

мұндағы Т_а – табыс мөлшерінен тәуелсіз автономды салық мөлшері;

t – шекті салық мөлшерлемесі.

Ашық экономикадағы тепе-теңдік өнім көлемінің үлгісі төмендегідей болады:

Y=

мұндағы  — ашық экономикадағы салық мультипликаторы.

Автономды салық мөлшері мен мемлекеттік шығындардың бір мезгілдегі өзгерісінің нәтижесінде табыстың жиынтық өзгерісі мынадай түрде жазылады:

Егерде мемлекеттік шығындар және автономды салық төлемдері бірдей көлемге өзгерсе, онда тепе-теңдік өнім көлемі де өседі, яғни баланстық бюджет мультипликаторы орын алады. Баланстық бюджет мультипликаторы бірге тең немесе кіші болуы мүмкін. Баланстық бюджет мультипликаторы бюджет тапшылығы мен артықшылығын мүлдем жоя алмайды.

Мемлекеттік шығындардың өсуімен салыстырғанда, салық мөлшерінің азаюынан мультипликаторлық әсер әлсіздеу. Бұл құбылыс салықтың өзгерісімен салыстырғанда мемлекеттік шығындардың табыстың көлеміне және тұтынуға әсерінің әсерінің күштілігімен байланысты болады. Бұл айырмашылық қазыналық саясат құралдарын таңдағанда анықтаушы, негізгі болып есептеледі. Егерде қазыналық саясат экономикадағы мемлекеттік секторды кеңейту мақсатын көздесе, онда циклдік құлдырауды тоқтату үшін мемлекеттік шығын өседі, бұл құбылыс күшті ынталандырушы әсер береді.

Ал инфляцияның көтерілуін тежеу үшін, салық мөлшері өседі. Бұл құбылыс салыстырмалы жұмсақ тежеуші шара болып есептеледі.

Егерде қазыналық саясат мемлекеттік секторды тежеуге бағытталса, онда циклдік құлдырау кезеңінде салық төмендейді. Бұл жағдай салыстырмалы аз ынталандырушы әсер береді. Ал циклдік көтерілу кезеңінде мемлекеттік шығындар төмендейді, бұл инфляция деңгейін тез төмендетуге мүмкіндік береді. 

2.2. Дискрециялық және дискрециялық емес қазыналық саясат. Бюджет тапшылығы және артықшылығы. Мемлекеттік бюджеттің циклдік және құрылымдық тапшылығы 

Дискрециялық қазыналық саясат – үкіметтің арнайы шешімі бойынша салықты, мемлекеттік бюджеттің сальдосын және мемлекеттік шығындардың көлемін мақсатты бағытта өзгерту. Бұл шаралар төлем балансының жағдайын, инфляция қарқынын, өнім көлемін, жұмысбастылық деңгейін өзгертуге бағытталған.

Дискрециялық емес қазыналық саясат – жиынтық табыстың циклдік тербелістерінің нәтижесінде жоғарыда аталған шамалардың дағдылы өзгеруі. Жалпы ұлттық өнімнің өсуі (төмендеуі) кезеңдерінде мемлекет бюджетіне түсетін таза салық салымдарының дағдылы түрде өсуін (төмендеуін) дискрециялық емес саясат қарастырады.

Бұл саясат экономикадағы тұрақтылыққа әсерін тигізеді. Таза салық түсімі – бюджетке түсетін жалпы салық мөлшері мен үкімет тарапынан берілетін трансферттің арасындағы айырма. Дискрециялық қазыналық саясат экономикадағы құлдырау кезеңінде жиынтық сұранысты ынталандыру мақсатында мақсатты түрде мемлекеттік шығындарды өсіре отырып, немесе салық мөлшерін төмендетіп мемлекеттік бюджетте тапшылық құрылады. Экономиканың өрлеу кезеңінде сәйкес түрде мақсатты түрде бюджет артықшылығы құрылады.

Үкіметтің дискрециялық саясаты ішкі уақытша кешеуілдеумен байланысты болады, өйткені мемлекеттік шығындар құрылымының  және салық салымы пайыз мөлшерлемесінің өзгерістері парламентте ұзақ уақыт талқылауға түседі.

Дискрециялық емес қазыналық саясатта бюджет артықшылығы және тапшылығы дағдылы түрде пайда болады, ол экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы арқылы мүмкін болады.

Кіріктірме тұрақтандырғыш – үкіметтің экономикалық саясатын жиі өзгертпей-ақ, өнім көлемі мен жұмысбастылық деңгейінің циклдік амплитудасы төмендетуге мүмкіндік беретін экономикалық тетік. Өркениетті, дамыған мемлекеттерде мұндай тұрақтандырғыш ретінде үдемелі салық салу, мемлекеттік трансферттер жүйесі, жұмыссыздықтан сақтандыру және пайданы бөлуге қатысу жүйесі алынады.

Экономиканың «кіріктірме тұрақтандырғышы» дискрециялық қазыналық саясаттың уақытша кешеуілдеу мерзімі ұзақтығының проблемасын салыстырмалы түрде қарағанда әлсіретеді, жұмсартады, өйткені бұл механизмдер парламенттің қатысуынсыз да жұмыс істейді.

Экономика тұрақтылығының деңгейі тікелей циклдік бюджет тапшылығы мен артықшылығы көлеміне тәуелді, бұл жағдай жиынтық сұраныс тербелісінің дағдылы «амортизаторы» қызметін атқарады.

Циклдік тапшылық (артықшылық) – мемлекеттік бюджеттің тапшылығы (артықшылығы), іскерлік белсенділіктің құлдырауы (өрлеуі) жағдайында мемлекеттік трансферттердің өсуі (азаюы) және салық түсімдерінің азаюының (өсуінің) дағдылы жүзеге асуымен байланысты болады.

Циклдік өрлеу кезеңінде Y₂>Y₀ үлкен болады, сондықтан салық салымдары дағдылы өседі, ал трансферттік төлемдер дағдылы төмендейді. Нәтижесінде бюджет артықшылығы өседі және инфляциялық дүрлігіс төмендейді (2-сурет).

2-сурет.

Циклдік төмендеу кезеңінде Y₂>Y₀, сондықтан салық дағдылы түрде төмендейді, ал трансферттер өседі. Қорыта айтқанда, салыстырмалы түрде өнім көлемі мен жиынтық сұраныс өскенде бюджет тапшылығы құлдырауды шектейді.

Циклдік тапшылықтың және артықшылықтың көлемі салық және бюджет функциялары графиктерінің «шұғыл тікшелігіне» байланысты болады. Салық функциясы (Т) бұрыштық көлбеуінің шекті салық мөлшерлемесінің (t) көлеміне тәуелді болады, ал мемлекеттік шығындар функциясының (G) бұрыштық көлбеуі – γ көлеміне тең, бұл шама трансферттер сомасы мен табыс көлемі өзгерісінің қатынасын сипаттайды. Сәйкес түрде, табыс деңгейі неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым мемлекеттен алынатын салық иөлшері жоғары және трансферт төмен болады.

Егерде ағымдағы табыстың динамикасынан тәуелсіз мемлекеттік шығындарды (G) тұрақты деп жорамалдасақ, сол жағдайда да экономика тұрақтылығының деңгейі жоғары болады, өйткені салық мөлшерлемесі (t) деңгейі жоғары болған сайын, сәйкес түрде Т сызығы «тікше» орналасады.   Т жағдайында циклдік бюджеттік тапшылық және артықшылық көп болады. Сондықтанда Т жағдайымен салыстырғанда, жиынтық сұраныстың төмендеуі мен өсуіне кіріктірме тұрақтандырғыш басымдау әсер етеді. Сол мезгілде экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы бюджет-салық саясатының  ұзақ мерзімдік мақсаттарына – экономика әлуетінің өсуі мен өндіріс факторларының ұсынысын кеңейтуге ынтаны бекіту мақсаттарына қарама-қарсы келеді. Инвестициялауға ынталы болу, кәсіпкерлік тәуекелшілдікке және еңбекке салыстырмалытүрде қарағанда әсері күштірек болады, өйткені салық функциясының қисығы жатыңқы, бұл жағдай шекті салық салымының мөлшерін төмендету арқылы мүмкін болады. Бірақ бұл төмендеу циклдік бюджет тапшылығы мен артықшылығының көлемі қысқаруымен қатар жүреді. Демек, экономиканың кіріктірме тұрақтандырғыш деңгейі төмендейді.

