АҚШ_тың_қазіргі_саясаттағы_ролі_соңғы_10_жыл

АҚШ-тың қазіргі саясаттағы ролі (соңғы 10 жыл)

МАЗМҰНЫ

Кіріспе………………………………………………………………………………………………………..2-8

I-ТАРАУ

Қазақстан-АҚШ қарым-қатынастарының дамуы……………………………………….9-26

II -ТАРАУ

АҚШ-тың Ауғаныстан және Иракпен соғыстары………………………………………………….27-42

III -ТАРАУ

АҚШ-тың сыртқы саясаттағы Таяу Шығыс мәселесі……………………………….43-53

Қорытынды……………………………………………………………………………………………..54-57

Пайдаланған әдебиеттер тізімі…………………………………………………………………58-61

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының маңыздылғы мен өзектілігі. XXI ғасырда дүниежүзілік идеологиялық саясаттың өзгеруі, Орталық Азияда бірнеше тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына өз серпінін тигізді. Бұл мемлекеттердің арасында егеменді Қазақстан Республикасы да туын тігіп, өз даму стратегиясын белгіледі. Бір жағынан Қазақстан Батыс елдерімен дипломатиялық, саяси-экономикалық байланыстарын нақты қадамдарымен реттесе, екінші жағынан АҚШ пен де халықаралық ынтымақтастық жолында түрлі келісімдерге қол қойды. Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда халықаралық деңгейде ынтымақтастықты дамытуда жалпы ұстанымдардың ерекшелігін мұқият есепке алу қажеттілігін есте сақтайды.

«Қырғи-қабақ соғыс» аяқталғаннан кейін АҚШ супердержава еліне айналғаны сөзсіз. Сондықтанда АҚШ өз ұстанымдарын күшейттіріп, Таяу Шығыста, Орталық Азияда және басқада шығыс елдерінде саяси үстемдігін орнату мақсатында түрлі тәсілдерін қолдануда. Бұл саяси ағымда АҚШ пен жан- жақты қатынастарды дамыту, сыртқы саясатты маңызды орын алады. Ал Қазақстан үшін жаһандану процессінде ұлттық мүдделерін қорғай отырып, әлемдік қоғамдастықта халықаралық орынды нығайту және ұлттық мүдделерін ілгерлету аса маңызды болып келеді.

Қазіргі таңда АҚШ әлемдік процесстерге өз ықпалын тигізуде қуатты әскери-саяси ресустары және экономикалық деңгейі аса зор дамыған ел. Ол бір жағынан ғаламдық процесстердің дамуына шешуші ықпал етсе, екінші жағынан әлемде стратегиялық тұрақтылықтың жай-күйін анықтап беретін мемлекет. Сондай-ақ түрлі халықаралық ұйымдар туы астында әрекет ете отырып, әлемнің көптеген аймақтарында өз мүдделерін арттыра отырып жанжалдарды реттеуге де қатысады.

АҚШ соңғы онжылдықта сыртқы саясатта көптеген жетістіктерге қол жеткізді. 90-шы жылдардың басында Дж. Буш әкімшілігі «жаңа әлемдік реттеулер» ұстанымын қуаттандырып, Кувейтке соғыс ашқан Иракқа қарсы Батыс елдер коалициясын құрып, жеңіске қол жеткізді. 1998 жылдары Үндістан мен Пәкістанның ядролық қаруды сынақтан өткізуі, сол жылдары Иран және Солтүстік Кореяның орта ұзақтықтағы ракеталарды сынақтан өткізуі Билл Клинтон үкіметін толғандырды. Алайда бұл саяси әрекеттер АҚШ-тың әскери шығындарының артуына және әскери саласын қайта құруға итермеледі. Бұл ағым АҚШ-тың әскери қуатының екі есеге өсуіне әсеретті[1].

2000 жылғы сайлау АҚШ елінде драмматикалық сипатта болып өтті. Ел басына кіші Дж. Буш келуі АҚШ-тың саяси ұстанымдарын күшейте тұсірді. 11 қыркүйек 2002 жылы апат оқиға, кіші саясатын агрессиялық сипатқа айналдырды. Біріншіден Ауғаныстан еліне соғыс ашылса, екіншіден Иракқа әскери соғыс агрессиялық сипатқа ие болды. Сондықтанда АҚШ-тың аталмыш елдерге қарсы саяси ұстанымдарын анықтау және Қазақстанмен Каспий аймағындағы елдермен ара-қатынасын, сондай-ақ бұл аймақта нақты қадамдарын зерттеу диплом жұмысының маңыздылығы мен өзектілігін арттыра тұсетініне күмән жоқ.

Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. 1990-2005 жылдар аралығында АҚШ ішкі саяси-экономикалық және сыртқы саяси байланыстарда көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Бүгінгі таңда АҚШ әлемде ең ірі өнім көрсеткішіне ие. Ол дүниежүзілік өнімнің 27% өндіреді, 18% сыртқы сауданы қамтамасыз етіп, 40-60% әлемдік қаржы пайдасын бақылайды [2].

Ал Ю.М. Мельниковтың еңбегінде Брукинг институтының қызметкерлері Б. Бләхман және С. Каплэннің АҚШ-тың сыртқы саясатына байланысты статистикалық есептеулер бойынша 1946 жылдың 1 қаңтарында 1975 жылдың 31 желтоқсанға дейінгі кезеңде АҚШ дүниежүзілік аренада өз мақсаттарына жету үшін 215 рет әскери күшті пайдалануға, күш көрсетуге немесе онымен қоқан-лоққы жасауға барған [3]. Бұл көрсеткіштерді ой елегінен өткізіп, дипломдық жұмыста төмендегі міндеттер мен мақсаттар қойылды:

-АҚШ-тың ішкі және әскери даму процесстерін зерттеп, жетістіктерінің ғаламдық стратегиялық саясатқа әсерін көрсету;

-Қазақстак мен АҚШ арасындағы саяси-дипломатиялық байланыстарының қалыптасуына көңіл аудара отырып, оның Орталық Азиядағы негізгі стратегиялық мақсаттарын анықтау;

-Каспий шельфінің маңызын ашып, ондағы АҚШ-тың негізгі стратегиялық мақсаттарын ашу және АҚІП мұнай корпорацияларының экономикалық саясатын көрсету;

-АҚШ-тың Ауғаныстан және Ирак елдеріне соғыс ашу себептерін сараптай отырып, аталмыш елдердегі даму деңгейіне көз тігу;

-Таяу Шығыстағы кіші Буштың амбициялық-стратегиялық мақсаттарын анықтау және оған объективті түрде баға беру;

-Соңғы Ирак-АҚШ соғысы барысында Қазақстанның орнын анықтап, зардап шеккен ирактықтарға Қазақстанның; арнайы әскери бригадасының көрсеткен көмегін ашу;

-Таяу Шығыстағы АҚШ-тың басты ұстанымдары мен жүргізген саясатына баға беру;

Днплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда зерттеліп отырған дипломдық жұмыс тақырыбын аз зерттелген тақырыптар қатарына жатқызуға болады. Зерттеу барысында Университетінің кітапханасының кітап қоры, Шымкент қаласының орталық кітапхананың материалдары, интернет жүйесіне енгізілген саясаттанушылардың мақалалар қоры және газеттер мен журналдар материалдары айналымға тартылды.

Проблемаға байланысты АҚШ-тың халықаралық деңгейде алатын орнына және оның Таяу Шығыста жүргізген саясатына байланысты М. Арахтың, И.В. Бергенің, С.М. Самуйловтың, В.В. Соргиннің,А.И. Уткиннің, А. Шальневтің т.б. зерттеушілер құнды зерттеулер жүргізген. Бұл зертттеулер арасында А.И. Уткиннің еңбегі АҚШ саясатынан аса маңызды бағыттарын көрсетеді [4]. Оның пайымдануынша АҚШ-тың Таяу Шығыстағы амбициялық-статегиялық мақсаттарын екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде АҚШ екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Палестина проблемасының туындауына ықпал етсе, екінші кезеңде, яғни «Қырғи-қабақ соғысы» аяқталған соң Израилді өзінің басты стратегиялық одақтасы ретінде жан-жақты пайдалануда.

А.И.Уткиннің пікірін А.Шальнев қолдап, Билл Клинтон кезеңінде АҚШ-тың ішкі саяси-экономикалық дамуына және сыртқы саясатына баса назар аударады [5]. А.Шальнев Билл Клинтон әкімшілігінің статегиялық мақсаттарын мына сөздермен айқындайды: «АҚШ Клинтон кезеңінде әлемдік көшбасшылық дәрежесін сақтау үшін экономикалық потенциалына, әскери қуатының модернизациялауына, телевидение, инетрент, кино және мәдени-информациялық байланысына сенім арттырған-ды» [6] шын мәнінде АҚШ-тың бүгінгі таңда аталмыш қуатқа ие болуы, оның сыртқы саяси байланысын қуаттандыра түсетіні сөзсіз. Бұл жөнінде, әсіресе Дж. Буштардың билігі кезеңінде В.В. Соргин көңіл аударуда [7]. Ол құнды деректерге сүйене отырып, «екі Буш» арасындағы АҚШ-тың сыртқы саясатының басты бағыттарын сипаттауда.

АҚШ-тың Ауғаныстан және Ирак мәселелеріне байланысты интернет және саяси басылымдарда құнды материалдар кездесуде. «Время новостей» газетінде шыққан мақалада АҚШ-тың Ауғаныстан елінде жүргізген агрессиялық саясатына сың көзбен сипаттама берілген. Автор бұл мақалада Ауғаныстан үшін әзірленген Ата заңға да көңіл аударып, бұл жаңалықтың қираған ел ішіндегі мемлекеттік құрылымның позитивті жаққа өзгерте тұсетініне сенім арттыруда. Автор конституция қабылданған соң елдегі экономикалық жандану процесстерін де зерттеген көрінеді. Себебі соғыс аяқталған соң жер аударғандар қайта еліне орала бастанын ашып жазған және оның статистикалық зерттеулерін жүргізген [8].

К.Сыроежкин АҚШ-Ирак соғысын «Странная война» деп атап, АҚШ-тың Ирактағы соғыстың аяқталмағанын, керісінше түскенін жазған. Ол бұл жөнінде мына пікірлерді ашық көрсеткен: «Тарих қайталанып жатыр. Кезінде конкордистер үндістер арасында христиан дінін таратса, қазір демократияны пайдаларын ойластыруда» [9]. Қазіргі таңда Ирактағы аяқталмаған ішкі саяси тартыс бұл пікірді растай тұсетініне күмән жоқ. Себебі телеарнада көрсетілген соңғы бейне материалдар АҚШ әскерлерінін бейбіт өмір сүрген жергілікті халыққа қарсы жасаған әрекеттер адамгершілік қасиетке жатпайтынын барлығы растайды.

Таяу Шығыс мәселелеріне байланысты «The Washington Profile» агенттігінің материалдары көптеген журналистикалық зерттеулерді жүргізген. «США и Ближный Восток. Тридцать лет мироворчества» атты агенттік материалдарында АҚШ-тың Линдон Джонсон басқару кезеңіндегі проблеманы шешуде бірнеше принциптер әзірлегенін жазған. Бұл принциптерді төрт негізге бөлуге болады;

-Арабтар ресми түрде Израильді мемлекет ретінде мойындамағанша, Израиль жаулап алған жерлерді қайтармайды;

-1967 жылға дейін оккупациялық жерлердегі Израиль ауылдары заңды болып есептеледі. Ал 1981 жылдан соң құрылған ауылдар заңсыз болып есептеледі. /Рональд Рейган кезеңіндегі бұл принцип азда болса бәсеңдеді/;

-Тәуелсіз Палестина мемлекетінің құрылуына жол бермеу. 2000 жылғы БҰҰ-ның стастикалық мәліметтеріне қарағанда палестиндік жер аударғандар саны 3,7 млн. болды.

-Израилге әскери және технологиялық көмек АҚШ тарапынан көрсетіледі [10].

АҚШ үшін аса маңызды бұл принциптер күні бүгінге дейін өз мәнін жойған жоқ. Таяу Шығыс проблемасында АҚШ ашық түрде Израильді қолдағанын көрсетеді. News Info журналистикалық зерттеулерде Таяу Шығыс мәселелерін бәсеңдету үшін АҚШ-тың Мемлекеттік Хатшысы Кондолиза Райстың Рим қаласында талқыға салғанын жазған. Бұл мәліметтер АҚШ-тың Таяу Шғыста көздеген негізгі мақсаттарын белгілеуге көмектеседі. АҚШ-Израиль байланыстары жөніндегі бүгінгі таңда А.Лазерев көптеген зерттеулер жүргізген. Ол екі ел арасындағы дипломатиялық және әскери-саяси байланыстарының терең тарихына үңіліп, талдау жасаған [11].

Ауғаныстандағы проблемаға байланысты, оның туындау себептері мен барысын Е.Пастухов, С.Акимбеков, Б,Абдулин зерттеу жұмыстарын жүргізген. С. Акимбековтың «Вечный Афганский вопрос» атты мақаласында Ауғаныстандағы діни ұймдарының туындау себептері мен елдің артта қалған әлеуметтік-экономикалық жағдайы жөнінде құнды материалдар келтірген [12]. Е.Пастухов «Суровые будни святой земли» атты мақаласында Ясер Арафаттың қайтыс болғаннан кейін Таяу Шығыс пен Ауғаныстандағы даму стратегиясы жөнінде және елдің әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы не болмақ деген сұрақтарға жауап іздестіруде [13].

АҚШ-тың Қазақстан Республикасымен байланыстарының қалыптасуымен оның даму стратегиясы бойынша Сыртқы Істер Министрі Қ.Тоқаевтың көлемді монографиясы зерттеушілер үшін көптеген пікірлерді ұсынуда. Монографияның ІҮ-ші тарауында Қазақстандық сыртқы саясаттың американдық бағыты мәселелеріне тоқталған. Ол АҚШ-тың әлемдік прцесстерге елеулі ықпал ету себептерін ашық жазған [14].

АҚШ-Қазақстан байланыстары жөнінде; «Евразийское сообщество» журналында көптеген мақалалар жарияланған. Л.Иватова, Н.С.Нуралиев, Д.Намазбаев, Д.Дәдебаев, Д.Досанов, К.Қөшім-Ноғай ізденушілер мен аспиранттар құнды зерттеулерін жүргізген. Бұл зерттеулер түрлі салаларды қамтиды. Мысалыға айтар болсақ Л.Иватовнаың зерттеулері Қазақстан мен АҚШ арасындағы халықаралық қауіпсіздік және ядролық қару-жарақтың таралуына шек қою мәселесіне басым көңіл бөлінген [15]. Л.Иватова екі ел арасындағы оқу-ағарту саласындағы байланыстар жөнінде де зерттеулер жүргізген. Автор екі ел арасындағы оқу-ағарту саласы бойынша жасалған келісім құжаттарға негізделе отырып, АҚШ-тың әсіресе мұнай секторына қажет мамандарды даярлауда ат салысқаны жөнінде жазған. Оның пайымдауынша Қазақстандағы Болашақ бағдарламасын кеңейтіп, тек магистр және докторант емес сонымен қатар түрлі салалар бойынша мамандарды дайындау қажет.

АҚШ-тың оқу-ағарту бағдарламаларының Қазақстандағы білім жүйесіне әсері жөнінде К.Қөшім-Ноғай да зерттеулер жүргізген. Ол Қазақстанға қазіргі таңда аса маңызды мамандардың қажет екенін баса көрсетіп, жас мамандардың ұлттық рухын ұмытпау керектігі жөнінде де атап өткен. Қазіргі кезеңде АҚШ-тың түрлі ұйымдары оқу-ағарту саласына байланысты тендорлар немесе жарыстар өткізуде. Олар степендия тағайындап, елдегі ғылымыи ойларды шет аймақтарға кетуіне жол бермеуі қажет.