Қазыналық саясаттың қысқа және ұзақ мерзімдегі әсерлерінің біреуін таңдау күрделі макроэкономикалық проблема болып есептеледі. Бұл проблеманы шешу өркениетті мемлекет болсын, өтпелі кезеңдегі экономика болсын қиын тиеді. Әлетті деңгейде тепе-теңдік ЖҰӨ циклдік тербелісінің себебін кіріктірме тұрақтандырғыш жоққа шығара алмайды, тек қана бұл тербелістерді шектейді. Циклдік бюджеттік тапшылық пен артықшылықтың мәндері арқылы қазыналық саясаттың әрекеттерінің тиімділігін бағалауға болмайды. Өйткені циклдік теңгерілмеген бюджеттің болуы экономиканы ресурстардың толық қамтылған жағдайына жақындата алмайды, мұндай жағдай кез келген өнім көлемінің деңгейінде бола береді. Сондықтан экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы шартты түрде ресурстардың толық қамтылуын қамтамасыз ететін үкіметтің қазыналық дискрециялық шараларымен байланыста жүргізіледі. Нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің құрылымдық тапшылығы (артықшылығы) туындайды. Бұл жұмыспен толық қамтылған жағдайдағы бюджет шығындары және табысы арасындағы айырма. Циклдік тапшылық көбіне былай анықталады – бюджет тапшылығының нақты мәні мен құрылымдық тапшылықтың арасындағы айырма.

Ресурстармен толық қамтылу деңгейі, табиғи жұмыссыздық деңгейі және әлуетті өнім көлемін анықтаудың қиындығы салдарынан мемлекеттік бюджеттің құрылымдық тапшылығын (артықшылығын) есептеу қиынға түседі. Бұл қиындық дамыған мемлекеттер мен жаңа дамып келе жатқан мемлекеттер үгін бірдей кездесіп отырады. Сонымен қатар ұзақ мерзімдік қазыналық саясаттың тиімділігін бағалайтын құрал ретінде макроэкономикалық индикаторлардың динамикасы негіз болады.

Бюджет артықшылығын тұрақтандыру әсерінің ең жоғары жағдайы. Бюджет артықшылығын жою. Мемлекеттік қарыздар бойынша пайыз мөлшерлемесін төлеуге, әлеуметтік трансферттердің өсуі немесе мемлекеттік шығындарды осы жоғарыда айтылған қаржылар арқылы қаржыландыруға кедергі болатын жағдайлар пайда болады.

Циклдік бюджет артықшылығының өсуі экономиканың өрлеу кезеңдерінде болатындықтан, бұл жағдай жиі инфляцияның күшеюіне әкелетіндіктен, онда қаржылардың бір бөлігін халыққа төлемақы ретінде беруі (облигацияларды өтеу, әл-ауқаты нашар отбасыларға жәрдемақыны өсіру) жиынтық шығындардың және сұраныс инфляциясының өсуіне әсер етеді. Керісінше, бюджет артықшылығын «тыйым салу» артық жиынтық сұранысты шектейді және экономикадағы инфляциялық дүрлігісті ұстап тұрады.

Бюджет тапшылығының тұрақтандыру деңгейіне әсері қаржыландыру тәсілдеріне байланысты.

Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландыру тәсілдері:

• ақша-несие эмиссиясы;
• займ шығару;
• мемлекетке түсетін салық мөлшерін көбейту.

Тапшылықты жою үшін тиын шығару жағдайында сеньораж пайда болады. Сеньораж – ақша шығару арқылы мемлекеттің табатын пайдасы.

Нақты ЖҰӨ өсуінің қарқынынан ақша жиынының өсу қарқыны артық болған жағдайда сеньораж пайда болады, бұл құбылыс орташа баға деңгейін өсіреді. Барлық экономикалық агенттер инфляциялық салық төлейді және олардың табыстарының бір бөлігі бағаның жоғарылауы арқылы мемлекетке түсіп отырады.

Инфляция деңгейінің жоғарылауы жағдайында Оливер-Танзи әсері пайда болады.

Өсіп келе жатқан инфляциялық қиындықтар салдарынан экономикалық ынта пайда болады, ол салықты уақтылы төлемеу, өйткені өткен уақытта ақша құнсызданады, бұдан салық төлеушілер ұтады. Мұның салдарынан мемлекеттегі тапшылық және қаржы жүйесінің жалпы тұрақсыздығы өседі.

Мемлекеттік тапшылықты жою үшін тиын шығару қолда бар қаржыны эмиссиялаумен бірдей жүрмеуі мүмкін, ол басқа түрде жүзеге асырылады. Мысалы, орталық банктің мемлекеттік кәсіпорындарға жеңілдетілген пайыз мөлшерімен несие беруді кеңейту арқылы немесе төлем уақытын созу арқылы жүзеге асырылады.

Соңғы жағдайда үкімет тауар мен қызмет көрсету ақысын уақтылы төлемейді. Егерде сатып алу жеке секторлардан жүргізілетін болса, онда олар бағасын алдын ала көтереді, мұндай жағдай төлемей кетуден сақтандырады. Бұл орташа баға деңгейін көтереді және инфляция деңгейі көтеріледі.

Егерде мемлекеттік сектордың төленбеген қаржылары жиналып қалса, онда бұларды Орталық банк қаржыландырады немесе мемлекеттік тапшылық мөлшерін өсіреді. Сондықтан тиын шығаруға қарағанда, уақтылы төленбеген төлемдер бюджет тапшылығының  инфляциялық емес қаржыландыруына жатса да, бұл іс жүзінде шартты бөлу екендігі белгілі. Егерде мемлекеттік бюджет тапшылығы мемлекеттік займ шығарылу арқылы қаржыландырылса, онда орташа нарықтың пайыз мөлшерлемесі өседі, ол жеке секторларға берілетін инвестицияны төмендетеді. Бұл таза экспорттың төмендеуіне, тұтыну шығындарының төмендеуіне алып келеді. Осыдан ығыстыру әсері пайда болады, ол қазыналық саясаттың ынталандырушы әсерән азайтады.

Бюджет тапшылығын қарыз арқылы қаржыландыруды көбіне тиын шығару тапшылығының инфляцияға қарсы баламасы деп қарастырады. Бірақ қарыз алып қаржыландыру тәсілі инфляцияның өсуін тоқтатпайды, тек қана уақытша тежеуге мүмкіндік береді, бұл жағдай Қазақстан экономикасына тән. Егерде мемлекеттік займның облигациясын Орталық банкке орналастырмай, халыққа берсе және коммерциялық банктерге орналастырса, онда инфляция әлсірейді. Бірақ Орталық банк бұл облигацияларды құнды қағаздар нарығынан екінші рет сатып алып, жалған қазыналық іс-әрекеттерін кеңейтуі мүмкін, мұндай құбылыс инфляциялыөқ қысымның өсуіне әсер етеді.

Мемлекеттік облигацияны бюджеттен тыс қорларға төмен пайыз мөлшерімен орналастырса, онда бюджет тапшылығын қарыз арқылы қаржыландыру қосымша салық салу механизміне айналады.

Мемлекет бюджетіне салық түсімін көбейту проблемасы бюджет тапшылығын қаржыландыру шеңберінен шығып кетеді, өйткені ұзақ мерзімді кезеңде кешенді салық реформасы нәтижесінде, пайыз мөлшерлемесін азайтып, салық базасын кеңейту мүмкін болады.

Қысқа мерзімді кезеңде салық мөлшерлемесінің төмендеуі:

• экономиканың кіріктірме тұрақтандырғыш деңгейінің төмендеуі нәтижесінде;
• пайыз мөлшерлемесінің жоғарылауынан пайда болатын мемлекеттік емес секторлардың ығыстыру әсерінің өсуінен (бұл құбылыс ақша ұсынысының тұрақты жағдайында, ақша нарығындағы ақша сұранысының өсуінің жоғарғы жағдайға реакциясы);
• бюджет тапшылығын өсіру, бір мезгілде салық салудың мөлшерлемесін және бюджетке салық түсімін төқмендету арқылы мүмкін болады.

Мұндай жағдай  Лаффер қисығында көрсетілген.

Мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру тәсілдерінің ешқайсысы бір-бірінен аса оқшауланбайды және де ешқайсысын инфляциялық емес деп айтуға болмайды.

2.3 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты[1]

Қазақстан Республикасы Үкіметінің орта мерзімді фискалдық саясаты басты факторы елде жүргізіліп отырған реформалардың тиімділігі, еңбек өнімділігінің, инновациялар мен адами капиталдың өсуі тиіс экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге бағытталады.

Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өнімінің 2001-2007

жылдардағы өзгеруі серпіні

1-кесте

Үкімет экономиканың шикізат емес салаларының дамуын ынталандыруға және экономика мен бюджетке түсетін түсімдер өсуіне бағытталған саясатты мақсатты түрде жүргізіп отыр.

Қызметтер саласында экономиканың өсуіне сауда, көлік пен байланыс және жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар айтарлықтай үлес қосты. ЖІӨ құрылымындағы қызметтер өндірісінің үлес салмағы 2001 жылдан 2006 жыл аралығындағы кезкңде орташа 51,4%-ды құрады. Жоспарланатын орта мерзімді кезеңде бұл үрдістердің сақталуы күтіліп отыр.

Жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің деңгейі азаматтар тұрмысының көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Әлемнің барынша дамыған елдерінің деңгейінде азаматтар тұрмысының жоғары стандарттарын жасау – елдің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі стратегиялық міндеттерінің бірі. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан жоғары табыстарға жетті: жан басына шаққандағы ЖІӨ 2000 жылғы деңгейден 4,3 есеге асып, 2006 жылы 5292 АҚШ долл. құрады.

Әлемдік экономика дамуының қазіргі үрдістері алдағы үш жылдық кезеңде сыртқы факторлар еліміздегі экономикалық өсудің жоғарғы қарқынының жалғасуы үшін салыстырмалы түрде қолайлы болады деп пайымдауға негіз бар.

3-сурет. Жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің 2007-2010 жылдарға арналған      болжамы

Орта мерзімді перспективада Үкіметтің күш-жігері Қазақстанның халықаралық бәсекеге қабілеттілігін және ел азаматтарының тұрмыс сапасын арттыру үшін қолайлы институционалдық және экономикалық жағдай жасауға бағытталатын болады. Бұл таяудағы он жылда Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруі жөніндегі стратегиялық міндетті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

ЖІӨ-нің орташа жылдық нақты өсімі 2008-2010 жылдары жылына орташа 9,1%-ды құрайды, бұл 2008 жылы ЖІӨ-ді 2000 жылға қарағанда екі еселеу жөніндегі міндетті орындауды қалыптастыруға мүмкіндік береді.

2010 жылға 10 мың АҚШ долларынан жоғары мөлшерде жоспарланып отырған жан басына шаққандағы ЖІӨ қарқынды өсуі жалғасады, бұл 2005 жылғы деңгейден  үш еседен астам жоғары. Осының негізінде халықтың орташа айлық табысының одан ары өсуі қамтамасыз етіледі.

Мұнайға әлемдік баға бір баррелі үшін 60 АҚШ доллары деңгейінде болжанып отыр, бұл ретте мұнай мен газ конденсатын өндіру көлемі жылына орташа 8,9% өсетін болады және 2010 жылы 84млн. Тоннадан астамын құрайды.

2005-2006 жылдары инфляцияның орташа жылдық деңгейі 6-8,6% межесінде болды. Инфляциялық процестерге сыртқы қарыз бен экспорттық пайда түріндегі шетелдік валютаның ағымы үлкен әсер етеді. Орта мерзімді кезеңде инфляциялық процестерді реттеу Үкіметтің шаралары мен Ұлттық Банктің ақша-несие саясатымен қоса жалғастырылатын болады.

Инфляцияның орташа жылдық деңгейін 2008-2010 жылдары 6-8% пайыз межесінде ұстап тұру жоспарланып отыр.

Тұтастай, 2008-2010 жылдары экономика өсуінің жоғары қарқынын қамтамасыз ету және ел азаматтары әл-ауқатының деңгейін арттыру үшін қажетті қолайлы макроэкономикалық жағдай жасалатын болады.

     2-кесте

Орта мерзімді кезеңде фискалдық саясаттың негізгі мақсаты ел экономикасының өсуін мемлекеттік басқарудың институционалдық негізін нығайту және жаңғырту жолымен жеделдетуге жәрдемдесетін, шығыстардың деңгейін ұлғайтпай оның тиімділігін арттыру есебінен мемлекеттің қаржылай мүмкіндіктерін кеңейту болып табылады.

Қабылданған мақсатқа қол жеткізу үшін қойылған міндеттердің бірі – нәтижеге бағдарланған бюджеттеу әдісін енгізу. Ол үшін мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелілігін арттыруға, бюджеттік жоспарларымен стратегиялық, орта мерзімді даму жоспарларын үйлестіре жүргізуге, бюджеттің әлеуметтік және инвестициялық құрамдауыштарын күшейту үшін қаржы ресурстарын оңтайландыру есебінен оларды босатуға мүмкіндік беретін бюджет заңнамасын жетілдіру қажет.

Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу – бұл бюджет ресурстарын мемлекеттік саясаттың басымдықтары мен бюджат қаражаттарын пайдаланудың күтілетін нәтижелерінің қоғамдық маңыздылығын ескере отырып, мемлекеттің мақсаттары, міндеттері мен функциялары бойынша бөлуді қамтамасыз ететін бюджетті жоспарлау, атқару және атқарылуын бақылау әдісі.

Бұл әдіс шығындар мен нәтижелерді, бюджет қаражатын жұмсаудың ең тиімді жолдарын таңдауға, жоспарланған нәтижелердің деңгейін және олардың сапасын уақтылы бағалауға мүмкіндік береді.

Бюджет процесін реформалау қаржы менеджментінің қағидаттарын енгізу алғышарттарын жасайды, яғни орындайтын функцияларды әкімшілендірілетін бағдарламалардың тиімділігі жөнінде мемлекеттік органның қызметі туралы пікір айтуға мүмкіндік беретін нақты мүмкіндіктерге бейімдеу жөніндегі бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің өкілеттіктерін кеңейту.

2009жылдан бастап үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшу іске асырылады. 2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджеттің жобасын әзірлеу экономика дамуының бюджет кірістері мен шығыстарын орта мерзімді болжамдауда бар тәжірибеге және бюджет процесінің жетілдірілген әдістеріне негізделетін және қолданылатын болады.

Бюджет процесі тұрақтандырылады және сабақтастырылады, өйткені бюджетті қалыптастыру процесінің алғашқы нүктесі болып алдын-ала бекітілген шығыстар мен кірістердің болжамы болып табылады. Бюджет «жылжымалы негізде» қалыптастырылады.