Мұнай секторына байланысты екі ел арасында келісімдер жасалған болатын. Мұнайға байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізген саясаттанушы Д.Намазбаев құнды деректерге негізделе отырып, АҚШ-тың Кавказбен Орталық Азиядағы айындары жөнінде жазған. Қазіргі таңда Каспий аймағы тек АҚШ-ты ғана емес сонымен қатар Қытай мен Ресейдің қызушылығын арттыруда. Сондықтанда бұл мәселе АҚШ-тың геосоаяси мақсаттарымен тікелей байланысты. Ақш Атырау мен Ақтау аймақтарында өз позицияларын мығымдастыру мақсатында мұнай секторына капитал енгізіп, ірі компаниялардың құрылуына серпінін тигізуде. Д.Намазбаев осы мәселелерге байланысты құнды материалдарды оқырмандарға ұсынуда [16].

АҚШ пен қатар ірі державалардың Қазақстандағы қызығушылықтары мен саясаттары жөнінде Б.К.Султанов, Л.М.Музафарова, А.Е.Абишев, Л.Г.Ерекешова т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізген. Ал Қазақстанның сыртқы саясатына байланысты, оның ішінде АҚШ арасындағы байланыстары жөнінде Г.Б.Хан, Л.С.Суворов, Г.Б.Рахманова сынды авторлар зерттеу жұмыстарын жүргізген.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлімнен, қорытындыдан және және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспе бөлімінде жалпы АҚШ-тың стратегиялық мақсаттары көрсетіліп, тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігіне көңіл бөлінді. Сондай-ак бүгінгі зерттеушілердің еңбектері ғылыми айналымға тартылып, тарихнамалық шолу жасалды.

Жұмыстың негізгі бөлімінде біріншіден АҚШ-тың Қазақстанмен байланыстарына көңіл бөлінсе, екіншіден супердержаваның Ауғаныстан және Ирактағы стратегиялық саясатына назар аудырылды. Сонымен қатар АҚШ-тың Таяу Шығыстағы негізгі ұстанымдары зерттеледі. АҚШ-Қазақстан арасындағы байланыстардың алғышарттары мен ағымына көңіл бөлінді. Дипломдық жұмыста АҚШ-тың Қазақстандағы мұнай қызығушылығынан тыс, оның оку-ағарту саласындағы үлесі де зерттеледі.

Дүниежүзілік идеологиялық саясаттың өзгеруіне байланысты АҚШ-тың Ауғаныстан, Ирак және Таяу Шығыс ұстанымы да өзгерді. Сондықтанда бұл тақырыптың аукымы тек Қазақстан меи шектелмей АҚШ-тың Орта Шығыспен Таяу Шығыстағы геосаясаты да қолға алынды.

I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН-АҚШ

ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ

ДАМУЫ

Орталық Азия аймағы XX ғасырдың басында ақ Ресей және Британдык, империялардың бәсеке орталығына айналған болатын. Бұл бәсеке екі ел арасында 1907жылы ағылшын — ресей келісмімен аяқталған. Империялар ыкпалдастық аймақтарды бөліске салып, шекараларын белгіледі. Ресей империясы Орталық Азияда орналасса, Ұлыбритания Үндістанда әкімшілік басқару жүйесін құрған еді.

Ауғаныстан екі империяны бөліп отырган буферлік мемлекетке айналды. Орталық азияның маңызды стратегиялмқ орталықта орналасқаны жөнінде XX ғасырдың басында геосаясат мәселелері бойынша маман Хэффорд Маккиндер континентальды орталык теорияны жасай отырып, атап өткен. 1919 жылы ол былай деген: «Кімде кім Еуропаның шығыс аймағында ықпалын арттырса, ол континенттің орталығына әсер етеді, ал континентальды орталыққа иеленгендер Әлемдік аралдары бағындары /Еуразия мен Африка/. Әлемдік аралдары иелеиген мемлекет дүниежүзін бакылайды» [17]. Бұл теорияны қазіргі таңда АҚШ мықты ұстануда.

КСРО ыдырағыннан кейін Орталық Азия жаңа «үлкен ойын» аймағына айналды. Оған көптеген мемлекеттер қызығушылығын білдірді. Егерде XX басында Британия мен Ресей арасында бәсекеге тартылған болса, қазір бұл жерде Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран, Үндістан, Пакистан, Сауд Арабиясы, Еуропалык мемлекеттер бәсекеге гартылды. Бұл мемлекеттердің басты мақсаты табиғи ресустар мен мұнай секторына бакылау орнату болып табылады. Қазіргі аталмыш елдерден кайсысы өз ұстанымдарын арттыру жөнінде болжам жасау қиынға тұседі, алайда ХХІ ғасыр Қазақстанның басты ұстанымы тұрактылықтың сакталуы, өркендеу мен демократияны дамыту болып табылады. Бұл жөнінде дәстүрлі дипломатиялық корпустың жиналысында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев атап өткен. Ол әр елдің тең құқықтық негізде өз орынын иеленуге және оны дамытуға құқылы деген [18]. Сондыктан АҚШ-тың жаһандану саясатын жүргізуші ел ретінде, Орталык Азияда, әсіресе Қазақстандағы стратегиялық мақсаттарын мына себептермеи аныктауға болады:

-Қазақстан егемендігін алды және сыртқы саясатын өз бетінше жүргізуде;

-Қазақстан АҚШ-тың басты геостратегиялық бәсеке мемлекеттердің қақ ортасында орналасқан. Ол бір жақтан Ресеймен шектесіп отырса, екінші жақтан ҚХР мен және Ислам әлемімен тікелей байланыста;

-Бұл аймақ табиғи және энергетикалық ресустарға бай;

-Дүниежүзілік саяси мәні бар Қазақстанның уран рудасы мен ядролық технологиялары бар.

Сол үшін АҚШ-тың сляси кызығушылықпен қатар экономикалык қызығушылығы да басым. Ал Орталык Азияда бірнеше тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы бәсеке балансын да түрлендіреді. АҚШ-қа жаңа саяси одақ құратын мемлекет қажет. Себебі Ресей өзінің ішкі саяси-экономикалық проблемаларына байланысты біркелкі әлсіреген, ал Қытай болса өз ұстанымдарын күшейтіргенімен көшбасшылық дәрежеге дейін жете қойған жоқ.

АҚШ Қазақстанда глобальды саясат жүргізгісі келеді. Ол әскери және экономикалық қуатқа ие болғандықтан жаһанды тораб қалыптастыру саясатын жүргізуде. Бір жақтан АКШ-та Қазақстан үшін манызды серіктес мемлекеттердің бірі. Себебі аумақтағы кауіпсіздікті сақтауда, терроризмге қарсы күресте, халықаралық саяси және қаржы әлемде Қазақстан өз орнын иеленуде АҚШ-тың да колдауы маңызды болып келеді. Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл» еңбегінде былай атап өткен: «АҚШ-тың мақсатты геосаяси іс-қимылдардың арқасында аймаққа келуінің мүмкіндіктің ашылуы геосаяси құрылымының өзгеруі әрі қарай әсер етпей қалмайды. Бұл аймаққа АҚШ-тың антитеррористік коалиция шеңберінде қадам басуы, бұл ретте, менің көзқарасым бойынша, кездейсоқтықтан гөрі заңдылыққа көбірек ұқсайды» [19].

Қазакстан-АҚШ байланыстарының негізгі 25 желтоқсан 1991 жылы, АҚШ-тың рссми түрде Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындауы мен қаланды. АҚШ бірінші ел болып Қазақстан мен дипломатиялық байланыстар орнатты және Қазақстанға деген қызығгушылығын ашық жүргізе бастады. Қазақстандағы бірінші шетелдік елшілік те Америка Құрама Штаттарынікі болды.

Бірінші рет ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев АҚШ еліне 1990 жылдың шілде айында болып қайтты. Бұл жөнінде ол «Ғасырлар тоғысында» еңбегінде сараптап өткен. Ол кезде Н.Ә.Назарбаев Қазақ КСР Президенті ретімде болып қайтқан еді. Президент басқарған делигация Нью-Йорк, Вашингтон, Сан-Франциско, Лос-Анжелес, Жаңа Орленада болып қайтқан. Сол кезде Н.Ә.Назарбаев президенттің қаупсіздік мәселелері жөніндегі кеңесшісі Скауфортпен, оның орынбасары Гейтспен, мемлекеттік хатшының орынбасары Иглбергермси, мемлекеттік хатшының кеңесшісі Зоэлликпен, сенаторлар Доулмен, Брендлимен, Лугармен және т.б. кездесті. Шеврон компамиясымен қарым-қатынас та сол кезде қаланды. Кездесу барысында бағдарламада АҚШ басшылығымен кездесулер кірген жоқ.

Қазақстан-АҚШ ынтымақтастығының негізі ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтің 1992 жылдың мамыр айында АҚШ-қа бірінші ресми сапар барысында қаланды [20]. Екі мемлекеттің басшылары да екі ел арасында жаңа қатынастарының орнатылатыны жөнінде мәлімдеді. Сондықтан да екі ел арасында қарым-қатынастар әр түрлі салаларда дамып келе жатыр. Оларды атап өтетін болсақ, біріншіден, қауіпсіздік және қарулануды бақылау, екіншіден, экономикалық және саяси байланыстарды орнықтыру, үшіншіден, экологиялық және медициналық салада, төртіншіден мәдени және білім беру саласында қарым-қатынастар қарқынды түрде дамып келе жатыр.

1993 жылдың 30-маусым айында АҚШ-тың Қазақстандағы елшісі У.К.Кортни АҚШ сенаторы Ричард Лугардың Қазақстан дамуына жоғарғы баға бергеп сөзінің арнайы нусқасын әкеліп ел Президенті Н.Ә.Назарбаевқа тапсырды. «Ол Қазақстан дамуы жағынан ең үлкен үміт туғызатын елдердің бірі. Қазақстандықтар прагматизмге беймділігімен, тату-тәтті ұлттык қатынастарымен белгілі. Демократия мен нарық экономикасы жолында да маңызды қадамдар жасады Қазақстан жетістігінің мәні қандай? Қазақстан өткен жылдың жазында төтенше маңызды стратегиялық қарулануды шектеу жөніндегі келісімі /ОСВ-І (бірінші болып бекіткен мемлекет, экономика саласында Қазақстан бұдан бірнеше жыл бұрын аса ірі американдық мұнай компаниясы «Шеврон Ойлмен» бірлескен кәсіпорын құру туралы келісімге кол қойды. Ол бұрынғы Кеңестер Одағы аумағындағы ең ірі бірлескен кәсіпорын болмақшы, оған Шеврон компаниясы шет елдердегі ең ірі капиталып салмақшы»-деген [21].

1993 жылдыңі желтоқсан айында Қазақстанға АҚШ-тың жаңа вице-президенті Алббер Гольд келді. Ол  Президент Клинтонның ресми шақыруын әкелген болатын. Алматыға жаңа мемлекеттік хатшы У.Кристофер келді. Жаңа әкімшілік ескі өкімшіліктің уәдесін орындап жатқысы келмеді. У.Кристофердің бұл сапардағы басты мақсаты ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шарта қол қойдыру болып табылады. Алайда бұған Н.Ә.Назарбаев келіспеді және ракеталардьң жойылмайтыны жөніндегі нақты жауап қайтарған еді. Ол СНВ-1 шарты бойынша ракеталарды басқа елдердің қалай қысқартып жатқанына қарап, біртіндеп қысқаратыны жөнінде мәлімдеме жасады |22|. Бұл сол кездегі жас президенттің нақты шешім қабылдайтын шеберлігімен айқындауға болады.

Кристофер қатты таң қалып, шамдана бастады. Дегенменде Қазақстандағы ядролық қарудың тағдыры мен оны бұзып әкету мәселесі ойынға айналмауы қажет деп ойлаймын. Содан соң ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев 1994 жылдың ақпанның 14-18 арасында АҚШ-та ресми сапармен болып қайтты [22]. Сол сәтте Қазақстан үшін сәтті аяқталған болатын. Жоспарланған құжаттардың барлығына қол қойылды. Атап өтетін болсақ, ең бастысы демократиялык ықпалдастық хартиясы еді. Осы күнге дейін ТМД елдерінің ешбірі де АҚШ пен мұнай келісімін жасаспағанын атап өткен де жеткілікті.

Қару-жарақ және әскери салада да өте маңызды келіссөздерге қол қойылды. 1993 жылы желтоқсан айында АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы У.Кристофер мен Вице-президент А.Горд Алматыға сапар аталмыш салада келіссөздер жүргізді [23]. Ол бойынша Қазақстан мен АҚШ континентаралық баллистикалық ракеталардың шахталық ұшыру кондырғыларын жою, апаттың ахуал салдарларын болдырмау және ядролық карудың таралуын жол бермеу туралы бес келісімге қол қойды. Қазакстан ядролық қатер көзін жою ісінде бірлескен қызметтің құқықтық негізіне айналған бұл құжатқа жеті жыл мерзімге қол койылды және 2000 жылы желтоқсанда бұл мәселе қайта қаралып тағы да жеті жылға ұзартылды |24|.

Сондай-ақ баска елдердің де рөлінің артуы, Орталык Азияда, соның ішіңде Қазақстанға мемлекеттен тыс ойыншылардың /халықаралық экстремистердің, террористік ұйымадардың, есірткі бизнесінің/ енуі заңдылыққа айналды. Олар қауіпсіздік жүйесіндегі ашық қалған саңылауды оңтайлы пайдаланып отырған сыңайлы. Жалпы тұрақсыздыққа мұнымен катар Орталык Азияға жақын жердегі бірқатар ашық ошақтары, атап өтетін болсақ Ауғаныстандағы тұрақсыздық, Пәкістан-Үнді қарсыластары және ықтимал, бірақ өте шиеленісін кетуі қауіпі бар, яғни Каспийдегі тұрақсыз жағдайлар ықпал етуде.

АҚШ өзінің геоэкономикалық айналымына Латын Америкасын, Батыс Еуропа, Шығыс, Орталық және Оңтүстік Еуропаны. Жапония, Шығыс Азияны енгізіп алған. Сонымен қатар Шығыс Азия шектестігі шеңберінде қозғаушы тудырушы екінші орталық Қытай болатын түрі бар. Бұл аймақтар шеңберіндегі негізгі сауда көлемі мен инвестициялар ағыны әжептеуір ауқымды, ал үштік өкілдерінің үлесіне әлемдік сауда және инвестиция ағымьшың 60-75% технологиялық тарсферттердің 90%-ке жуығы тиесілі. Осының нәтижесінде жаһандандырылған экономиканың шет пұштағында Африка, Оңтүстік Азия, бұрыңғы КСРО кеңестігі қалып отыр [25]. Екі ел арасында экономикалық қатынастар саласында елеулі байланыстар жасалды. Оларды атап өтетін болсақ энергетика, көлік, құрылыс, кен өндіру өнеркәсібі, телекоммуникациялар саласында инвестициялық ынтымақтастыққа басымдылық берілді. 1993 жылы ақпанда өзара сауда қарым-қатынастары туралы келісім күшіне енді.

Н.Ә.Назарбаевтің 1997 жылы қарашада АҚШ-қа сапары кезінде жүргізген келіссөздер нәтижесі бойынша он сегіз құжатка кол койылды. Олардың арасымда экономикалық серіктестік туралы іс-кимыл бағдарламасын атап өту қажет. Халықаралық қатынастар тәжірибесінде оның теңдесі жоқ және 1994 жылы қабылданған «Демократиялық әріптестік туралы хартияға» толықтыру болды. Қазақстан Президентінің аса ірі әлемдік компаниялар мен корпарациялар «Шеврон»,»Мобил» «АЕС» басшылармен кездесуі болды. ХВҚ-ньщ билік етуші дирокторы М. Камдесюмен келіссоздср жүргізілді. Дүниежүзілік банктің басқарушысы Дж.Вулфенсонмен кездссуде тараптар қысқа мерзімді жобалардын. орнына ұзақ мерзімді жобаларды іске асыруға көшетіні туралы уағдаластыққа қол жеткізді |26|.