                        4-сурет. Бюджет процесін реформалау құрылымы.

Кірістер саясаты 2008-2010 жылдары елдің индустриялық-инновациялық  дамуын ынталандыруды жалғастыруға, бәсекеге қабілеттілікті және экономикадағы берілген салық жүктемесінің ұтымды теңгерімін жасауға бағытталады.

Оңтайландырылған салық режимінің қолданылуы жағдайында шағын бизнес субъектілерінің қызметін жүзеге асыруының оң тәжірибесін ескере отырып, 2007 жылғы 1 қаңтардан бастап патент негізінде арнайы салық режиміндегі салық ставкасы 3%-дан 2%-ға төмендетілді, оңайлатылған декларация негізінде арнайы салық режиміндегі жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғаларға арналған бөлетін прогрессивтік шәкілдің орнына 3%-дан 5%-ға дейінгі және 3%-дан 7%-ға дейінгі ставкаларымен тиісінше 3% деңгейінде бірыңғай ставка белгіленді. Бұл шара өзінің кәсіпкерлік қабілеті мен идеяларын іске асыруға ұмтылатын халықтың бастамашыл бөлігіне қолдау көрсетеді.

2007 жылы қосылған құн салығының ставкасы 14%-ға дейін төмендетілді. Бұл шара кәсіпорындарға өндірісті жаңғыртуға жұмсалған қаражатты айналымнан оны кеңейтуге және дамытуға босатуға мүмкіндік берді.

2007 жылдан бастап әлемдегі ең төмендегілердің бірі болған 10% деңгейіндегі жек табыс салығының жайпақ шәкілі енгізілді.

Бұл ретте салық салынытын кірістен айлық есептік көрсеткіштің орнына ең төменгі жалақы мөлшері алып тасталады. Адамдардың өзіндік материалдық әл-ауқатын арттыруға уәждемесін арттыруға бұл норманы енгізудің негізгі әсері болды.

Жоғары технологиялы және экспортқа бағдарланған өндіріс үшін жағдай жасау мақсатында Қазақстанда 3 арнайы экономикалық аймақ құрылды, оларда корпорациялық табыс салығынан, жер салығынан, мүлікке салынатын салықтан, қосылған құн салығынан және кеден баждарынан босату жүзеге асырылады.

Қосылған құн бойынша шартты шығындар 2008 жылы 67,9 млрд. теңгені (ставканың 14%-дан 13%-ға дейін төмендеуі), әлеуметтік салық бойынша – 115 млрд. теңгені (ставканың орташа 30%-ға төмендеуі), әкелінетін тауарларға кеден баждары бойынша – 17,7 млрд. теңгені (баждарды біріздендіруден) құрайды.

Тұтастай мемлекеттік бюджеттің шығындары мемлекеттік бюджет кірістері көлемінің 6,5%-ын құрайды.

Осылайша салықтар ставкаларын төмендету жоспарланып отырған кезеңде осы салықтардан түсетін түсімдер қарқынының төмендеуіне алып келеді.

3-кесте Мемлекеттік бюджетке түсетін мұнайға қатысты емес кірістердің 2008-2010 жылдарға арналған болжамы, ЖІӨ-ге %-бен

Келесі жылдары көрсетілген салықтардан түсетін түсімдер қарқынының одан әрі өсуі болжанып отыр, өйткені салық жүктемесін төмендетуден күтілетін тиімділікке қол жеткізілетіні көзделіп отыр.

2009 жылдан бастап арнайы салық режимдері реформаланады – біржолғы талондарды қолдану аясы тарылады, патенттер жойылады, оңайлатылған декларация бойынша жеке кәсіпкерлер-жеке тұлғалар ғана қызметін жүзеге асыратын болады. Ірі ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер арнайы салық режимдерінен шығарылатын болады.

2006 жылғы 1 шілдеден бастап кәсіпорындардан түсетін тікелей салықтарды Ұлттық қорға есепке алуды көздейтін Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жұмыс істеуінің жаңа жүйесіне көшуге байланысты экономиканың мұнай секторына тәуелділігін жою мақсатында мемлекеттік бюджет мұнай емес кірістерден қалыптастырылады.

Орта мерзімді кезеңде жүргізілетін шығыстар саясаты әлеуметтік –экономикалық саясаттың ұзақ мерзімді және орта мерзімді басымдықтарына сәйкес, жоспарланатын нәтижелерге байланысты және салалық жоспарлау сапасын жақсарту және өнімсіз шығыстарды қысқарту есебінен бюджеттің инвестициялық құрамдас бөліктерін күшейте отырып, мемлекеттік міндеттемелерді толық орындауды қамтамасыз етуге бағытталатын болады.

Шығыстар саясаты теңгерімділік және экономиканың өсу қарқынынан аспайтын шекте ағымдағы шығыстардың деңгейін тежеу қағидаттарына сай болады.

Мемлекеттік бюджет шығыстарының құрылымында 2008-2010 жылдары мыналар басым бағыттар болып табылады:

адами капиталдың өсуін қамтамасыз ететін шығыстар – білім беру, денсаулық сақтау, халықты әлеуметтік қолдау, республиканың мәдени әлеуетін дамыту, қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру және жақсарту, халықты сапалы сумен жабдықтауды қамтамасыз ету, тұрғын үй саясатын одан әрі дамыту;

экономиканы одан әрі әртараптандыруды ынталандыратын шығыстар – инфрақұрылымды, аграрлық және индустриялық секторларды, инновацияларды дамыту.

Ота мерзімді кезеңде денсаулық сақтау жүйесін жаңғыртуда әкімшілік функцияларын медициналық қызмет көрсетудің жоғары деңгейін қамтамасыз ету стандарттарына келтіру бөлігінде маңызды сәтке айналуда. Әзірленіп жатқан «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодекс денсаулық сақтау жүйесін толық қамтитын және медициналық қызмет көрсету сапасын басқарудың жаңа әдістерін көрсететін құжатқа айналады.

Жоғары білім беру саласында жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беруді үш сатылық жүйеге: бакалавриат – магистратура – докторантура өзгерту бойынша, жоғары оқу орнының мамандануы мен мәртебесіне байланысты мемлекеттік білім беру гранттарын саралауды міндетті енгізумен мемлекеттік білім беру тапсырысын қалыптастырудың жаңа қағидаттарын енгізу жұмыстары жалғасады.

2009 жылы балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен қамту кемінде 30%, мектеп қарсаңындағы даярлық – кемінде 80% құрайтын болады. Осы көрсеткіштерге қол жеткізуге мемлекеттің мектепке дейінгі балалар мекемелерін салудағы белсенді ұстанымы жәрдемдесетін болады.

Жалпы білім беру жүйесінде 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беруге кезең-кезеңмен көшу жүзеге асырылады, осыған байланысты педагогтарды қайта даярлау жұмысы жалғасады.

Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін арттыру мақсатында әлеуметтік диалогтың рөлі артады және жұмыс берушілердің зиянды өндірісте жұмыс істейтін қызметкерлердің пайдасына ерікті, кәсіптік аударымдарды жүзеге асыруы үшін  шарттық әлеует пайдаланылады.

Одан басқа әлеуметтік көмек көрсетудің атаулылығы және мүгедектерге әлеуметтік қызмет көрсету сапасы күшейтілетін болады.

Мемлекеттік әлеуметтік стандарттарды халықаралыққа кезең-кезеңімен жақындатуға сәйкес жұмыс күшінің қарапайым молықтырылуын қамтамасыз ететін жалақының ең төменгі мөлшері белгіленетін болады.

Бюджет саласы қызметкерлерінің еңбекақысын төлеу жүйесі жалақының мөлшерін кезең-кезеңімен ұлғайта отырып, жетілдірілетін болады.

Сондай-ақ бюджет саласы қызметкерлеріне еңбекақы төлеу жүйесі кезең-кезеңмен жалақы мөлшерін ұлғайту арқылы жетілдірілетін болады. Адами капиталды дамытуда рухани даму, адамдардың демалысы мен шығармашылығын ұйымдастыру үшін жағдайлар жасау, сондай-ақ елдің мәдени мұраларына қол жеткізуді қамтамасыз ету маңызды рөл атқарады.

Мемлекеттік-конфессиялық қатынастарды жетілдіру мақсатында діни сенім бостандығы мен мемлекеттік-конфессиялық қатынастарды қамтамасыз ету бойынша шаралар жүзеге асырылатын болады.

Үкіметтің мәдениет саласындағы шаралардың тиімділігін арттыру мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдардың серіктестігі тетігін одан әрі нығайтуға, сондай-ақ оның көлемін кезең-кезеңмен ұлғайта отырып мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыруды жалғастыруға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік ақпараттық саясатты жетілдіру, сондай-ақ ақпараттық кеңістіктің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында сандық телерадиохабарларын таратуды дамыту бағдарламасы әзірленуде. Осы бағдарламаның негізгі мақсаты мемлекеттік құралдарды ұсынатын бұқаралық ақпараттық қызмет көрсету сапасының артуын қамтамасыз ету болады.

Қоршаған ортаны қорғауға шығыстардың құрамында халықтың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік саясатты және Қазақстан Республикасы экологиялық жүйелерін іске асыруға бағытталған мақсаттарды орындау үшін қаражат бөлінетін болады.

Тұрғын үй құрылысын дамыту проблемаларын кешенді шешу қаржыландырудың тиімді тетіктерін дамыту есебінен, оның ішінде ипотекалық кредит беру және тұрғын-үй құрылыс жинақтары жүйесі арқылы қамтамасыз етілетін болады. Жергілікті атқарушы органдардың республикалық бюджет кредиті есебінен тұрғын үйлер салуы жалғасады, сондай-ақ индустриалды тұрғын үй құрылысын дамыту, тұрғын-үйдің жалгерлік секторы, тұрғын-үй құрылысы салынатын аудандардың инженерлік коммуникациялық инфрақұрылымы, тұрғын-үй құрылысының сапасын жақсарту бойынша жағдайлар жасау бойынша шаралар қабылданады.

Тұтастай алғанда мемлекеттік бюджеттің адами капиталды даиытуға шығыстары жалпы шығыстар көлемінің кемінде 61% құрайды.

2007 жылы Индустриалдық-инновациялық даму стратегиясына оның мынадай бөліктерде күшейтілуіне бағытталған Қазақстан Республикасының өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады:

«Қазына» АҚ орнықты даму қоры, «Самұрық» АҚ мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі мемлекеттік холдингі, «ҚазАгро» АҚ, «Самғау» АҚ дамуын ескере отырып осы үдеріске мемлекеттік ықпал ету құралдарының рөлін айқындау және нақтылау жолымен мемлекеттік-жеке меншік серіктестікті дамыту, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар құру;

5-сурет.Адами капиталды дамытуға арналған шығыстардың жалпы көлеміндегі әр түрлі бағыттар бойынша шығыстар

қызметі Ұлттық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілетті және ресурс үнемдейтін өндірістерін жасауға бағытталған, елеулі қосылған құны және ел экономикасы үшін мультипликативті әсері бар экономиканың басым бағыттарында корпоративтік көшбасшыларды дамыту;

өңдеу өнеркәсібіне және қызмет көрсету саласына инвестиция тартуды ынталандыру және экономиканы әртараптандыруды қамтамасыз етуге қабілетті «ұшқыр» макрожобаларды іске асыру және 2015 жылға қарай Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруге мүмкіндік береді.

Стратегияның іс-шараларын қаржыландыру үшін бюджет қаражаты ғана емес даму институттарының, Ұлттық холдингтердің, Ұлттық компаниялардың, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың қаржы ресурстары да, сондай-ақ жаңа технологиялық және ғылымды қажетсінетін өндірістерді құруға, инфрақұрылымдарды дамытуға бағытталған ең басым және тиімді жобаларды іске асыру үшін халықаралық ұйымдардың және донор-елдердің көмегі де іске қосылатын болады.

«Серпінді жобаларды» іске асыру міндеттері шеңберінде және экономиканың шикізат емес салдарындағы инвестициялық белсенділікті ынталандыру мақсатында Қорлар қоры жобасының шеңберінде Қазақстан-Қытай инвестициялық қоры құрылды. «Қорғас» халықаралық шекаралық ынтымақтастық орталығын одан әрі дамыту жүзеге асырылады.

Республикалық бюджет қаражаты есебінен экономика салаларына жүйелі мониторинг, талда және бағалау, сондай-ақ басқа елдер мен трансұлт корпорациялардың бәсекелі салаларына салыстырмалы талдау жасау үшін жетекші елдер салалар компанияларының негізгі тауарлар нарығының рейтингінің статистикасы мен шолулары енгізілген Euromonitor International компаниясының Global Market Information Database (GMID) халықаралық іскерлік ақпараттардың онлайн ақпараттық ресурстарына қол жеткізу коды сатып алынатын болады.

2008-2010 жылдарға арналған агроөнеркәсіп кешенін дамыту саласындағы мемлекеттік бюджет шығыстары Қазақстан Республикасы ДСҰ-ға кірген кезде ауыл шаруашылығының барабар жағдайларын қамтамасыз ету қажеттігін ескереді.

2008-2010 жылдарға арналған агроөнеркәсіп кешенін дамыту саласындағы шығыстардың басым бағыттары мыналар болып табылады:

Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

қолайлы эпизоотикалық және фитосанитарлық  жағдайларды қамтамасыз ету;

субсидиялау жолымен ауыл шаруашылығын дамытуды қолдау.

Азық-түлік қауіпсіздігін, республиканың жұмылдыру қажеттілігін Қазақстанның астық нарығын тұрақтандыруды қамтамачыз ету үшін 500 мың тонна көлемінде мемлекеттік азық-түлік резерві жасалды. Бұл ретте ең аз қор халықты астықпен және оның қайта өңделген өнімдерімен қамтамасыз етудікепілдендіруі қажет.

Азық-түлік астығының мемлекеттік резервін жаңарту және отандық  ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді қолдау мақсатында жыл сайын 450-500 мың тонна шеңберінде астықты мемлекеттік сатып алу жүргізіледі.

Алда республиканың ДСҰ-ға кіруін ескере келе, ауыл шаруашылығында субсидиялау жолымен мемлекеттік қолдау жалғасатын болады. Бұл ретте, ауыл шаруашылығын субсидиялау Қазақстанның ДСҰ-ға кіруінің келіссөз процесі нәтижелерін ескере отырып жүргізілетін болады.

Республиканың экспорттық әлеуетінің кеңеюі шеңберінде «ҚазАгро» ұлттық холдингі» АҚ-ның нақты «серпінді» жобаларды іске асыруға арналған, соның ішінде: көрме-жәрмеңке кешенін салуға, ірі-тауарлы мал шаруашылығы фермаларын құруды қаржыландыруға, Поти (Грузия) және Амирабад (Иран) порттарында астық терминалдарын салу мен жарақтандыруға және қазақстандық тауарларды экспорттық нарыққа жылжыту мақсатындағы өзге де жобаларға арналған жарғылық қорды ұлғайту көзделіп отыр.