Дүниежүзілік банк басшылығы Қазақстанның ауыл шарушылығында реформаларды, сондай-ақ зейнетақы реформасын іске асыру барысын жеделдету идеясын қолдады. Қазақстанда заң шығару реформасын дамыту үшін несиелер бөлу туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Құрушылары «Шеврон», «Мобил» және «Филлипс Петролиум» американ компаниялары болып табылатын. Американ-Қазақстан іскерлік қауымдастығы ганыстыру болды. Қауымдастық Қазақстан мен АҚШ арасындағы экомомикалык қатынастардың дамытудың нақты мәселерін шешуге, Қазақстанда Американың қатысуын кеңейтуге көмек көрсетуге қызмет істейтін болды. Қазақстан-АҚШ қатынастардағы маңызды бағыт сауда-экономика саласындағы ынтымақтастық болып табылады. Сауда-саттық ағындыларының дамуы былай көрінеді:

АҚШ-Қазақстан экономикасын тікелей инвестициялаудың жиынтық көлемі бойынша бірінші орынға ие, ол шамамен төрт млрд доллор болды. Қазіргі таңда Қазақстанда 325 Қазақстан-АҚШ бірлескен кәсіпорындары және түрлі компаниялардың жүзге жуық өкілдігі тіркелген. Үкіметік емес ұйымдар бойынша келісімге сәйкес Қазақстанда елуден астам Американ үкіметтік емес ұйымы жұмыс істейді.

90-шы жылдардың ортасында Орталық Азияда саяси-экономикалық және демократиялық реформаларда басты жетістіктерге ие болып табылатын Қазақстанға АҚШ тікелей шетел инвесі щияларын еңгізе бастады. Статистикалык мәліметтерге қарағанда ЮСАИД линиясы бойынша АҚШ Қазақстанға адам басына 2,15 доллар каражат бөле бастады.[27].

2001 жылдың мамыр айында АҚШ-тың арнайы ұлттық энергетиканы реттейтін топтың әзірлеген энергетикалық саясатына байланысты жақын жиырма жыл ішінде АҚШ-тың мұнай сұранысы 33%-ке дейін өседі. Яғни бұл көрсеткіш бір күнде АҚШ-тың 6 млн беррель шығын ететінімен теңдеседі. Сондықтан АҚШ өзінің ішкі сұранысын қамтамасыз ету үшін 7,5 млн. беррель мұнайды жұмсау керек болады. [28] Бұл көрсеткіштер әрине АҚШ-тың Қазақстанға деген қызығушылығын арта тұседі. 2001 жылы екі ел Президенттері арасында табиғи ресустардын девирсефикациясы мәселесі бойынша келісімдер жасалды.

АҚШ бұл бағытта Баку-Жейхун жоспарындағы қызығушылығын арттырып, аймақтағы өз ұстанымдарын күшейтіруді көздеп отыр. Әрине 2005 жылдын 10 сәуір айында АҚШ Президенті ДЖ.буштың Грузияға шеккен сапарын атап өткен жөн. Себебі АҚШ үшін маңызды рөлді ойнап отырған мәселе біріншіден, Каспий аймағындағы табиғи байлықтар болса, екіншіден Қазақстанның Кіндік Азияда орналасуы оның әскери-саяси мақсаттарына тиімды болып келеді.

Қазақстан Республикасы Үкіметі алдына қойған мақсаты Қазақстанның және онда тұратын халықтардың әрі қарай дамуы үшін елдің экономикалық потенциалын күшейту болып табылады. Сондықтан қалыптасу ұстіндегі елдің сыртқы саясатының стратегиясы елдін әлемдегі баска да мемлекеттермеи, соның ішінде маңызды болып табылатын АҚШ-пен әрі карайды сауда экономикалық байланыстарын кеңейтуге арналған.

АҚШ Қазақстан табиғи ресустарын импорттауға көп көңіл бөледі. Дамыған және ғылыми-техникалық прогреске жеткен дамушы елдердің  шикізат көзіне айналған Қазақстан қазіргі танда әлсіз мемлекеттер сатысына жатқызылады. Бірақ көптеген кадрларды даярлау жүйесін қалыптастыруды қажет ететін сауатты халқы бар Қазақстан, бұл проблеманы шешуге қабілетті [29].

Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа шығуының бірінші факторы эономика болып табылса, екінші факторы Қазақстанның ішкі және оның төңірегіндегі экологиялық жағдайы. Қазақстан мен АҚШ Арал теңізі ауданы мен Семей облысындағы қоршаған ортаны корғау саласындағы кең ауқымды ынтымақтастықты дамытуға кірісті. Американ тарапы Арал тенізі проблемасын шешуге және атап айтқанда Қызылдорда диагностикалык орталыкты медициналык, жабдықпен жабдықтауға, ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесін шешуге және аймақта су ресустарын басқаруға он бес миллион доллар берді. Арал аймағына тазарту құрылғылары жеткізіліп, құрастырылды.

Семейдегі полигон және көршілес елдердегі полигондар /Капустин Яр, Челябинск, Лоб-Нор/, Арал теңізіапаты, Каспийдің жағалауындағы аймақты су басуы, Байқоңыр ғарышайлағын рационалды пайдаланбау, елдің барлық әкімшілік бірліктеріндегі облыстар мен аймақтар-осының барлығы экологиялық дағдарысқа әкеліс соқтырды. Бір сөзбен айтқанда, қазақстанда дені сау бір аймақ қалған жоқ деуге болады [30]. Тәжірибе жүзінде АҚШ бүкіл дүниежүзіндегі экологиялық жобаларды іске асыруда жетекші рөл атқарады. Экологиялық тұрақтылыққа АҚШ әлеуметтік, техникалық және инженерлік көмек көрсетпеген бір де бір аймақ жоқ.

Атап өткендей Қазақстанның шет елдермен экономикалық және әсқери қарым-қатынастары мен қатар, ғылым, мәдениет және өнер саласындағы ынтымақтастықтағы маңызға ие. Ғылыми және мәдени байланыстар халықтардың бірін бірі рухаии құндылықтармен байытуға септігін тигізді. КСРО ыдырап, тәуелсіз мемлекеттер калыптасқан кезде Қазакстан халқына, соның ішіндс қазақ халкына, кеңестік дәуірде идерлогияға байланысты кол жетпестей көрінетін әлемдік құндылықтарға айқара есік ашылды.

Бір жағынан ел ішіндегі қатаң цензуранын жойылуы, екінші жағынан, Қазақстанның және басқа мемлекеттердің мәдени мекемелері мен білім беру орындарымен байланыстардың кеңеюі қазақ халқының әлемдік мәдениетке етене жақындауына және әлемдік қауымдастыққа кіруіне септігін тигізеді. АҚШ үкіметтік деңгейде, сонымен қатар әр түрлі қорлар көмегімен /Сорос қоры, Макартур қоры және т.б. қорлар/ Қазақстан ғылымдары мен өртістеріне гранттар ұсынады. Қазақстандықтар әр түрлі мамандықтар бойынша АҚШ-та дайындықтардан өтеді [31].

Тараптар ынтымақтыстықтың құкықтык. негізін күшейтуге айрықшы көңіл бөледі. Қазіргі кезде саяси, сауда-экономикалық, әлеуметтік, ғылыми және мәдеии салаларда жетпістен астам екі жақта құжаттар жұмыс істейді.

2001 жылдын 11 қыркүйегінен кейін халықаралық антитеррористік науқан басталысымен каспийдің маңызы батыс елдері үшін құрт арта түсті. Соңғы кездері бұл анық байқалады. Сондықтан осыған байланысты, неліктен бұлай болып отыр деген сұрақ ортаға шығады? Бұл мәселені бірнеше ссбсп термен ашуға болады [32].

Біріншідеи, АҚШ-тағы ланкестікке байланысты әлемдегі жалпы і сосаяси жағдай өзгерді, мұның өзі бать ста олардың Таяу Шығыс аймаі ындап.і іпергетикалық іәуелділікті азайту теңденциясын күшейте іұсгі.

Екіншіден, түтасгай алганда дүниежүзілік энергетика рыногында жағдай орнықты болмай отыр. Әлемдік рыноқа мұнай шығаратын негізгі ондірушілер арасындағы босеке ширығып барады.

Үшіншіден, Каспийдің негізгі энергетикалық қорын пайланау кезеңі жақындап келеді. Каспий шельфін барлау жұмыстары соңғы кезеңіне аяқ басты. Мұндағы ресурстар картасы неғүрлым айқындалып келеді, ынта тугызыи отырған мұнайлы аудандардың қарасы анықталып та қалды.

Осыдан келіп, мұныц барлығы Каспий ймағы төңірегіндегі геосаяси құрссгі күшейгіп оіыр. Атаи өту қажет, бұл процеске объсктивті қалыптасқаи жағдайларді.іц салдарынаи көптеген мемлекеттер озін-өзі кагысуға можбұр болады екен. Каспий гөңірегіндегі бірнеше күштің орталықтары, атап өтетін болсақ олар-АҚШ, Ресей, Қытай, Еуропалық Одақ, Түркия, иран, Парсы Шығанағынын аса маңызды өмірлік мүдделері айрықша өткір қақтығысқа түскен. Күмән жоқ, мұның дәлеліне-батыс дипломатиясының Закавказье аймағында белсенділік танытуы, антитеррорлық күресте күш біріктіруді кеңейтуі, Каспийде 2002 жылдың тамыз айында соңғы он жылдағы ең ірі Ресей-Қазақстан әскери-теңіз жаттығуларының өтуі, АҚШ-тың Каспийдің бойындағы ірі мемлекет-Иранды «зұлымдық бмідеуі» деп аталатын шеңберге енгузуі жатады [33].

Осыған байланысты, Н.Ә.Назарбаевтің пайымдауы бойынша Каспий маңындағы геосаяси координаттар анықтамасына қатысты негізгі көзқарастарды ескере отырып, түтастай алғанда бұл аймақты Солтүстік-Оңтүстік және Шығыс-Батыс жерлері бойынша өзінше бір геосаяси қақпа деп сипаттауға болады. Сонымен қатар оны өзімен шектес аймақтардағы геосаяси жағдайлардан бөліп қарудың да бізше реті жоқ.

Осы мәселеге назар аудару қажет. Түтастай алғанда қазірдің өзінде аймақтағы орта мерзімдік кезеңдегі стратегиялық тұрақтылық энергетикалық немесе экологиялық аспектілерге емес, Каспий төңірегіндегі геосаяси құрылымын өзгерісіне байланысты болмақ. Сондықтанда мына жәйт талассыз шындыққа айналып келеді. Каспий мен Каспий маңындағы аймақтың геосаяси маңыздылығы бүгінде артқан ұстіне арта тұседі. Дәстүрдегідей мұндай геосаясат түрғысынан жоғары мән берілуі процесінде Каспий теңізі шельефінде және Каспий маңы аймағындағы құрлық бөлігінде қазірге дейін ашылған, сондай-ақ әліде зерттеліп анықтала тұсетін қуаты мол көмірсутегі мен табиғи газдың болжамды қоры ерекше орын алады. Бір жағынан, Каспийдің мұнай-газ қоры мен оған деген жоғары ынта-ықластың белгілі бір сәйкессіздігі бар сияқты көрінуі мүмкін. Онда бұл жағдайға басқа қырынан да үңілуге болады [34].

Дипломдық жұмыста Каспий аймиғына көңіл бөлу, оның маңыздылығын арта тұсетініне күмән жоқ. Сондықтан бұл мәселені ашу, АҚШ-тың негізге стратегиялық мақсаттарын жан жақты зерттеумен сипаттауға болады. Әлемдік қара алтын қорының Парсы шығанағы сияқты алтын аймақ ойыншылары мен салыстырғанда Каспий теңізінің көмірсутекті энергиялық қоры әжептеуір аздау екендігінде күмән жоқ.

Алайда мынаны ескеру қажет секілді. Каспий төңірегіндегі елдердің басым көпшілігі, демек Каспий теңізімен тікелей шектесетін елдер энергиялық қуаты зор шикізатты әлем деңгейіне шығаратын ірі-ірі мұнай-газ өнімдерін сатушылар болып табылады. Мәселен, Ресей мен Иран мұнай, газ өнімдерін сыртқа шығарып сатудан дүниежүзілік мұнай экспорты санатында ол Сауд Арабиясынан кейін үшінші эрынды иеленіп келеді [35].

Егер бұлай болса Каспийдің көмірсутегі қорының мөлшері дүниежүзілік шикізат өнімінің жағдайды жаңа сапада өзгерте алатын қосымша көлем бола алады. Тек Каспий арқылы ғана кейбір мемлекеттер негізгі мұнай шығаратын елдер жіктелісінде ресми түрде бірінші орынға жылжуы мүмкін. Бұл арада мына жайды да үмытпағаны жөн: бұл жүйеде тек кімнің қандай орынға ие болуы ғана мұнай экспорттайтын елдердің геосаяси артықшылыққа қол жеткеізуінде аса мәнді рөл атқарады.

Міне ресми емес осындай астарын теке тірес жарыстың салдарынан келіп Каспий төңірегіндегі геосаяси жағдайға жаңа даудамайлар қара көрсетіп отыр. Бұл жерде Ресейдің алатын орнм барған сайын маңызды бола беретін түрі бар. Ал АҚШ болса оны алқанында ұстағысы келеді. Сондықтан АҚШ-тың аса маңызды геосаяси саясаты астартын саясатты жүргізуде АҚШ Ирактағы мұнай құбырларды өз қолында ұстай алмайтынына көзі жеткеннен кейін стратегиялық саясатын өзгертті. МҰнда Қазақстан оның басты серіктестігіне айналды. Басқа бір жақтан Кавказ елінде өз позицияларын мығымдастырғысы келген Буш үкіметі Грузияда ұстанымдарын арттыра тұсірді.

Сондықтан Каспийдің маңызын ашу АҚШ Қазақстанға кеден қызығушылығына ашатынына күмән жоқ. Бүгінгі таңца Каспийдің барлық ірі көлік қатынастарының дәлізі бір бағытқа-тек Ресейге қарай шығады. Осы бағыт арқылы ғана Какспий мұнайы батыс рь ногына жеткізіледі. Сол үшін Батыс елдерімен бір жақтан Ресей бәсекеге енсе, екінші жақтан АҚШ өз мүдделерін арттыруда [36].

Түрікменстанның, Өзбекстан мен Қазақстанның газы да экспортқа Ресей арқылы жәнелтіледі. Магистралді мұнай құбырларын салу құрылысына КТҚ қызметінің біртіндеп алға басуына байланысты жан кіре бастады. Бұдан соң «Трансмұнай» мемлекеттік компаниясы жұмысын өрістетіп, 2000 жылдың көктемінде Шешенстанға соқпай Дағыстан жері аркылы Баку-Новороссийск мұнай құбырының жетпей тұрған бөлігін салып шықты. Соның нәтижесінде Новороссийскінің терминалдарына Әзірбайжан мұнайын кедергісіз жеткізіп тұру қамтамасыз етілді.

2000 жылы магистральді мұнай құбырларының тағы да басымдылығы жоғарғы екі бағытты анықтады: олар-Балтық құбырлар желісінің жүйесі және Йон Российскіге Украиианы айналып өтіп, Суходольная-Родтоновская бағыты бойымша жартылай магистраль [37].