2008-2010 жылдары табиғи су қоймаларының су биоресурстарын сақтау, молықтыру және тиімді пайдалану, тауарлы балық шаруашылығын дамытуға жағдайлар жасау есебінен балық шаруашылығы кешенінің тұрақты жұмыс істеуі негізінде салалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолымен балық ресурстарын қорғау және молықтыру шараларын іске асыру жалғасуда.

Туризм және спорт саласындағы мемлекеттік бюджет шығыстары халықтың денсаулығын нығайту мен жоғары жетістікті спортты дамыту үшін бәсекеге қабілетті туристік индустрия мен дене тәрбиесі мен спорттың тиімді жүйесін жасауға бағытталатын болады. Кейінгі жылдары келушілер санының өсуіне байланысты ішкі және кіру туризмі бойынша туристер легінің 2007 жылға қарағанда 2009 жылы орташа 25% өсуі қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ туризм саласындағы халықты жұмыспен қамту 499,4 мың адамға дейін қамтамасыз етілетін болады.

Дене шынықтыру мен спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын одан әрі іске асыру мақсатында  бірінші кезекте жоғары жетістікті спорт пен халықтың салауатты өмір сүруін қалыптастыратын бұқаралық спорт дамытылатын болады, соның ішінде:

Алматы қаласында 2011 жылғы қысқы Азия ойындарын өткізу үшін спорт объектілерін қайта құру және салу;

жоғары жетістіктер спортының ғылыми-әдістемелік базасын жасау;

аудан орталықтарында, республикалық және облыстық маңызы бар қалаларда дене шынықтыру-сауықтыру кешендерін салу.

Шығыстар саясаты дамуға бағытталған бағдарламалар жағына ауыстырылатынын ескере келе, санға емес, сапаға көңіл аударылады, ол бюджет заңнамалары ережелерін сақтау және мемлекеттік инвестицияларды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету есебінен қамтамасыз етілетін болады.

Басым бағыттардан басқа, орта мерзімді кезеңге арналған шығыстар саясаты сондай-ақ экономикалық және бюджет саясаты басымдықтарына  қарамастан – елдің қорғаныс, құқықтық, соттық, құқық қорғау, қаржылық, сыртқы саяси қызметтері мен төтенше жағдайлардың алдын алу және жою жөніндегі жұмысты ұйымдастыру – олар бойынша міндеттемелерді мемлекет көтеретін функцияларды қамтамасыз етуге де бағытталған.

2005 жылдан бастап мемлекеттік бюджеттің инвестициялық құрамдас бөлігі ұлғаюда, ол мемлекеттік бюджеттің даму бағдарламасы шығыстары үлесінің өзгеруінен көрінуде. Орта мерзімді кезеңде бұл үрдіс жалғасатын болады және даму бюджетінің үлесі шығыстардың жалпы көлемінің 28.1-38.42 шеңберінде болады.

6-сурет. Мемлекеттік бюджет шығыстарының жалпы көлеміндегі ағымдағы және инвестициялық шығыстар үлесінің өзгеруі.

Экономиканың стратегиялық салаларын дамытуға мемлекеттік ықпалсыз (құралдарының бірі мемлекеттік қаржы активтерін-заңды тұлғалардың) акция пакеттері және меншікке қатысу үлесін сатып алу.

Орта мерзімді перспективада мемлекеттік активтерді басқару саласындағы мемлекеттік саясат экономиканың стратегиялық маңызды салаларын дамытуды, соның ішінде мемлекеттік меншіктің мақсатты әрі тиімді пайдаланылуын бақылау жүйесін қалпына келтіру және күшейту, мемлекеттік меншіктің құрылымын оңтайландыруды жүзеге асыру жолымен реттеуге бағытталған.

Қаржы активтерін сатып алу экономиканың стратегиялық салаларының мемлекет тарапынан елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету сондай-ақ оларды тиімді дамытуға бағытталған тиісті бақылануын орнату құралдарының бірі болып табылады.

2007-2008 жылдары мемлекеттік холдингтер мен компаниялардың жарғылық капиталдарының ұлғаюы экономиканы жаңғырту, әртараптандыру жөніндегі міндеттерді одан әрі іске асыру үшін олардың қаржылық базасын қалыптастыруға, қосылған құны жоғарғы ғылымды қажет ететін, инновациялық өзгерістердің санын ұлғайтуға, тиімді инфрақұрылымдарды дамытуға бағытталған.

«ҚазАгро Ұлттық холдингі» АҚ жарғылық капиталды ұлғайтуға бірқатар жобаларды іске асыруға бағытталған:

экспорттық инфрақұрылымы дамыған бордақылайтын алаңдарды құру;

биодизел және биоэтанол өндіру зауыттарының құрылысы;

Астана қаласында ауыл шаруашылығы өнімдерінің көтерме нарығының құрылысы;

«Самғау» ұлттық ғылыми-технологиялық холдингі» АҚ жарғылық капиталын ұлғайту есебінен:

басымды, тәуекел және бастамашыл ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық әзірлеме жобалар бойынша қаржыландыру көлемі ұлғайтылатын болады:

қосымша қаражат «электрондық үкіметті» қалыптастырудың Мемлекеттік бағдарламасы аясында мемлекеттік органдардың электрондық қызметін дамытуға және қалыптастыруға бағытталатын болады.

Даму бағдарламалары бойынша республикалық бюджет шығыстарының жалпы көлемінде қаржы активтерін сатып алуға арналған шығыстардң үлесі 2008 жылы — 20,3 %, 2009 жылы — 19,2 %, 2010 жылы — 18%-ды құрайды.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан «2007-2009 жылдарға арналған кепілдендірілген трансферт туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен бекітілген, 2008-2009 жылдарға арналған кепілдендірілген трансферттің мөлшерін, макроэкономикалық болжамды және даму бастамалары бойынша мемлекеттік шығыстардың болжамын негізге ала отырып  Ұлттық қордан 2010 жылға арналған кепілдендірілген трансферттің болжамды мөлшері айқындалды, ол 326,8 млрд теңгені құрайды.2008 жылдан бастап 2010 жылға дейінгі кезеңдегі кепілдендірілген трансферт орта есеппен 2008 жылдың басында қор активтерінің 12,9%-ын құрайды.

Ұзақ мерзімді перспективада Ұлттық қордың активтерін басқарудан түсетін инвестициялық кіріске тең кепілдендірілген трансферттің мөлшеріне қол жеткізу саясаты жалғастырылатын болады, бұл үлкен дәрежеде мұнай емес кірістерді және мұнай жинақтарының есебінен экономиканың өсу талпынысына жауап беретін болады.

Ұлттық қордың активтерін басқарудан күтілетін инвестициялық кірістің болжамы тиісті кезеңнің соңында бір жылда жинақталған жалпы соманың орташа 3,4%-ын құрайды.

7-сурет. Мемлекеттік бюджеттің 2005-2007 жылдардағы мұнай емес түсімдері және 2008-2010 жылдарға арналған болжамы, ЖІӨ-ге %-бен.

Шығыстар саясаты бюджеттің мұнай емес тапшылығын қысқарту қажеттілігіне тікелей байланысты, ол бюджет шығыстарының өсу экономиканың нақты өсуіне байланысты болатын шектелген фискалдық саясат жүргізуді болжайтын елдің макроэкономикалық тұрақтылығына әсер ету құралдарының бірі болып табылады. Бұл шаралар негізінен әлеуметтік бағыттар бойынша мемлекет шығыстарының көлемін өсіру қажеттілігі мақсатында инфляциялық қысымды жеңілдетуге және экономиканы мүмкін ауытқулардан қорғауға бағытталған жүргізіліп отырған фискалдық саясат және 2006 жылдан бастап қолданыстағы ҚР Ұлттық Банкінің қаражатын қалыптастыру және пайдалану ұстанымдары 2006 жылы мұнай емес тапшылықтың 2005жылға қарағанда 182,6 млрд теңгеге едәуір қысқаруына алып келді.