Балтық құбырлар желісінің, жүйесі арқылы Орал мен Сібірдің мұнайы Балтық теңізінде салынып жатқан Ресейдің Приморск терминалдарына Латвия мен Литваның порттарын пайдаланбай-ақ неғұрлым қысқа әрі арзан жолмен жеткізілетін болады. Сондықтан АҚШ үшін жүргізіп жатқан геосаясаты маңызды орынға иеленеді.

Егер бұл жобалар толық көлемінде жүзеге асырылатын болса, онда Балтық құбырлары желісінің өзі-ак Балтық елдерінің портттарында қазіргі жөнелтіліп жатқан мұнайдын тең жартысынан астамын өңдеп жөнелте алар еді.

Балтық құбырлар желісі жүйесінің бірінші кезегінің жүк жөнелту мүмкіндігі жылына 12 миллион тонна. Ол үшін 270 мың киллометр мұнай құбыры мұнай құятын терминал және мұнай қоймасы салыну көзделген. Ал бұл жобаның келесі екінші кезегін іске қосу тағы да жылына 17 миллион тонна мұнай жәнелтуге мүмкіндік береді. Ілгері болашақта бұл жүйенің мүмкіндігін 32 миллион тоннага дейін жеткізу көзделген. Осы мәліметтерге қарағанда АҚШ бұл көрсеткіштердің тиесілі пайызын өзінің қалтасына салуды көздеп отыр. Сондықтан Қазақстан бір жақтан Ресейдің антипагиясын оятып алмау саясатын жүргізіп, екінші жақтан тиымды жолдарды іздестіруде. Сол үшін АҚШ пен Қазақстан арасындағы қарым-қатынас екі елдің пайдасы тең бөлініпп шешілуді қажет етеді [38].

Суходольная-Родионовская мұнай құбырының үзындығы 250 километр. Демек бұл қазіргі Украина жері арқылы өтетін бағыттан 100 километр қысқа. Ал мұнай тасымалдау қуаты жылына 26 миллион тоннаны құрастырады. Жобаның құны 180 миллион доллар. Оның құрылысы осы таяу уақытта аяқталмашы. Каспий шельфінің Қазақстанға тиесілі бөлігінде мұнай өндіруінің артуына байланысты шамамен 2010 жылға қарай /Н.Ә.назарбаевтің пайымдауы бойынша/ КТК бойымен тағы бір мұнай құбырын тарту мәселесі туындауы мүмкін [39].

Қазіргі жүзеге асырылып жаткан бұл : собалардан басқа Еуропаның бірнеше елдері арқылы Адриакатидадағы Хорват порты Омишальге дейін мұнай құбырын тарту жоспары да бір көрінеді. Бұл дружба-Адрия жобасымен толық сәйкес келеді. Бұған қоса Газпромның экспорт саясатындағы жоспарларып ескеру қажет. Олардың жұмысы қазірдің өзінде басталған Украинаға сокпай Белоруссия арқылы өтетін Ямал-Еурома газ құбырының бірінші учаскесі және Қара теңіздің астымен Түркияға тартылатын «көгілдір ағыс» деп аталатын аса ірі жоба.

Ресей компаниялары Ресейдің өз ішіндегі мұнай-газ қорларын таратып тасымалдауы аяқталғаннан кейін Каспий аймағын игеруді жеделдете бастады.

Осыған орай АҚШ-тың да соңғы уақыттары Каспий аймағына зор ынта таныта бастағаны өзінен-өзі түсінікті. Ақ Үйдің қазіргі әкімшілігі Каспий аймағының маңызына мән беруі бірден байқалады. АҚШ-тын, энергетикалық стратегиясында -бұл аймақтың өзіндік орны арта түседі. Ішінара айтқанда ол мына тұрғыдан көрінеді:

-Баку-Жейхан құбырын тарту жобасы бұрынғысынша қолдау тауып отыр;

-Қашаған кенешінен көмірсутекті қазынасьшың елеулі қоры табылғаннан кейін Вашингтонның бұл аймаққа ынтасы тіпті жандана түсті.

Мұның өзі АҚШ-тың әрекетін ширатты, оның ішінде Қазақстан рыногында жұмыс істейтін Еуропа инвесторларының мүмкіндігін жұмылдыру арқылы жүргізілетін іс-қимылдар бар.

Әрбір ынталы тарап Касиий байлығының түпкілікті әлуеті қандай екені туралы хабардар. Шынында да бағалаулар бойынша мұндағы мұнайдың дәлелденген корының өзі 4-6 млрд. тоннаны құрайды немесе бұл әлемдік кордың үш пайызына тең. Қазірдін, өзінде Каспий мұнайының өндіру кәлемі дүние жүзі бойынша өндірілген мұнайдың 1,5 пайызын, ал Таяу Шыгыс елдері бойынша 4 пайызды құрайды. Жалпы алғанда 2010 жылға қарай Каспийдің өндірістік әулеті 150-200 миллион тонна болады деп бағалануда немесе бұл сол кездегі Таяу шығыс елдерінің өндірістік қуатының 12 пайызына теңдеседі [40].

Каспийдің минералдық қоры осы өңір тиімділігі жоғары бірқатар өндірістер мен өнеркәсіп кешенін кең түрде дамытуға жеткілікті. Сондай-ақ Касиий жағалауыидағы елдер азат еткен, Түркіменстан, Әзірбайжан, Ресей, Ирак өздерінің экономикалық проблемаларын дүниежүзілік рыногына энергетикалык шикізат шығару арқылы шешуге ұмтылыс жасауда. Сондықтан мына жағдайды атап өту қажет. Каспий бойындағы мемлекеттердің стратегиясы бұл  ймақтағы отын-энергетика кешенін дамытуға ауқымды көлемде шетелдік инвесторларды тартуға неізделіп жасалып отыр.

Мәселен, Каспий мұнай мен газын өндіріп, іске жаратуға бұл күнде кырықка тарта компания қатысуда, олардың ішінде АҚШ-тан он бір, Жапониядан бес, Англиядан төрт, Франциядан үш, Түркиядан үш т.б. Мұнымен катар мына жайды да атап өтпеске болмайды. Каспий аймағы жаңа коммуникация жүйесінің нак ортасында орналаскан. Бұл аймақ аркылы халыкаралык маңызы бар мынандай көлік қатынастары өтеді: ТРАСЕСА, Солтүстік, Оңтүстік, ТАЕ ВОЛС дәліздері, әуе жолы қатынастары. Бұлар алдағы уақытта Еуразия косқұрлығындағы көлік-коомуникацмя байланыс торабында маңызды орын алуы мүмкін. Аймақтың Шығыс пен Батыс, Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы қатыната транзиттік маңызы да артып келеді. Сол арқылы тасымалға кететін уақыт қазіргі теңіз жолына қарағанда әлдеқайда қысқармақшы [41].

Каспий аймағы Еуразия экономикасының. жаңа әлі қалыптасу үстіндегі бөлігі. Бірқатар бағыттар бойынша аймақтык өзара қарым-қатынасты дамыту үшін Каспийдің экономикалык болашағы анық байқалады. Еуропа мұнаймен газды сырттан алдыруды диверсификациялауға ынталы, Таяу Шығыс елдеріне тәуелділікті азайтуға тырысады. Сондықтан Еуропа елдерімен АҚШ Каспий маңына өз қызығушылықтарын арттыра түсегініне күмән жоқ.

Энергия шикізатына мүлде зәрулік көріп отырған Түркия үшін Каспийден мұнай құбырларын бұл бағыты бойынша Түркия Республикасы және Иранмен бәсекелестікке түседі.

Шельфтегі Қазақстан секторы болашағы зор мұнайлы аймақ болып табылады. Каспий шельфінің Қазақстан өңірінде тұтастай алғанда оннан астам белгілі ұлтаралық корпорациялар жұмыс істейді. Олардың арасында Тексако-Мобил, Би Пи Амоко, шелл, Шеврон және т.б. Каспийде американдык ұлтаралық корпорациялар неғұрлым белсенділік танытуда. Америка капиталы Каспий шельфінің Әзірбайжан белігі бойынша жүргізілетін жұмыстардың бас үйлестірушісі АМОК-ті бақылауға алған. Ал оның Каспий құбырлары консорциумының магистралді бағыттарын түпкілікті анықтауда да маңызды орын бары белгілі.

Каспий аймағында Шеврон корпорациясы дсрбес әрі өте белсенді рөл танытып келеді және бұдан былайда таныта бермек. Бұл бағьпта маңызды жағдайды атап өткен жөн. Қазақстан мен шеврон бір-біріне тең дәрежеде ынталылық танытты. Шеврон Батыс Қазақстандағы алдын ала жүргізілетін және бастапқы жұмыстарға ірі көлемде инвестициялар жұмсады, ол болашақта да сондай көп инвестициялар жұмылдыруды жоспарлауда.

Батыс сарапшылары Шеврон акцияларының құндылығы артқанын теңіз келісім шарты жасалуымен тікелей байланысгырады. Қазақстан бұл келісімшартты кең түрде жарнамалай отырып, оны елді экономикалық дағдарыстан алып шығудың басты жолдарының бірі деп қарады, өйткені Шевронның Қазакстанда болуының өзі коптеген жекеменшік шетел инвесторларының келуіне үлкен кепілдік еді. Каспий мұнайын игеру жобаларында АҚШ-тан басқа Батыс елдерінің, әсіресе Франция, Италия және Ұлыбританияның ұлтаралық корпорациялары да белсенді жұмылдырылған [42].

Атап өткен жөн, дүниежүзіндегі көшбасшы мұнай компаниясы болып есептелетін Exxon Mobil бүкіл күшін мұнай мен газға шоғарландырып, энергияның жаңа жаңа көздеріне және қоршаған ортаны сақтаудан бұрынғы дәстүрдегіден басқа әдістерді қолдануға мүлде аз көңіл бөліп келеді [43].

Олай болса, дүниежүзілік ауқымда таяу болашақта энергияның қайталанбас көздерін қайталануға болатындай жолдармен алмастыру мүмкіндігі жайына қала тұрады. Шамасы бұл мәселе тек энергия шикізаттарының табиғи қоры әбден шегіне жетіп, сарқыланғанда барып шұғыл түрде қойыла бастауы мүмкін. Ресей компанияларының өзі Exxon Mobil идеологиясын ұстанып отыр.

Осыларды сараптап Н.Ә.Назарбаев «Болашақта дүниежүзінде энергия тұтыну құрылымын өзгертудің екі сценариі болуы мүмкін. Олардың біріншісі шындыққа жақын келеді. Ал екіншісінің ықтималдылығы біріншіге қарағанда аздай» деген болжамды жасаған Оның пайымдауынша бұл сценарийлер мыналар:

І.Консервативтік сценарий. Бұл сценарий бойынша көмірсутегі айналымының ауысуы көмір мен мұнайдан газға, одан қайта жаңғыртуға болатын энергия кешендеріне, мүмкін тіпті ядролық энергетикага иек артатын болады.

2.Революциялық сценарий. Бұл нұсқа таяудағы онжылдықтарда сутегі негізделген экономиканы жүзеге асырмақшы, ал оның базасы шағын отын көздері және жетілдірілген сутегі технологиясы болып табылады. Ондай технологиялар электр қутаны өндіруге мүмкіндік береді және зиянды қалдыктармен қоршаған ортаны ластамайды да.

Қазақстан-Американ қарым-қатынастарының маңызды бағыттарының бірі екі мемлекеттің оқу-ағырту саласындағы саясаты. Оқу-ағарту және ғылыми-зерттеу саласындағы алмасулар екі мемлекет арасын жалғайтын көпірге айналу мүмкін. Бұл өте маңызды болып табылады, өйткені Қазақстан ғылыми жоғары деңгейде дамыған мемлекет бола тұра, қазіргі таңда әсіресе бизнес, мененджмент, экономика, әлеуметтік саясат салаларында және журналистика, бұкаралық акпарат құралдары сияқты әлеуметтік даму және мәдениет салаларындағы жаңа оқу-ағарту және оқу бағдарламаларын даярлауда колдау мен көмекті қажет етеді. Қазақстанда мемлекеттік бюджет тапшылығы сезіліп отырған жағдайда АҚШ үкіметінің көмегі Қазақстан оқу-ағарту жүйесінің дамуына көп септігін тигізуде [44].

Ғылым, білім және мәдениет салаларында Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасында келісім жасау негізі 1994 жылы ақпан айында ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтің АҚШ-қа ресми сапары барысында «Демократиялық әріптестік туралы Хартияға» қол қоюымен қаланды. Екі ел арасында тұсінушілікті тереңдету және «Демокртаиялық әріптестік туралы Хартияның» шарттарын орындау үшін Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасында 1994 жылы 1 карашада «Қазақстанға АҚШ-тың көмек көрсету бағдарламаларын жүзеге асыратын үкіметтік емес ұйымдар бойынша келісімге» қол қойылды. Бұл келісім АҚШ тарапынан қаржыландырылатын көмек бағдарламаларын жүзеге асыруға септігін тигізді. Солардың ішінде Білім дамыту Академиясы, Американ Колледждер консорциумы, Орыс тілі мұғалімдерінң американдық кеңесі, Халықаралық алмасу және зерттеу кеңесі /ІКЕХ/, Американ және Қазақстан білім беру орталығы және т.б. бар [45].

Мемлекетаралық және және үкіметаралыіқ деңгейден басқа, екі жақты әріптестік шебінде Қазақстан мен АҚШ білім министрліктерінің арасында келісімдер жемісті жұмыс атқаруда. Ол келісімдер негізінде мектеп окушылары, студенттер, аспиранттар және ұстаздар алмасулары жүргізіліи тұрады. Екі мемлекеттің университеттер өкілдері ұстаздық білім тәжірибелерін алмасады, оқу үрдісін ұйымдастыру мен танысады, оқушылардың білімін бақылау тәсілдерін және оларды аттестациялауды үйренеді. Американ және Қазақстан жоғарғы оқу орындары арасында біршама тікелей келісімдер мен келісімшарттар жасалған. Жыл сайын Қазақстан азаматтары екі мемлекет үкіметі және әр түрлі қорлар қаржыландыратын бағдарламалар бойынша АҚШ-қа оқуға барып келеді [46].

Қазақстан мен АҚШ үкіметтері екі мемлекеттің жоғарғы оқу орындары арасында білім беру саласында екі жақтық қарым-қатынас дамыту арқылы өзара тиімді әріптестік орнату саясатын жүргізеді. Бұл салада халықаралық әріптестікке Сыртқы істер министрлігі мен Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым минстрлігі қызметкерлерінің сыртқы саяси жұмыстары зор үлес қосты.

Екі ел арасында білім саласында жоғарғы оқу орындары студенттер алмасу тәжірибесі жүзеге асырылуда. 1992 жылдың мамыр айында Қазақстанның АҚШ-қа мемлекеттік делегацияның бірінші ресми сапары кезінде АҚШ университеті мен колледждеріне жоғарғы деңгейдегі мамандар даярлау туралы келісімге, Нью-Иорк университетімен ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Ол бойынша Қазақсстан мамандарын экономика, информатика және биотехнология салаларында даярлау жүзеге асырылды. Кентукки штатындағы университетпен жасалған келісім негізінде 1993 жылы американ тарапынан экономика саласындағы мұғалімдерге стипендия бөлінді. Американ тарапы Кентукки штаты университеті тұсынан Қазақстан ғылым, білім және бизнес орталығын ашу инициативасын білдірді [47].

Американ колледждерінің Консорциуымен де мәдени және академиялық алмасу бойынша ынтымақтастық дамуда. Мысалы Әл-Фараби атындағы КазМҰУ-да 10 американдық студент оқыды. Өз кезегінде 10 қазақстандық студент Аризона мен Арканзас штаттарының университеттерінде білім алды.

АҚШ және Қазақстан университеттерінід арасында өзара тиімді және тең құқықты даму мысалы Оклохама мемлекеттік университеті мен Әл-Фраби атындағы Каз МҰУ арасындағы әріптестікті келтіруге болады. 1994 жылы басталған бұл бағдарлама саясаттанушылар кадрларын даярлауға, ғылыми зерттеулердің тиімділігі көрсетуге, саясаттану бойынша бағдарламаларды оптимизациялауға септігін тигізді. Сонымен қатар өтпелі қоғамдағы нарықтық экономика мен демократияның даму мәселелеріне арналған семинарлар мен дөңгелек үстелдер өткізілді.

Посткоммунистік мемлекеттерде еркін және тәуелсіз баспасөзді дамыту арқылы адам құқықтары мен демократия мәселелері ерекше назар аударуды талап етеді. Зор стратегиялық және кономикалық потенциалы бар Қазақстанның бұл проблемасы АҚШ-тың сыртқы саясатында маңызды орынға ие. 1997 жылдан бастап ОМУ мен Каз МҰУ арасында әріптестіктің жалғасуы да кездейсоқ емес. Осы бағдарлама арасында студенттер тәуелсіз баспасөздің жаңа моделдерімен танысуға мүмкіндік алды. Баспасөз бен баспасөз арқылы жүргізілген әріптестік, біздің ойымызша қазақстанда демократия мен адам құқықтарын дамытуға жәрдемдеседі [48].

Жоғарғы білім беру жүйесін көтеру мақсатында 1993 жылы қарашада шет елдің жетекші жоғарғы оқу орындарында кадрларды даярлау үшін қазақстан Республикасы Президентінің «Болашақ» атты халықаралық стипендиясы белгіленген болатын. Бұл мәселе Н.Ә.Назарбаевтің соңғы жолдауында қарастырып, оның гранты екі есеге дейін өсті. Аталмыш бағдарлама жоғарғы оқу орын бітірген тілапты жастарға шетел оқу орындарында магистр дәрежесін алуға септігін тигізеді.

1994 жылдан бастап АҚШ-та «Болашақ» бағдарламасын жүзеге асыруға Білім және тіл үйрену саласындағы ынтымақтастық жөніндегі Американ Кеңесі /ASSELS/ жауап береді. Болашақ стипендианттарының көбі АҚШ-та оқиды. Жыл сайын осы бағдарлама бойынша АҚШ-та жүзге жуық стипендиант оқытылса, олардың әр қайсысына мемлекет жылына 25 мың доллар қаражат бөліп отыр [49].

Бірақ бағдарламаны жүзеге асыруда талапкерлерді іріктеуге байланысты кейбір кемшіліктер жіберілген болатын. Қазіргі кезде Қазакстанда туындаған жағдайды түзетуге арналған шаралар қолданылуда. Осы бағдарлама бойынша талапкерлерді іріктеу талаптары өзгертілді, іріктеуді бақылау күшейтілді. 1997 жылы қарашада Н.Ә.Назарбаев АҚШ-қа ресми сапары кезінде Техас штатындағы Хьюстон қаласында Болашақ бағдарламасы бойынша АҚШ университеттерінде білім алып жатқан қазақстандық студенттерімен кездесті.

Алдағы уақытта АҚШ пен Қазақстанарасында осы салалардағы ынтымақтастық одан әрі дами түспек. Бұл қатынастар Қазақстан үшін сөзсіз пайдалы.

Оқу ағырту саласымен қатар, қазіргі таңда Қазақстанның телеарналарында жаңа типті бағдарламалар, соның ішінде «Город будущего» атты телебағдарлама көрермендер назарына ұсынылуда. Бұл бағдарламаның авторы Б.Отарбаев да АҚШ-тын оқу ағарту бағдарламасы бойынша АҚШ-қа барып келген. Аталмыш бағдарлама қазіргі жастардың білімін, ой өрісін кеңейтуге септігін тигізетініне күмән жоқ. Сондай-ақ білім беру жүйесіндегі рейтінгтік жүйе АҚШ-тың үлгісімен еңгізілген. Бұл жүйе өзінің әсерлігімен ерекшеленеді. Студенттердің сабаққа қатысу деңгейінің, сабақтағы белсенділігінің артуы осы сөзімізге дәлел ретінде болады. Себебі, жыл сонында әр бір студент белгілі бір көлемдегі балл мөлшерін жинап, соның нәітижесінде жақсы немесе өте жаксы көресткіштеріне ие болады [50].

АҚШ-Қазакстан екі жакгы карым-катынастары тек білім саласында ғана емес, сонымен катар экономикалық, әлеуметтік және медицина салаларында да айқын көрінеді. АҚШ тарапынан Қазақстан көптеген гуманитарлык көмек алуымен бірге, жаңа технология үлгілерін пайдалануда. Жас мемлекет үшін мұндай көмек еліміздің аяғынан тік тұрып кетуіне жақсы тірек бола алады.

ІІ-ТАРАУ. АҚШ-ТЫҢ АУҒАНЫСТАН ЖӘНЕ ИРАКПЕН

СОҒЫСТАРЫ

2001 жыл дүниені қайдағы бір «ассиметриялық соғыс» дүр сілкіндірді. Тұракты әскері жоқ эксаумактық ұйымдар мен мемлекеттік айғақтары сайма-сай елемдік деңгейдегі державалар арасындағы соғыс. «Әль-Каиданың» АҚШ-пен соғысы. Тақырыпқа кіріспестен бұрын жалпы Ирак пен Ауғаныстандағы мемлекет құрылысына тоқталған жөн. Себебі осының салдарынан АҚШ-тың бұл аймақтағы қызығушылықты ашуға мүмкіншілік туғызады.

Ежелден бастап Ирак жерінде /екі өзең аралығы немесе Месопотамия/ Аккад, Вавилония, Ассирия секілді мемлекеттер өмір сүрген. 1921 жылы Ұлыбританияға тәуелді мемлекеттер құрылды. Ирак 1932 жылға дейін Ұлыбританияның доминионы ретінде дамып келді, ал 1958 жылдан бастап өз тәуелсіздігіне иеленіп, мемлекеттік құрылысын қалыптастырған. Сол жылдан бастап елдегі британдык әскери базалары жойылды. Соның нәтижесінде жаңа үкімет өзінің дербес әлеуметтік-экономикалық реформаларын жүргізе бастады.

1968 жылдары мемлекет басына Социалистік Араб Өрлеу Партиясы келді. Осы партияның бас көтеруімен Ирактың барлық мұнай өнеркәсіп саласы ұлттандырыла бастады да, сол сәттен бастап Батыс елдерінің кері көз қарасын қаратып алды. Сол мезеттен бастап Батыс елдерімен АҚШ Иракқа қарсы ұстанымдарын қатаңдатты.

1979 жылдан бастап ирак пен иран арасындағы байланыс шиелінісе түсті. Бұл шиеліністі жағдай 1980-1988 жылы Иран-Ирак соғысына себеп болды. 1990 жылы Ирак өз әскерлерін Кувейтке еңгізді де АҚШ арасындағы ара-қатынасын мүлдем бұзып алды. Ал АҚШ-қа осы сәт кажет болды. Себебі Буш үкіметінің негізгі амбициялык мақсаты ирактағы басты мұнай құбырларын өзіне қаратып алу болатын. 1991 жылы ирак соғыстан жеңіліп шыққан соң дүниежүзілік қауымдастықтың келісуімен Иракқа қарсы сауда-экономикалық санкциялар қойылды. Осы сәттен бастап Ирак еліне АҚШ тарапынан ірікті салына бастады. Біріншіден АҚШ елдегі жаңа саяси табанды қалыптастырды. Екіншіден оған саяси-экономикалық қолдау көрсетіп, Саддам Хусейінге айдап салды. 1994 жылы Ирак Ұлттық Конгресс Ұйымы Күрдістанда Саддам Хусейін үкіметіе қарсы саяси қимылдарын бастады. ИНК кейбір ала отырып, елдегі әлуметтік-экономикалық тұрықсыз жағдайды күрт нашарлатты.

Онсызда қиын жағдайға душар болған халық екі саяси блок арасында бөліске салынды. Бұл жағдай шиеленіскен соң 1988 жылы АҚШ-тағы Билл Клинтон үкіметі Иракты босату актісін әзірлзді. Ол АКТ бойынша АҚШ Иркатағы оппозиция үкіметіне қолдау көрсету мәселесін екі есеге көбейтті.

Ирак 1990 жылғы кабылдаған азағанға сәйкес Халықтық Демократиялык Республика болып қалыптасқан. Әкімшілік басқару бойынша Ирак 16 мухафазға, яғни губернаторлыққа бөлінеді. Ирак /Ирак республикасы, арабша Джумхурия аль-Иркия / Оңтүстік-Батыс Азиядағы мемлекет. Жалпы жер көлемі 444 мың кв.км, халық саны 19,4 млн. адам, оның 75 пайызы жергілікті арабтар, ал 20 пайызы күрттер болып келеді.

Жаңа геосаяси күш өзін жантүршіктірер тасжүректік тұрғысынан да танытты. Оның аты «халықаралық терроризм» еді. Тұңғыш рет ғаламдық ауқымда жаһан адамдары өлім әкелетін және күйрететін дұшпанының касынан табылатын, оның зұлымдық істерінде шек болмайтынын сезінді. Ол халыкаралық құкықты мойындамайды, мемлекеттік шекаралар оны тоқтата алмайды немесе одан сақтана алмайды, «бейбітшілік кепілі» қаншама қуатты болса да одан үстемдігін жимайды-деп террористік ағымның қаншалықты корқынышты болғанын Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл» еңбегінде нақты атап өткен. Дегенменде мұның төңірегі қайда, неге қазіргі таңда Христиандық әлеммен Мұсылман әлемі қарулы бәсекеге кірісті және оның тамыры қайда жатыр деген сұрақтарға жауап іздестіру қажет [51].

Террористік ағымның туындауына АҚШ пен Батыс елдерінің өзі кінәлі деп ойлауға бола ма? Деген сұрақ туындайды. Әрине «ерегісте біреуі өлер, өлмесе екеуіде өлер» деген нақыл сөздің төңірегінде АҚШ-тың екенші дүниежүзілік соғыстан кейін күшеюі, одан соң өз мүддесін артыруда әлсіз мемлекеттердің ішкі-саяси өміріне араласа отырып, ірі мемлекеттерді ерегістіріп алады деуге болады. АҚШ әскерлерін баста Вьетнамға, одан соң Таяу Шығыс елдеріне енгізуі салдарынан сол аймақтарда қарулы экстремистік ұйымдардың пайда болуына әкелді. Ендігі кезек ауғаныстан мен Иракқа, одан соң Солтүстік Корея мен Каспий жағалауына де енуі мүмкін [52].

«Аш бала, тоқ баламен ойнамайды» деген қазақтың накыл сөздері бүгінгі тарихи процесстерді болжап бергендей, АҚШ өз күшінде болғандықтан кез келген ел тағдырын шешіп беруге дайын, тіптен оған өз мемлекеттік құрылысын мен дайын басқару жүйесін еңгізугеде дайын. Сондықтан бұл процестерді қарастыру үшін АҚШ-тың жан-жақты саясатын сараптан объективті түрде өткізу қажет.

АҚШ соңғы он жылдықта өзінің әскери экономикалық мүдделерін Ирак және Ауғаныстанға бағыттағаны жұртшылыққа мәлім. Сондықтан бұл мәселені егжей-тегжей қарастыру үшін баста аталмыш елдердің географиялық орналасу тиімділігін және негізгі экономикалық потенциалын қарастыру абзал. Себебі экономикалық жағынан маңызды бұл елдердің орналасу аймағы да АҚШ үщін стратегиялық ықпалдастық аймақтарды бақылау жөнінен қажет болып отыр.

Ирак Республикасы өз атауы Жумхурия әл Иракия/ Оңтүстік Батыс Азияда, Тигр және Ефрат өзеңдері бойынд орналасқан мемлекет. Жер көлемі 444 мың км ². Халқы 22,4 млн. адам. Түрғындарының 75%-арабтар, 20%-курдтар, қалғандары түрікмендер, ассириялықтар, парсылар, армияндар. Халқының % Ислам дінінің шиит бағытын, 34% сунит бағытын ұстанады. Астанасы — Бағдат қаласы [53].

Ирактың экономикасы әулетті үлкен ел. Елде аса ірі мұнай, табиғи газ, фосторт қорлары бар. Иран-Ирак соғысына дейін ел тек мұнай экспортынан ғана жыл сайын 21-26 млрд. американ көлемінде пайда тауып отырды. Ол ақша елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға, жаңа индустрия мен инфроструктураларды дамытуға жұмсалды. Мұнай шығару, оны өңдеу, газ өндіру, цемент, электроэнергетика, көлік жасау т.б. салалары дамыған.

1998 жылы Ирак үкіметі БҰҰ арнайы комиссиясын жұмыс істеткізбей тастады. Сондықтан елге экономикалык байкот жариялау әлі күнге дейін жалғасып келеді. Бұл экономикалық дамуына амбарго көрші елдердің экономккалық дамуына да кері әсерін тигізді. 2001-2002 ж.ж. АҚШ үкіметі Ирак террорлық қастандықтарды қолдайды, «зұлымдық үясы елдерінде» жатады, сол себепті Ауғаныстаннан соң, оны соққының астына алып, ел басшысы С.Хусейіннің көзін жою керек деген пікірді әлем халықтарына жариялап келеді [54].

Дүниежүзілік сауда орталығын паш еткен Аль-Каида мүшелерін жою себімен АҚПТ 2001 жылдың қазақ айынан бастап Ауғаныстанға қарсы әскери қимылдарын бастады. Терроризммен айыпталған бұл терористік ұйым АҚШ-ты жаңа қадамға итермеледі. Орта Азияда Өзбекстан мен Қырғызстан бұған колдау көрсетті және АҚШ-тың амбициялық мақсаттарын іс жүзіне асыруда көмектесті. Ортағасырлық деңгейде дамып келе жатқан Ауғаныстан елі ежелден империялардың бақталастық орталығына айналғаны сөзсіз. Сондықтан бұл аймақта өз позицияларын мығымдастырып, Каспий аймағыда нақты орнығу мақсатында АҚШ Орталық Азия мемлекеттерін осы соғысқа тарты. Соғыс бар-жоғы бірнеше ай жалғасты және бейбіт халықтың қаңғырып, босып кетуіне себеп болды. Соғыс қорытындысы Ирактағы соғыс қимылдарына үласты. Ауғаныстанда Талиб; үкіметі жойылды, Хамид Карзаи басқаратын жаңа басқаратын жаңа басқару жүйесі орнатылды. Дегенменде күні бүгінге дейін Ауғаныстандағы мемлекеттік құрылыс әлі де өзгеріске ұшыраған жоқ.

Ауғаныстандағы соғыс аяқталған соң ел үшін жаңа конститутцияның жобасын дайындау мәселесі қарқынды түрде жүргізілді. Конституциондық құрылыс дауысқа салынып, парламентке сайлау өтті. Экономикалық өзгеріс жоспарлары дайындалды. Алайда бұл жаңалықтар әлі де Ауғаныстан экономикасын өзгертетіндей қадам жасамады. Қауіпті жағдайлар Ауғаныстан елін баулап жатыр. АҚШ көзбояушылық жасап Ауғаныстанға көмек көрсетуді жоспарлағанымен оның нәтижесі күні бүгінге дейін өз сарапшыларын күтуде.