8-сурет. Мемлекеттік бюджеттің мұнай емес тапшылығының серпіні, ЖІӨ-ге %-бен

Осыған байланысты, бюджеттің инвестициялық құрамының ұлғаюы жағдайында мұнай емес тапшылықтың одан әрі төмендеуі  бюджеттік жобаларда ескерілетін, экономикаға өнімді әсер етпейтін ағымдағы шығыстарды қайта қарау және оңтайландыру есебінен ғана болуы мүмкін.

2008-2010 жылдары мемлекеттік шығыстар өнімнің қарқыны ЖІӨ-нің номинальды өсуі қарқынынан төмен болжанып отыр және тиісінше орташа 17,2% ж?не 18,6%-ды құрайды.

9-сурет. Мемлекеттік шығыстар мен ЖІӨ-нің өсу қарқыны, өткен жылға %-бен.

Мемлекеттік бюджеттің шығыстары 2008 жылы – ЖІӨ-ге 22,5%, 2009 жылы – ЖІӨ-ге 21,9% және 2010 жылы – ЖІӨ-ге 21,8% құрайды.

 4-кесте.

Бюджеттік кредит беру әлеуметтік-экономикалық дамудың 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарында көрсетілген мемлекеттік және салалық бағдарламалардың құрамында іске асырылатын жобалардың шеңберінде жүзеге асырылатын болады.

Экономикалық және әлеуметтік тиімділік, өтелімділік өлшемдерін міндетті түрде сақтай отырып, бюджеттік кредит берудің негізгі бағыттары мыналар болып табылады:

инвестициялық жобаларға кредит беру;

мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді және кепілгерліктерді орындау;

жергілікті атқарушы органдарға, оның ішінде ағымдағы қаржы жылында жергілікті бюджеттердің қолма-қол ақша тапшылығының болжамы жағдайында кредит беру;

қаржы агенттіктері мәртебесі бар қаржылық  даму институттарына кредит ресурстарын беру.

Жоспарланған кезеңде республикалық бюджет есебінен кредит берудің негізгі бағыттары ауыл шаруашылығын жекешелендіруден кейін қолдау және тұрғын-үй құрылысын дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жергілікті бюджетке тұрғын-үй салуға кредит беру жөніндегі іс-шаралар болып табылады.

Халықаралық қайта құру және Даму Банкінің қарыз қаражаты есебінен іске асырылатын ауылшаруашылығын жекешелендіруден кейін қолдау жобасының екінші кезеңін іске асыру шеңберіндегі шығыстар фермерлердің, ауылдың шағын және орта кәсіпорындардың қаржылық  қызметке қол жеткізуін ауылдың қаржылық  консультациялық  қызмет жүйесін құру арқылы қамтамасыз етуге, ұзақ мерзімді ауыл шаруашылық  инвестицияларын бағалау бойынша коммерциялық банктер мен лизингтік компаниялардың функционалдық мүмкіндіктерін нығайтуға, микроқаржы мекемелерін институционалды дамытуға және олардың коммерциялық банктермен өзара іс-қимылын нығайтуға бағытталатын болады.

Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдарының қарыз алуы республикалық маңызы бар қалалар мен астананың жергілікті атқарушы органдарының бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыру мақсатында ішкі нарықта айналдыру үшін мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруын қоспағанда республикалық бюджеттен бюджет кредиттерін алу нысанында ғана жүзеге асырылатын болады.

Жергілікті атқарушы органдарға бюджеттік кредит беру фискалдық саясатқа және үкімет пен өңірлердің 2008-2010 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларына сәйкес жүзеге асырылатын болады.

Бюджетаралық қатынастар Бюджет кодексінде белгіленген қағидаттардан және түсімдер мен шығыстардың бюджет деңгейлері арасында бөлінуінен бастау алды әрі өзара қатынастардың анықтығы мен тұрақтылығын қамтамасыз етуге, әрбір басқару деңгейінің тұрақтылығын күшейтуге, сондай-ақ тиімді бюджет саясатын жүргізуге бағытталған. Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар трансферттер мен бюджеттік кредиттер арқылы реттеледі, ал облыстық және аудандық бюджеттер арасында бұдан басқа, кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.

2007жылы Заңмен және облыстық мәслихаттардың шешімдерімен бекітілген  жалпы сипаттағы трансферттердің үшжылдық көлемінің әрекет етуінің аяқталу жылы болып табылады. Жалпы алғанда, орта мерзімді кезеңге субвенциялар мен алуларды жыл сайынғы өзгеріссіз бекіту өз тиімділігін көрсетті.

Жергілікті атқарушы органдардың барлық  қосымша кірістері жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу кезінде есскерілмеген, олардың салық салу базасын кеңейтуге қосатын үлесі өздерінің иелігінде қалады .

Үш жылдық Заңның қолданыстағы кезеңінде жергілікті атқарушы органдар 206,5 млрд теңге сомасында қосымша кіріс алды (2005 жылы — 78,5 млрд. тг., 2006 жылы — 128,0 млрд. тг.)

Өңірлердің бюджеттік қамсыздандырылу деңгейі өсіп отыр және республика бойынша орташа алғанда 1 адамға жергілікті бюджеттің шығысы:

2005 жылы — 46,4 мың теңге;

2006 жылы — 58,5 мың теңге;

2007 жылы — 77,1 мың теңге.

Алайда бюджетаралық қатынастардың қолданыстағы жүйесі өңірлердің бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейлерінің айырмашылығын өңірлерде мемлекеттік қызмет алушылардың санын және өңірлердің шығындары деңгейіндегі айырмашылықтарға негізделетін басқа да объективті факторларды ескермеді, бұл шығыстарды объективсіз айқындауға және салық әлеуетін ұлғайтуға ынталылықтың жетіспеушілігіне алып келді.

Мемлекеттік, мемлекеттік кепілдік берген және жалпы сыртқы борышты басқару.

2007 жылға дейінгі кезеңде үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың және Ұлттық Банктің борыштарын қамтитын мемлекеттік сыртқы борышты басқару деңгейін арттыруға бағытталған шаралар оң нәтиже алып келеді. Мемлекеттік борыш 2007 жылдан бастап азайып отыр және қазіргі уақытта  Қазақстанның үкіметтік сыртқы борышының мөлшері бірқалыпты болып табылады.

2006 жылға дейін елдің жалпы сырқы борышын үйлестіру жөніндегі мемлекеттік органдардың функциялары нақты айқындалмаған болатын және қарыз қаражатын беретін сыртқы қарыздар жөнінде бірыңғай саясат болмады, бұл Қазақстанның қаржылық тұрақтылығы тәуекелдердің өсуіне алып келді.

Қазіргі уақытта Тұжырымдаманы іске асыруда жүргізіліп отырған іс-шаралар мемлекеттік жүйелі көзқарасты және қазіргі берешектерді реттеудің көпжоспарлы сипатын қамтамасыз етеді, бұл орта мерзімді кезеңде осы проблемаға оң әсерін тигізуі тиіс және елдің жалпы сыртқы борышының тиісті деңгейін орта мерзімді кезеңде ЖІӨ-ге 65-70% деңгейіне дейін төмендетуге және оны одан әрі қауіпсіз деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік береді.

10-сурет. Қазақстан Республикасы Үкіметінің борышы, ЖІӨ-ге %-бен.

Орта мерзімді кезеңде жауапты мемлекеттік органдар мен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі мынадай ұйымдық іс-шараларды жүргізетін болады:

Үкіметтік және мемлекет кепілдік берген тәуекелдерді және халықаралық әдіснаманы ескере отырып, және басқа елдермен салыстыруда республиканың сыртқы борышының салыстырмалы көрсеткіштерінің жай-күйін бағалау;

мемлекеттік сектордың сыртқы борышының, оның ішінде мемлекетті қатыстыра отырып ұйымдардың, сондай-ақ олардың еншілес, тәуелді және бірлесіп бақылайтын ұйымдары бойынша борышының, жеке қаржылық әрі корпоративтік секторлардың сыртқы борышының, қайта қаржыландыру тәуекелдерінің, өтімділік, валюталық және пайыздық тәуекелдердің мониторингі;

кірістілік ауытқымасын құру үшін қор нарығында тиісті бағдар белгілеу үшін қажетті Қазақстан Республикасы қаржы министрлігі шығаратын мемлекеттік бағалы қағаздардың жеткілікті көлемін ұстап тұру.

Үкіметтің қарыз алуы орта мерзімді кезеңде бесжылдық кезең үшін орташа жылдық мәнінде ЖІӨ-нің 1%-нан аспайтын мөлшерде шектей отырып, республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылады.

Үкіметтік қарыз алу мен борыштың көлемін жоспарлау ең алдымен, үкіметтік қарыз алудың, борыштың, оған қызмет көрсету шығындары мен тәуекелдің оңтайлы деңгейін қалыптастыруды ескере отырып, мынадай мақсаттарға қол жеткізуге бағытталатын болады:

табыстылық ауытқымасын құру үшін қор нарығында бағдар белгілеу үшін қажетті құрылымы бар мемлекеттік бағалы қағаздардың жеткілікті көлемін ұстау;

жинақтаушы зейнетақы қорларының және қор нарығының басқа да қатысушыларының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін борыштық құралдарды, әсіресе, инфрақұрылымдық облигациялардың нарығында баламалы құралдарды дамыту, бұл өз кезегінде қайталама нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздар секторындағы сауда-саттықты жандандыруға алып келуі тиіс.

11-сурет. Республикалық бюджет тапшылығын үкіметтік қарыздар есебінен қаржыландыру.

2008-2010 жылдары мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борыш саласындағы жүргізіліп жатқан саясат шеңберінде мынадай міндеттерді шешу көзделеді:

1) бюджет тапшылығы мен борыш көрсеткіштері:

Мемлекет басшысы айқындаған міндеттерді ескере отырып, орта мерзімді перспективада мұнайдан тыс тапшылықтың мөлшері мен бюджет теңгерімділігіне  қол жеткізуге негізделе отырып, республикалық бюджет тапшылығының параметрлерін айқындау;

жинақтау саясаты шеңберінде үкіметтік борыштың оңтайлы мөлшерін анықтау;

қаржы тетігін шартты міндеттемелерді (кепілдікті және кепілдемелерді) мемлекеттің орындауын қамтамасыз етуді құру;

2) ішкі қарыз алу:

жылдар бойынша бөліністегі мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиясының орта мерзімді кезеңге арналған үлгі схемасын жасау;

ішкі қарыздарды тарту мерзіміне қарай түрлі қарыз алу құралдарын қолдану;

пайыздық тәуекелдерді барынша азайту;

бағалы қағаздар рыногында бағдарлар белгілеу;

міндеттемелердің орындалмау тәуекелін азайту әрі қысқа және орта мерзімді перспективада ішкі үкіметтік борышты өтеу жөніндегі төлемдер төлеудің ең жоғары шегін төмендету.

                                                 Қорытынды

Фискалдық саясатты жүргізу біріккен тауарлар мен қызмет нарығындағы жиынтық сұранысты өзгерту арқылы жалпы экономикаға әсер етеді. Бұған көз жеткізу үшін фискалдық саясаттың IS-LM моделіне әсерін қарастырса жеткілікті, яғни фискалдық саясат жиынтық сұранысты сипаттайтын IS қисығының орнын өзгертеді.

Мемлекет фискалдық саясатты екі бағытта жүргізе алады:

• мемлекеттің кірістері мен шығындарын реттеу;
• табыс салығы мен трансферттік төлемдерді реттеу;

Осы екі бағыттың біріншісі, яғни мемлекеттің кірістері мен шығындарын реттеу арқылы жиынтық сұранысты өзгертіп экономика құрылымына әсер ету нәтижелірек болып келеді. Бұл жерде мемлекеттің тауарлар мен қызметтерді сатып алу көлемін өсіру жайлы айтылып отыр. Мәселен, мемлекеттің тауарлар мен қызметтерді сатып алу көлемін өсіруі сол тауарлар мен қызметтерге деген сұранысты өсіреді. Мемлекеттік сатып алулар мультипликаторы фискалдық мультипликаторлардың ішіндегі ең әсерлісі болғандықтан, мемлекеттік сатып алулардың өсуі нәтижесінде болатын өндіріс көлемі мен табыстың мультипликативті өсуі айтарлықтай болады.

Табыс салығы мен трансферттік төлемдерді реттеу арқылы жүргізілетін фискалдық саясат нәтижесі азырақ болады.  Дегенмен, табыс салығы мен трансферттік төлемдердің өзгеруі жиынтық сұранысқа мүлдем әсер етпей қоймайды, өйткені табыс салығы мен әлеуметтік төлемдер көлемі үй шаруашылықтарының қолда бар табысы көлеміне тікелей әсер етеді, ал қолда бар табыс көлемі өз кезегінде, тұтыну шығындарын анықтайды. Тұтыну шығындары жиынтық сұраныстың ең қозғалмалы бөлігі болып табылады. Демек, табыс салығы мен трансферттер көлемінің өзгеруіне экономика құрылымы оперативті түрде жауап береді. Дегенмен, табыс салығы мен трансферттерді реттеу саясаты мемлекеттік шығындарды реттеу саясатынан әлсіз. Себебі табыс салығы мен трансферттерді реттеу саясаты жиынтық сұранысқа тікелей емес, тұтыну шығындары арқылы әсер етеді, ал мемлекеттік шығындарды реттеу саясаты жиынтық сұранысқа тікелей әсер етуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жұмысбастылық пен өндіріс көлемінің салық пен трансфертті өзгерту нәтижесіндегі мультипликативті кеңеюі мемлекеттік шығындарды өсіру нәтижесінде болатын мультипликативті кеңеюден әлдеқайда аз. Сондықтан табыс салығы мен әлеуметтік төлемдерді реттеу саясатын бөлек жүргізген тиімсіз, оны мемлекеттік шығындарды реттеу саясатымен үйлестіре жүргізу жақсы нәтиже беруі мүмкін.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. «Макроэкономика» оқулық, Алматы, «Экономика», 2003ж.
2. Учебник МГУ под общей редакцией А.А.Абишева, К.А.Хубиева «Макроэкономика» учебник, Алматы, «Экономика», 2007г.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. «Макроэкономика» учебник, 2-е издание, Киров: АСА, 2005г.
4. Бункина М.К., Семенов А.М. «Макроэкономика», М: Дело и Сервис, 2003г.
5. С. Абдрахманов «Ел межесі – елулік»// Алматы Ақшамы – 2006ж. 1 сәуір.
6. Айталы А. «Саясат» // Егемен Қазақстан – 2005ж. 25 наурыз.
7. Назарбаев Н. « «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс» // Жетісу – 2006ж. 2 желтоқсан.
8. Назарбаев Н. «Мәдени мұра» бағдарламасы» // Егемен Қазақстан – 2006ж. 29 қараша.
9. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған Орта мерзімді фискалдық саясаты 2006 ж. 12 шілде №660 // Егемен Қазақстан – 2006ж. 25 шілде.
10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған фискалдық саясаты туралы 2007ж. 29 тамыз №754 // Егемен Қазақстан – 2007ж. 21 қыркүйек.

[1] Барлық мәліметтер «Егемен Қазақстан» апталық газетінің 2007 жылғы 21 қыркүйектегі санынан алынды.