НАТО күштері Ауғаныстандағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету жауапкершілікті өз қолына алды. Кейбір мемлекеттер американ әскерлеріне қолдау көрсетіп, әскери контингентін жолдады. Көптеген американ әскерлері елге бостандықпен демократиялық құрылысты орнатамыз деген ұранмен соғыс қимылдарын жалғастыруда. Алайда оның астарын мағынасы АҚШ-тың аймақтағы стратегиялық мақсаттарымен тікелей байланысты. АҚШ-тың бұл бағыттағы негізгі саясатын П-ші дүниежүзілік соғыстан кейінгі капитуляциялық жылдарға ұқсас болып келеді. Себебі соғыс жылдарынан кейін Трумэн үкіметі ГФР-ден екі есе экономикалық шығындарын қайтарып алған болатын [55].

АҚШ-тың Ауғаныстан соғысында, одан соң Ирак соғысындағы іс-әрекеттеріне байланысты Ресейдің ұстанымы да маңызды болып келеді. Ресей Ауғаныстан соғысында АҚШ-қа қолдау көрсетті, ол біріншіден Өзбекстанда АҚШ әскерлерінің шоғырлануына қарсы болмады, ал екіншіден Ресей Президенті Путиннің де өзіндік стратегиялық мақсаттары болды. Өзбекстан мен АҚШ арасындағы келіспеушіліктің туындауы мүмкін. Себебі соңғы жылдары И.Каримов үкіметі өз елінде терроризммен күресіп жатырмын деген ұранды дүниеге жариялап, елдегі халықтың жағдайын мүлдем нашарлатып жіберді. Өзбек халқы көрші мемлекеттерден ақша табамын деген үмітпен жер аударуда. Ал соңғы Әндіжан көтерілісі Өзбекстандағы саяси жағдайдың мүлдем шиеленісті екендігін дәлелдей түсті. Сондықтанда келешекте Ресей мен АҚШ арасындағы саяси келіспеушілік осы елге байланысты тұжырым жасауға болады. Сондай-ақ мұнай мен газ тасымалдау мәселесінде де екі ел арасындағы дағдарыстың туындауына серпінін тигізеді.

1998 жылы Ауғаныстан арқылы мұнай құбырын жүргізу жоспары қарастырылған болатын. Сол жобада Unocal американ компаниясы атсалысқан болатын. Компания Талибан үкіметімен келіссөздер жүргізіп Орта Азия мұнайын Ауғаныстан арқылы тасымалдауын қарастырған болатын. Бұл келісімдер Кения және Танзаниядағы АҚШ елшіліктеріне жарылыстардың болып өтуіне байланысты тоқтатылған еді. Жаңа жоба Ауғаныстан соғысы аяқталған соң қайта қолға алынуда. Алайда бұл жолы АҚШ Ресеймен санасуға міндетті болады және Ресей үшін жобадағы қаржы мәселесі өте маңызды болып саналады. Сол үшін АҚШ өз позицияларын жан-жақты қарастырып, ауғаныстандағы жағдайды дағдарысқа ұшыратқан болатын. Бір жақтан АҚШ Президенті ДЖ. Буштың Грузияға шеккен сапары да жайдан-жай оқиға емес. Бұл сапардағы АҚШ-тың мақсаты Кавказ елінде ықпалдастық торапқа ендіру болып табылады [56].

Ал Ауғаныстан Талибан режимнің құлатылуы бейбіт халыққа үлкен зардабын тигізді. Керісінше бұл соғыс елдегі жағдайды одан сайын шиеленістірді. Ауғаныстан үшін батыстың әзірлеген үкімет басқару жүйесі, түрлі тарихы болған тораптарды біріктірді. Сондықтан келешекте пештун ұлтшылдары мен Пәкістан топтары және Талибан қалдықтары арасында Ауғаныстанда жаңа ішкі саяси қыртысқа әкеліп тіреуі абзал. Қазіргі танның өзінде-ақ ауғаныстандағы АҚШ қарсы көрсетіп жатқан қарсылықтары осының дәлелі болып келеді. 14-16 мааыр 2005 жылы теледидар материалдарына қарағанда Ауғаныстан, АҚШ әскерлерінің мұсылмандардың киелі кітабы Құран-Кәрімді мадақтауына байланысты наразылықты көрсетті. Шын мәнінде үңілетін болсақ АҚШ мұсылман елдерінің, соның ішінде Ауғаныстанның ішкі саяси өміріне арласып, елдің наразылығын тұтындырып алды. Бұл саяси ағым мұсылман әлемі мен АҚШ арасындағы жаңа соғысқа итермелеуі мүмкін [57].

2002 жылдың наурыз-сәуір айларында АҚШ өзіне қолдау білдірген 46 көпжақты декларациялар БҰҰ, НАТО, ОАГ, АНЗЮС тарапынан да болды.

АҚШ-тың орталық басқаруындағы жауапкершілік аймағына 17 мемлекет 16500-ден астам әскери қызметкеріч жіберді. 136 мемлекеттүрлі формада әскерикөмектерін ұсынды. 142 мемд екет террористерді қолдайды деп күдіктенген ұйымдардың активтерін қолда ұстау туралы жарлықтар мен заңдар шығарды. 190 мемлекет мұндай шараны жүзеге асыруға дайын екендерін білдірді. 11 қыркүйектен бастап 60-тан астам елден «Әл-Каиданың» 1000-ға жуық агенттері түтқындалды [58].

Антитерроистік коалицияның әскери тактикасын сынап келгенде, Ағаныстандағы опперациялық жүзеге асыру барысында террористер базасына ракета бомбамен аса дәлдікпен аққылар беруге ден қойды. Бұл жерде американдықтардың негізгі тактикасын созылмалы да індеткен соғыс науқанына үрынбау болатын. Бұл ретте, барлық мақсат мейлінше мұқият ойластырылған аз мерзімді шарт қимыл опперациясына негізделген.

НАТО-ның әскери күші антитеррористтік коалицияның жауынгерлік өзегі болды. Кезінде 2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі террористер шабуылы тұтастай альянсқа әскери шауыл ретінде бағаланған болатын. АҚІП басшылық еткен антитеррористік коалиция күштерінің Ауғаныстандағы әскери акциясы Қауіпсіздік Кеңесінің шешімінде БҰҰ Жарғысына сай келетін шара ретінде бағаланды. Бұл құжаттың 51-бабына сәйкес, егер БҰҰ-ның мүшесіне қарулы шабуыл жасалатын болса, әрбір мемлекеттің жеке немесе ұжымдық қорғаныс жасауына құқығы бар.

2001 жылдың қыркүйегі мен желтоқсан айы аралығында БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі БҰҰ-ның антитеррор істік саясатындағы кейбір бағыттарды нақтылай түскен тағы да екі шешім қабылдады. Осыған орай 2001 жылдың 28 қыркүйегінде БҰҰ террористік актілерді жүзеге асыруға бағытталған қаржы көздеріне немесе осындай қадамдарға дем беретін кез-келген қызмет түрлеріне тосқауыл қоюға мемлекеттерді мүмкіндігінше шара қолдануға міндетті. Бұл шешімнің жүзеге асуын БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі тарапынан бақылап отыру үшін арнайы контртеррористік комитет құрылды [59]. 

Ауғаныстан елінінң есірткі мен апиынды дайындайтын орталық ретінде танылғанын да ұмытпауымыз қажет. Бүгінгі таңда Ауған өндірушілерінің апиын қоймаларында антитеррористік соғыстың салдарынан сатылмай қалған есірткілерінің орасан зор юры жинақталған. Мысалыға айтар болсақ, БҰҰ-ның сарапшыларының мәліметтері бойынша 2002 жылы да бұрыңғы 1999 жылдағыдай мол өнім алынып, 3,5-тен 4,6 мың тоонаға дейін апиын шикізаты жиналған. Бұл аз болғандай соңғы үш-төрт жылдың ішінде негізгі қордан сатылған апиынды есептемегеннің өзінде оң мың тоннасы халықаралық антитеррористік опперация барысында қанша іздестіргенімен, із-түзсіз табылмай кетті [60].

АҚШ-тың Иракқа соғыс ашудың бір себебі де мұнай көздерімен тікелей байланысты. Расында да энергетикалық қорының молдығынан да /ең алдымен Каспий бассейні/ Еуразиялық аймақ ірі инвестициялардың тартуда және бұл, әрине әлемдік баспасөздің назарын аударатын жағдай. Иракта тұтанған соғыс оты жаһандық дағдарыстарды шеше жөніндегі пікірді түсінікті түбірімен өзгертті. Бұл тұста коғамдық пікірді қалыптастырушы, ғаламдық саясаттың жасалуына үлес қосушы БАҚ-ның ықпалын айтпасқа болмайды. Қарапайым тілмен айтқанда «Ақпарат кісінің қолында болса, әлемді сол билейді» деген түсінік бар емес пе? Біздің меңзеп отырғанымыз Еуразиялық медиа-форум жол тартқан бір жылдың көлемінде жер бетінде талай танымсыз жәйттар болғандықтан адамзатқа қиын-қатерсіз өмір сүру мүмкін болмай қалды. Ал, Ирактағы соғыс соның ішіндегі ең ірісі. Жалпы казір БАҚ тарапынан көтеріліп жатқан бейберекет деректердің бәріне сенуге болмайды. Олардың арасында небір қортық пиғылдар, құрделі жоспарлар, түрлі ағымдардың жүргені өтірік емес. Ал АҚШ өз қолында ең ірі медиа холдингтерді шоғырландырып, дүниежүзілік саяси ағымдарды өзінің калауынша бағыттауда. АҚШ-тың Ауғаныстан мен Иракқа соғыс жариялауы жайдан-жай оқиға емес. Оның амбициялық мақсаттарын бірнеше себептермен анықтауға болады. Оның басты себебі Ирактың бай табиғи корлары, ал Ауғаныстан Орталық Азиядағы саясатты жүргізуге ең тиімді орталықтарының бірі. Рас, Ирак халқы алтынға малынып отыратын жұрт болудың орнына жүтап отыруы көпшілікті таң қалдыруы мүмкін. Батыс сәуегейлері Америка жер жүзіндегі мәселені мұны С.Хусейіннің ымыраға келмейтін қатегіздігінен, айналасындағыларды бір тарының уызына сыйғызып отырған тирандығынан көреді. Пынында да осы мәселеге тамырынан толғай тартып, тереңірек үңілу қажет [61].

Ирак халқы он жылдан астам уақыт бойы БҰҰ-ның №1441-ші резолюциясынан зардап шекті. Оны да тізеге салып қабылдатқан АҚШ [62]. Осы мерзім ішінде Ирак өз қазынасынан сыртқа сата алмай, сырттан азық-түлік, дәрі-дәрмек ала алмай әбден соры қайнады. Ал алда-жылда жаны ашып, көмек бергісі келген елдердің қимылдарын бәрін АҚШ бақылап отырды. Миллиардтаған доллар шығындап, алпауыт елдер ғарышқа бекерден-бекер үшып жатқан жоқ. Әрбір ғарыштың ұшуы сол жақтағы қауіпті елдерге қаратылған бейнекамераларды ауыстырып, оны жерге әкелеп, арнайы зертханаларда қапысыз тексеріп, егер Иракқа қай ел көмектескен болса, Америка сол бойда сол елмен соғысуға барады. Осыдан кейін қай елдің осыған дәті барады?

Мемлекеттік құрылымы мен геосаясатта маңызды орын алатын экономикалық факторға байланысты Сунь-Цзы «Егер сендемың жеңіл, мың ауыр арба, жүз мың әскер болса және егер азықты мың шақырымға апару қажет болса, онда ішкі және сыртқы шығын күніне мың алтынды құрайды. Соғыс кезінде мемлекет азықты алысқа таситындықтан кедейленеді. Азықты мемлекет қажет болғанда халық ткедейленеді. Әскерге жақын орналасқандар қымбат сатады: ал олар қымбат сатқан соң, халықтың қаржысы азаяды; қаржысы азайған міндеткерліктерді атқару қиьтн.»-деп экономикалық фактор мен басқару арасындағы байланысты, эконом ікалық қуатын арттыру үшін Сунь-Цзы, соғысты жүргізу тәртібі бойынша, ең жақсысы-жаудың мемлекетін талқандамай сақтап, қалу керектігін жазады. Осы сөздер тікелей АҚШ-қа арналып жазылған секілді.

АҚШ пен Ирак арасындағы қашықтық мыңдаған шақырымды құрайды. Осыған байланысты әскер мен қару-жарақты тасымалдау өз алдына қыруар қаржыны талап етсе, олардың күнделікті ішкі және сыртқы шығынының аз болмайтыны анық. Кейбір мәліметтерге сұйенсек АҚШ-Иарк соғысының шығыны 100 млрд. АҚШ долларынқұрайды. Сондықтан АҚШ-қа соғыс шығындарын өтеу үшін Ирактың мұнай өндіру саласындағы инфроқұрылымын сақтап қалу мен оны бақылауға алу өте маңызды. Сонымен қатар «The New York Times» газетінің тілшелері осы мәселені АҚШ-тың Иракқа қатысты соғысының басты мақсаттары мен жоспарларының маңызды құрамдасына жатқызады. Бұл жағдайдан біз жаудың мемлекетін талқандамай, сақтап қалу арқылы, оның экономикалық қуатын сақтап қалу арқылы жеңген мемлекеттің барлығын, экономикалық қуатын арттыруға болатынын байқаймыз [63].

Бұл мәселені ой елегіне өткізіп БҰҰ-ның да әбіржіген бейшара ұсқынын көріп, бүкіл ақниетті адамзат баласы жерге қарағанын атап өткен жөн. Барлығын ақша билейтін капиталистік дүниеде ештеңеге таң қалуға болмайды. Өйткені БҰҰ-ның бүкіл бюджетінің 30 пайызын АҚШ төлеп отыр. Ақыры осы абыройлы халықаралық ұйым кімге қой дерін білмей, ін ауыздағы торғайдай қыбыжықтағанын сезіну кім -кімге болса да ауыр соқты. Бір қарағанда БҰҰ АҚШ сияқты шалдауыр немересіне үнемі көмектесіп келген, барлық жылы жұмсағын соның аузына тосқан. Әбден кемеліне келіп, көбеңсіген АҚШ енді қажетің жоқ аямай бастан бір тепкен секілді. Қазіргі таңда дүниенің дауылы ауыз сарапшылары БҰҮ екіге жарылып, Шанхай ынтымақтастық ұйымы сияқты құрамында Ресей, Қытай, Үндістан т.б. елдер топтасқан одақ құрылуы мүмкін екендігін мойындап отырғаны анық. Солтүстік атлант блогының өзінде де алауыздық байқалғандай [64].

«Қырғи-қабақ соғыс» саябырсытып, жиһан халқы бір тынышталып қалған қалған болатын. Енді Айқас даласында жалғыз жеңімпаздай жеке дара қалған АҚШ күллі адамзатқа қауіп төндіре бастады. Осы жанкешті әрі ымырасыз әрекеттердің түп тегіне тереңірек үнілген адам бұның барлығы байлық үшін екеніне байқайды. Әлемде бір жағдай Иркта атомдық бомбаның бар екеніне немесе жоқ екеніне Дж. Буштың көзі жету еді. Ал екінші бір жағдай ол Ирактағы мұнай қорын өзіне алу болды. АҚШ президенті өзінің күштілігін көрсеткісі келді.

Қазіргі әлемдік экономикалық тәртіп бүкіл адамзат тарихында болып көрмеген тонау мен қанаудың тосын жүйесін ұсынып отыр. Халықтар күннен күнге уәделер мен мәлімдемелерге сенімсіздікпен қарауда. Халықаралық қаржы мекемелерінің беделі нөлдік деңгейін төлетіп құлдырап кетті. Бүгінгі әлемдік экономикалық жүйені заңды казию деп айтуға болады. Осы экономикалық жүйе әлемдегі түрғындардың 75% пайызының арта қалуына септігін тигізіп отыр. Дүниежүзіндегі 1,2 млрд. адам кедейліктің ең төменгі шегінде өмір сүруде [65].

Жоғарыда атап өтілген АҚШ-тың соғыс шығынын БАҚ расстап, оның соғысқа деген жоспар шығынын 384 млрд. долларды жұмсамақ болғанында атап өткен. Бұл қыруар қаржыны АҚШ кедейленген мемлекеттерге бере ме деген сұрақ туындайды?

Соғыс барысында Ирактың Президенті С.Хусейіннің ар намысын жібермей, өзінің елін жерін қорғап қалу үшін бар ынтасымен аянбай күресті. Ол 28 сәуір 1937жылы Тикрит аумағындағы аль-Авджа ауылында дүниеге келді. Білім алған соң Саддам Хусейін жалпыарабтық «Баас» партиясының мүшесі болды. Саяси карьерасын осы партиядан бастап, Саддам Хусейін бірнеше жылдан кейін Иранға соғыс ашады. Соғыстанжеңіліске ұшырап, ол Ирактағы жеке басқа табынушылық саясатты қатты ұстана бастайды. Саддамның бұл ұстанымы Батыс елдері мен АҚШ-тың наразылығын арттыра тұсірді.

Сондықтан АҚШ-тың Ирактағы басты мақсаттарын атап өткен жөн:

1. Таяу Шығыстағы басты мәселеге айналған ол Палестина мен Израиль арасындағы қақтығыс. АҚШ басқарып отыратын дүниежүзілік қауымдастық бұл мәселеге тосқауыл қоя алмады, оны тоқтауға да тырыспады, керісінше халық арасындағы араздықты пайдаланып АҚШ-тың басты мақсаты елді ұзақтан басқарып отыру отыру және «мен шешушімін» деген ұранды жамылып, елдегі амбициялық мақсаттарын іске асырып отыр. Сондықтан бұл жерде Саддам Хусейіннің  де осы жағдайды пайдаланғанын атап өткен жөн секілді. Саддам Изарилге қарсы мұсылман елдерін қолдап, өзіне одақтас мемлекет іздестірді және сол мақсатқа қол жеткізді. Бұл мемлекеттер арасында Иракқа қолдау көрсеткендерін атап өтетін болсақ ол Сирия, Мысыр және Иордания. Сондықтан Изарильге қарсы соғыс ұстанымында болған Ирактың саясатын АҚШ-қа қарсы күшейді деп сипаттауға болады. Ал АҚШ-тың басты мақсаты Иракқа көмек көмек еткен елдерге тосқауыл қою болып табылады. Осы сәттен Таяу Шығыстағы жағдай күрт нашарлады.

2. Ол мұнай факторы. Ирак Таяу Шығыста ең бай табиғи ресурстар мен мұнайға ие. Бұл жағдай Ирактың аймақтағы ықпалдастыққа иеленуге мүмкіншілік береді және көрші елдердің Иракпен санасуға мәжбүр етеді. Себебі Ирак дайын сауда рыногы.  Бұдан тыс Иарк ОПЕК мүшесі, ол углеводородтардың көп бөлігін бақылайды. Сондықтан Парсы шығанағы көп уақытқа дейін әлі де мұнайға малынған аймақ болып есептеледі.

3. Иракқа қарсы соғыс қимылдарының тездетілуінде басқа да орталықтардың әсері бар. Ирак барлық Батыс елдердің қызығушылығын тартады, әсіресе өзінің геосаяси орналасумен.

Ресей бірнеше рет экономикалық санкцияларын бәсеңдетуді талап еткен болатын. Бұл ұстаным Ресей пайдасына шешілмегенімен Орыс елінің Багдатпен саяси байланыс құрғысы келеді деген тұжырым жасауға болады. Қазіргі таңда Иракта бірнеше Ресей мұнай компаниялары қызмет атқаруда. Дегенменде АҚШ-тың Парсы Шығынақтағы саяси ұстанымы Ирактағы жағдайдың бәсеңдеуіне қарсы шығуда. Кіші Буштың Иракқа қарсы саясаты агрессиялық сипатта болып келеді. Ол бірінші болып Таяу Шығыстағы Иарк пен көрші елдер арасындағы байланыстардың кесілуін ұстанды. Ол үшін Буш үкіметін басқарған Колин Пауэл 2002 жылы Мысыр, Сирия, Иордания, Кувейт, Сауд Арабиясы және Израилге сапар шекті. Колин Пауэлдің аталмыш елдермен кездесудегі басты мақсаты Иракпен осы елдердің байланыс құруына шек қою және Иракқа әскери-экономикалық қойдау көрсеткен елге қарсы шығу қажет деген ойда болды.

АҚШ Президенті Дж. Буш өзінің күшті окенін әлі де көрсетіп келеді. Осындай жағдайда арада соғыс басталды. Ал оның сылтауы ретінде 11 қыркүйек 2001 жылы АҚШ-тағы экономикалық орталықтардың жарылысы болды. Осы орайда бір қызығарлық жағдай еске түседі. Жарылыс жұмыс уақыты басталғаннан кейін іс- жүзіне аеты. Алайда бір жағдайға байланысты жұмыс орындарына отыруға тиісті басшылар сол мезетте жұмысқа келмеді. Бұл кездейсоқтық пе немесе АҚПІ жарылысты өзі ұйымдастырды ме деген күмән келтіретін жағдай туындайды.

Қазіргі өлшеммен қарағанда АҚШ-Ирак соғысының басталғанына үш жылдан астам уақыт өтті. Иракта белгілі бір жүйе орнағанымен жергілікті халык наразылықтарын білдіріп, түрл: аймақтарда жарылысты қарсылыктарын көрсетіп отыр. Соғыс барысында екі жақтан да адам шығындары мол болды.

Соғыстың 20-ші күнінде Оскар сыйлығының иегері атанған американдық кинорежиссер Майкл Мур тіпті бұл соғыс «Дж. Буш үшін бизнес қана» деп мәлімдеді. Көпшіліктің есінде болар үлкен Бушта, кіші Бушта мұнай саудасының арқасында ел қатарына қосылғандар. Келешектегі олардың қаржылық жағдайы да осы мұнайға байланысты. Оның үстіне мұнай десе көзі қызарып кететін Бушты сол елдегі мұнай магнаттары, түрлі жандайшаптар Иракқа айдап салды. Бұл соғыстың себеп салдары енді түсінікті болар. Бірінде әр түрлі тілдегі ақпарат құралдары Ирак соғысына байланысты соңғы ақпараттарды жарысқа жариялап жатыр. Вашингтон болса Саддаммен күрес кезінде кімнің көмек беріп, кімнің сырт айналғанының бәрі есепте ексніи айтыи, ескертуде [66].

Бәрібір ресми Астана өз айтканынан қайтқан жоқ. Бірак әлдеқандай жағдай бола калса Каспий мұнайыда республика қауіпсіздігіне кепіл бола алмауы мүмкін. Тіпті ағылшындар мен американдықтар арасында соғыс басталмай түрып-ақ, Ирак мұнай кеніштерін өзара бөлісіп алғаны белгілі болды.

Иракқа карсы соғысқа АҚШ небір сорақы тәсілдерді қолданғаны қазір белгілі болып отыр. Американ әскерлері өзінің адамгершілік құндылықтарын жоғалтып жасөспірімдер мен әйел, тіпті ер балаларға да зорлық жасағандары болды [67].

Соғыс 20 наурыз басталды, ол жөнінде кіші Буш ресми түрде мәлімдеді де сол күні шамамен ЗОкаланы жарылғыш заттармен атқылады. Дональд Расмсфельдтің пайымдауынша сол күні АҚШ-тың коалициондық құрамына 35 мемлекет кірді. Коалициондық топтың құрамына басты соғыс серіктесі Ұлыбритания болды. Ол 45 мың адам ресурсын, 180 танк, шамамен 100 самолет және 20 кемесін ұсынды. Бұл саясатты Иракпен көршілес Түркияда ұстанды. Ол әскери базасы мен әуе жолын ұсынды. Алайда Түркияның бұлш ұстанымын соғыспен байланыстырмау қажет, себебі Түркия НАТО-ның құрамында болғандықтан АҚШ-пен келіссөздер жасауға мәжбүр болған.

Филлипиндер бейбіт әскер бірліктерй ұсынса Украина Кувейтке химиялык тазартқыш әскер бірліктерін жолдауға келісті. Болгария, Колумбия, Коста-Рика, Эфиония, Руанда, Сингапур сынды елдер тек қана дипломатиялык қолдау көрсететініне келісті. Қалған елдер соғысқа ашық карсылыктарын білдіргенімен көптеген елдерде соғысқа қарсылық білдірген ереуілдер өтті. Аргентина ашық түрде Ұлыбританияның ұсынып қолдамады. Бразилияда антиамерикандық ұстанымдар қуаттанды. Ал Израиль елі АҚШ-тың әскери операциясына сәттілік тілеп, өзінің соғысқа қатыспайтынын ашык айтты. Қытай болса әр уақыттағыдай басқа континенттердегі соғыстарға катыспайды және соғыстың тез арада бітіуін қалайды. Қырғыстан болса Орталык Азиядағы ДБК бойынша Ресещ ің одақтасы болып келеді. Бұл саясатты Армения, Тәжікістан  ұстанады. Ал Түркіменістан 12 желтоқсан 1995 жылы БҰҰ шешімі бойынша бейтарап ме ілекет болып жарияланғаннан кейін соғыс барысында бейтараптык ұстанымда болды. Францияның әр кашанда ықпалдастық бәсеке елі АҚШ болғандықтан, ол соғысқа қатң карсылык білдіріп отыр және АҚШ-тың НАТО мен ЕО ішіндегі саясатын сынға алып отырады.

Соғыс барысында АҚШ теңіздегі жүзбелі миналарды анықтау үшін тоғыз үйретілген дельфиндерді пайдаланды. Дельфиндер мина жүзіп жүрген жерге арнайы белгі беретін қалтқылар қалдырып кететін болған. Сонымен катар АҚШ жедел түрде Мароккадан 2000 маймыл алдырып, Бағдатқа шабуылдар алдында миналанған аймаққа сол маймылдарды жіберген. Уақыт өте келе американдықтардың мұнан басқа; ақулықтары, зұлымдақтары ашылатынына күмән жок.

Сонымен, кас-кағам сәт өтседе айналасын апарып-жапырып кететін кара құйындай касіретті соғыс аякталды. Екі жақтың да шығыны аз болған жок. Пентагон шығындарын қаншама жасырғанымен әскери сарапшылар оны колмен қойғандай айтып отыр. Осы опперация барысында одактастардың 318 сарбазы жер жастанып, 500 жараланып, 32 хабар ошырсыз кеткен, 16 Ирак армиясына түтқьшға түскен. Ал 1991 жылғы «Шөлдегі дауыл» опперациясында американдықтардың 270 сарбазы атап болған еді. Сонымен қатар Ирак армиясы одақтастарының 40 танкісін, 50 бронды техникасын, 20тікүшағын, 14әскери үпағын, 2зениттік зымырандық кешенін және артиллериялық қондырғысын жойып жіберді [68].

Міне көз алдымызда ежелгі мәдениет ошағы бүгінгі өз күнін өзі көріп отырған бір мемлекеттің талканы шықты. Ал, АҚШ жемтігін айдалаға апарып, оңаша жегенді жақсы көретін сауысқандай Ирак байлығынан дәм таттырар емес. Енді-енді бас көтере бастаған Ирак оппозициясы Ресей карыздарының қайтарылуын тек тұсінде көретін болар дегенді айтады. Осы оппозициялық ұйымдардың жетекшілерінің бірі Муваффак Фатухи «Кезінде кімде-кім Саддамға қару сатып, келісімге келген болса, бүгін оның қарызын ешкімде қайтармайды. Дауласқысы келгендер Хусейінді тауып садан сұрасын»-деп жауап берді.

Тез арада соғыстың бітуі Ирак пен АҚШ және қосымша біріккен мемлекеттер әскери күштерінін қақтығыстарының аяқталуы, осы мемлекеттер төңірегіндегі Орталық Азиямен Қазақстан Республикаларына саяси немесе экономикалык әсерін тигізе қойған жоқ. 

АҚШ-тың негізгі стратегиялық мақсаты осы төңіректегі елдерге, өздерінің әлем алдындағы мықтылығын сезіндіру және өз әскери базаларын шоғарландыру болды. Айналасындағы мықты мемлекеттер Ресей, Қытай және Иранға қатысты бақталас мықты қуатты мемлекет екенін көрсету. АҚШ пен Қазақстанның арақатынасы ұлғайған сайын Қазақстанның төңірегіндегі Ресеймен Қытайдың алаңдауына қатты әсерін тигізді. Ресей өзінің АҚШ пенқарым-қатынасын өзгертпей өзіне бұрыннан белгілі қалыптасқан мақсатында, Американы өз айналасындағы елдерден ығыстырғанды калайды. Ал Қытай мемлеке і бұрыннан АҚШ гіен суық қарумен аракатынасы жақсы емес. АҚШ-тың Орта Азия мен Қазақстанға көзтігуі осы көршілес елдерге әжептеуір қатты тиеді [69].

2002 жылы шілде айында меморандумға қол қоюы Алматы аэропортын ыңғайсыз төтенше жағдайда экстремизмге қарсы ұшақтарын қондыруға рұқсат етті. Бұл АҚШ үшін және Ауғаныстанға антитеррорлық күштерге жылдам жетуге қолайлы аймақ болып саналады. Бұл жағдай Қытай мен Иранның армиясын оданда қатал дайындыққа жаңа техникалар мен ұзаққа ұшатын ракеталар шығаруына бәсекелістікке, дайындыққа итермеледі. Бұдан басқада АҚШ пен Ирактың соғыс барысында Қазақстанның АҚЙІ пен арақатынасы жиеленуі; Қазақстанның өзі де төтенше соғыс сақтығына дайындалуына тура келді. Себебі Ирактың 250 км. ұшатын ракеталары Қазақстанның Батыс аймақтарына толық жететін болды. Бұл соғыстың аяқталғанымен Ирак пен Қазақстан арасындағы арақатынас жойыла қоймауы мүмкін. Сондықтан 7 мамыр 2003 жылы Қазақстан қарулы күштер құрылған күнінде құттықтау сөз айта отырып, Қазақстан Республикасынын Президенті Н.Ә.Назарбаев төмендегі тапсырмаларды талап етті:

1.Салалалық жүйені бюджеттік шығынның қадағалап қана қоймай және одан жоғары дәрежеге есебін көбейтіп, әскерді нығайту;

2.Әскердің қатарын тез күшейту, толықтыру тәртібі мен қуаттылығын арттыру, сапалы дайындығынқадағалау;

З.Қатаң тәртіптің болуы және насихаттау;

4.Әскердің қосалқы бөлшек, мамандар даярлау;

5.Аумақтық дайындық қосалқы мекемелерден мамандырылған кісілергс дайындыққа басшылық ету;

б.Әскердің әл-ауқаты мен оқу-жаттығу мүмкіндіктерін көтеру;

7. Саяси әрі әскери қатынастарды шыңдап дайындау;

Ресей мемлекеті өзінің бұрынғы одақтастар мемлекеттер ішіндегі осы Орта Азия мен Қазақстанға өз көзқарасын жақсартты. Өзінің әскерлерінің келісімімен Пәкістанға және Қырғызстанға әскерлері мен техника ұшақтарын орналастырды. Бұл негізгі АҚШ пен Ирак соғысы Орта Азия мен Қазакстан үшін үлкен сабақ, Ауғаныстан мен Ирак соғысының үлкен ықпалы әсер етпес үшін үлкен қорғаныс дайындықты шап етіп отыр.

Қазакстан барлық елмен бейбіт өмір сүру тараптары болғандықтан АҚШ-Ирак соғысында да бейтараптық позицияны ұстанып, ирактықтарға көмек көрсетті. Мұнда бірнеше мемлекеттің, оның ішінде, АҚШ та Ресей мемлекетімен ортақ бітіммен Ирактағы соғыстан кейінгі аймақты жарылғыш, копарылғыш заттарды заласыздандыру үшін Қазақстан Республикасының Қорғаныс Министрі М.Алтынбаевтың келсімімен инженерлік саперлік батальонды Ирак мемлекетіне жіберді. Мұндағы басты мақсат, сол елдегі бейбіт халықтың аймақтық жерлеріндегі мина, снарядтарды, басқа да жарылғыш заттарды іздеп тауып залалсыздандыру мақсатында жұмыс істеп кайтты. Қазақстан соғыс қимылына, ішкі саясатқаараласпайды, тек қана бейбітшілік мақсатында екі ел арасындағы ыт ымақтастық деп тұсіну қажет. АҚШ-Ирак соғысы барысында көптеген елдер арасында қолдаушылар мен соғысқа ашык карсылық білодіргендер болды. Дегенменде қазіргі тандағы көчбен сарагпасақ АҚШ-тың негізгі «блицкригі» іс-жүзіне аспады. Константин Сыроежкиннің пайымдауынша АҚШ-тың басты мақсатының іс-жүзіне аспауынын себебі Ирактың әскери потенциалын менсінбестіктен болған жәйт. АҚШ Иракқа ядролық қару-жарағы бар деген айыппен кіргенін білеміз. Алайда қазіргі таңда ол жарылғыш заттың Ирактан табылмағаны байкалды. АҚШ керісінше ел ішіндегі ұлтаралық және дінаралық қақтығыстарды шиеленістірді және Ирактағы саяси тұрақтылық әліде байкалмай жатыр. Соғыс бастаушыларының басты мақсаты Саддам Хусейінмен және оның құрған жүйесімен емес керісінше сол жердегі мұнай құбырларын бакылауға және сол жерге өз үстемдігігі орнатуға бағытталғанын дәлелдей түсірді. Сондықтан АҚШ үшін бұл соғыс қымбатқа түсетін тәрізді. Есеп бойынша АҚШ соғыстан 5-10 трлн. доллар шығынға ұшырауы мүмкін. Сондықтан қорыта айтар болсақ бейбіт өмір сүрген елге империалистік мақсатпен қол сұғуды бастаған АҚШ жаулап алған территориядан шығуы қиын. АҚШ-пен тұрақты иең құқықтық негізде санаса өмір сүру қажет деп ойлаймыз. Қазіргі таңда бұл саясатты Қазақстан шеберлікпен ұстанғаны анық.

ІІІ-ТАРАУ. АҚШ-ТЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТТАҒЫ ТАЯУ ШЫҒЫС

МӘСЕЛЕСІ

АҚШ-Таяу Шығыс мәселелерін қарастыру үшін Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін аймақтағы пайда болған Израиль мемлекетінің туындауы тікелей Израиль мен Палестина мемлекеттерімен байланысты болып келеді. Күні бүгінге дейін екі ел арасындағы жер мәселелері шешілмеген, сондықтан мәселенің төңірегіне жету үшін екі ел арасындағы ара қатынастың қалыптасуы кезеңіне және АҚШ бұған деген ұстанымына көз тігу қажет деп ойлаймыз.

Израиль мемлекеті — Батыс Азия Жерорта теңізінің шығыс жағалауында орналасқан мемлекет. Дүниежүзінің саяси картасында 1948жылдың мамыр айында пайда болды және 1920 жылдан Палестинада Британ билігі орнаған соң елдің өнеркәсіп саласының 80% еврей секторы үлесіне тиген болатын.[71]

1947 жылы 29 қарашада БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында көпшілік дауыспен Палестинадағы ағылшын мандатын жою шешімі қабылданды. 1948 мамыр айында Араб және Еврей мемлекег ері құрылды, Халық Кеңесі құрылып, 14-нен 15-не қараған түні Бен-Гурман тәуелсіздік декларациясын оқыды.

Израиль мемлекеті жарияланған соң күндесі Палестина мен жеті Араб-Израиль соғысы болып өтті. АҚШ-тың көмегіне сүйенген Израиль оларды жеңіп, БҰҰ Араб еліне берген 6,7 мың км. Жерді иерусалимнің Батыс бөлігін жаулап алды. Иерусалимнің шығыс бөлігін Иордания, ал Газа секторын Египет алды. 900 мыңдай Палестиналық Араб босқынға айналды. Жер көлемі 14,1 мың км., халқы 6 млн. /2000 жылы статистикалық мәліметтер/ хылқының 81% еврейлер қалғандары негізінен Арабтар. Елдің басты экономикалық және мәдениет орталыгы Тель-Авив қаласы. Үкімет мекемелері БҰҰ-ның қарсылығына қарамастаь 1950 жылы ел елордасы деп жарияланған Иерусали қаласының батыс бөлігінде орналасқан. Оның 400 мыңнан аса түрғыны бар 250 мыңдай еврейлер, ал 160 мыңы арабтар. [72]

Израиль мемлекетінің ерекшелігі ел конституциясы жоқ. Оны әр кезде шыққан заң актілері алмастырады. Мемлекет парламенттік республика, сондай-ақ мемлекет басшысы президент, жоғарғы заң шығарушы орган кеңесі, жоғарғы атқарушы орган премьер-министр, басқаратын үкімет болып табылады. Үкімет кеңеске бағынса, сот билігі тәуелсіз. Ресми тілі иврит және араб тілдері, негізгі діндері иуда, мұсылмандар мен христиандар да көп. Ақша бірлігі шекель. Ұлттық мерекесі тәуелсіздік күні. Ел аумағы әкімнің жағынан дискриттерге, яғни округтарға бөлінеді.

Израиль мемлекетінің қалыптасуы жылдары көрші араб елдерімен соғыс жағдайында өтті. Египетте билік басыла келген Г.А.Насер бастаған ұлттык патриоттық үкімет 1856жылы Израилдік кемелер үшін Сугу каналын жауып қойды және Израилдің Қызыл теңізге өтетін жалғыз жолы Тиран бұғаздарына экономикалық блокада қойды. Сирия-Израиль шекарасындағы жағдай ушықты. 1956 жылы қазанда Насер, Сирия және иорданиялық ортақ командованиенің құрылғанын жариялады.

Англия мен Франция да Сугу каналы аймағында өз мүдделері үшін алаңдады. 1956 жылы қазанда Англи, Франция, Израиль Біріккен күштері бүкіл Синай түбегін басып алды. Алайда олар КСРО және АҚШ қысымымен өз әскерлерін шығарады және әскери қимылдардың бітіуі мен Тиран бұғаздары блокададағы жағдайды реттей ал лады. 1967 жылы Қорғаныс Министрі Моше Даян болды, ол үш күннен кейін Израиль араб елдеріне шабуылды бастады. Небары алты күнге созылған соғыс таяу Шығыстағы жағдайды өзгертіп жіберді. Израиль Синай түбегін, Газа секторын, Голон биіктіктерін Иордан өзенінің батыс жағалауын жаулап алып, территориясынтөрт есеге дейінкеңейтті. Иерусалимді бақылауға алды, кейінен саясаткерлер Израильдің астанасы деп жариялады.

1973 жылы қазақ айында Египеттік Синай түбегіне ол Сириялық әскерлер Голон қыратына басып кірді. Үш апталық шайқастан кейін Израиль жауды қайтарып шығуға көшті. Бірнеше келісімдерге қол қойылғаннан кейін Израиль басып алынған территориясынан шегі іді. 1973 жылы соғыс Израиль үшін бір жылдық жалпы өнім құны мен оң мың адам шығынына тең болды. 1973жылы сайлауда Г.Меир, М.Даян, Абба Әбан жеңіп шықты атақты саясаткерлер артта қалды. Ал 1977 жылы Еңбек партиясы отыз жылда алғаш рет билікпен келісімге келуге тырысты.

1977 жылы Египет президенті Ануар Садат Иерусалимге келіп, Израиль мен Египет арасындағы келісімге үш ел басшыларының кездесуіне келіп Девидте АҚШ-та қол жеткізілді, келісімге сәйкес Израиль 1988 жылдың сәуір айында Синай түбегінен әскерін алып кетті және екі ел арасындағы шекара мойындалды. [73] Израилдің құрылғанын бүгінгі таңға дейін оның таусылмас жауы Палестинаны азат ету ұйымы болып табылды. НАҰ әскери құрылымы 1970 жылы Либанға енді.

1982 жылы Изариль Ливанға басып кірді. Израиль үкіметі аптаға бастаған соғыс жылға созылды. Соғысқа қарсы ереуілдер 1982-1984 жылдары басып өтті. Бегин отставкаға кетті және оның орнына 1983 жылы тамыз айында Изарилге Шамир келді.[74]

1985 жылдың маусымында Ливаннан әскер шығарылды. 1987 жылдан бастап арабтар еврей қоныстарының салынуына қарсы шығып, тәуелсіз Палестина мемлекетін құруды талап етті. 1992 жылдан бастап Шамир Мадрид конференциясында алғаш рет араб лидерлерімен ресми түрде келісімдер жасады. Сондай-ақ Палестиналықтар Газа мен Иериханда автономиясына иеленді.

Сирия-Израиль келіссөздері қазіргі таңда әлі жүруде. 1996 жылы Ликуд партиясының төрағасы Биняльсин Нетониягу сайлауда Исемон Пересті жеңіп алдыңғы үкімет басшысы Ицхак Робинің саясатынан бастады. Ол Палестина мемлекетінің құрылуы мен Иерусалимнің бөліруіне Голон қиратынан Израиль әскерінің кетуіне жоқ деп жауап берді. Алайда ол да Ясер Арафатпен келісім сөздерге баруға мәжбүр болды.

1988 жылы АҚШ бастамасы мен келісім жасалды. Израиль батыс жағалауы территориясының 13 % әскерлерін әкетуге міндеттелді. Осылайша Палестиналық әкімшілк 10% территориясын қайтаруға мүмкіншілік алды. Қазіргі таңда Ясер Арафаттың қайтыс болуына байланысты екі ел арасындағы байланыс бәсеңделді. Дегенмен Изариль-Палестина арасындағы жер дауы мен діни мәселе шешіле қойған жоқ. Себебі елдің экономикалық ахуалы мен стратегиялық маңызды орында орналасуы АҚШ үшін де тиымды. Сондықтанда Таяу Шығыста өз мүддесін артыруды көздеген АҚШ әрқашан да Израиль мемлекетіне Араб елдеріне қарсы қарулы көмек көрсетіп келеді.[75]

Бұл мәселені нақтырақ ашу үшін Израиль мемлекетінің әлеуметтік-экономикалық даму прцесіне қарастырып отыру абзал. Израиль мемлекеті сипатына қарай Ұлттық Еврей мемлекеті болып есептеледі. Кез-келген еврей бұл елге келгенде автономды түрде азаматтығын алады. Оны КСРО ыдырағаннан кейін айқын байқауға болады. Себебі КСРО ыдырағаннан соң елдің барлық еврейлері ағыла Изарилге кейе бастады. Және олардың барлығына автономдык азаматтык беріліп, кенінен олар толығымен Израиль азаматтығын алған болатын. Израиль мемлекегі құрылғаннан кейін алғашқы төрт айда елу мын еврей, 1958 жылыдың соңына қарай 687000 еврей көшіп келген. Олардың барлығына АҚШ тарапынан көмек берілді. Бұл процесс күні бүгінге дейін токталмаған.

1980 жылдары Израилге 50 мыңға жуық эммиграция толқыны жүрді. Израиль халкының 20-25 % КСРО-дан келгендер болып табылады. 1962 жылы АҚШ еврей мемлекетіне қаржылық-экономикалық және әскери көмек беру және оны жеткізетін орталыққа айналды.[76]

Израилде әскери-өнеркәсіптік кешендер дамыған. Ол жыл сайын бюджеттің 70% және халықтың 30% қамтиды. Әскерилер 10-15%-ті құрайды. 1997 жылы Израиль қарулы күштерінің саны 110 мың әскерге жеткен. Күшті әскери-онеркәсйітік кешендерініц құрылуы металл өндеу, көлік жасау, Электротехникалык, электрондык өнеркәспті дамытты, мелекеттің валюталык корын көбейтті.

1990 жылдары Израиль экономикасы дамыды. 1990-1996 жылдары аралығында ЖҰО-35%-ке өсіп, 71,2 млрд. АҚШ долларын құрады. ЖҰО-ді жан басына шакканда 13650 доллар болды.[77].

Израиль бұл жетістіктерге ішкі және сыртқы жағдайлар арқасында жетті. ТМД мемлекеттерінен 1991-1997 жылдар аралығында 600 мың еврей көшіп келді. Бұл халық еврей көрсеткішін 12 %-ке көбейтті және ішкі рыноктың дамуына өз серпінін тигізді. Елге білікті кадрлардың келуімен катар. олар түрлі саланың дамуыныц әсер етті және Араб елдерімен арадағы блокаданың бейбіт жолымен шешуге итермеледі. Қорғаныс саласы 9% -ке дейін азайды. Сыртқы қаржыландыру көздері бар АҚШ жыл сайын 3 млрд доллар қайтармас ақша береді.

Израиль теңіз жағалауында, таулы қыратта орналасқан. Климаты субтропиктік. Сондыктан Израильді біз аграрлы-индустриялды дамыған ел катарына жаткызамыз. 1995 жылғы 70 млрд доллар шамасындағы табыс, әр адамға шаққанда жылдық табыс 144 мың доллар құрайды. Өнеркәсібі дамыған Израиль экономикасы негізінен сырттан АҚШ пен Еуропа елдері тарапынан қорландырып отырады. Қорғаньк саласына ұлттык табыстың 15%-тен астамы жұмсалады. 1993 жылы ТМД елдеріне жалпы алғанда 800 мынннан астам еврей қоныс аударды. Экономикадағы өнеркәсіп үлесінде 21%, ауыл шаруашылыкта 3 %. Елде медицина, электроника байланыс құралдары, компьютерлер шығару жақсы дамыған.

Негізгі сауда серіктестіктері АҚШ пен Батыс Еуропа елдері. Израиль сыртка қару жарақ сататын әлемдегі он ел ішіне кіреді. Қазақстан мен Израиль арасында дипломатиялық және сауда экономикасының 1992-1999 жылдар аралығында 188 мың доллар инвестиция алыс-берісі жасалды.

Бұл процесстерді сараптай отырып, Палестинадағы ахуалдың дамуы мен қазіргі таңда Таяу Шығыста не үшін жағдай шешілмей келеді деген сұраққа жауап іздей отырып, Палестинадағы саясаи процесстерді ой елегінен өткізейік.

XX ғасырдың басында Палестина Осмін ипериясының қол астына кірген. Экономикалық дамуда артта қалған аграрлы мемлекет деңгейінде еді. Араб шаруалары помещик жерлерінде жұмыс атқарып келетін. Олар жер иеленушіге өнімнің 5% төлеп отырған. Палестина өнеркәсібі кішігірім кәсіп орындарынан кұрылған. Елде күнжут пен оливка өсіріледі [78].

Палестинада май даярлау саласы дамыған. Қолөнершілерден өнеркәсіпте жұмыс істейтін халық 10%-ті ғана құрайды. Өнеркәсібі әлсіз дамыған елдің сауда баланысының пассивтілігіне әсер етті. Сондықтанда елдің сауда байланыстар нышаны қазіргі таңда бір жақтан соғыс жағдайларына байланысты төмен көрсеткіштерге ие.

XIX ғасырдың аралығында сионизм Палестина үшін тартысқа түседі. Сионизм буржуазиялык ұлтының ағымынан экспансиялық идеологиялық саясатқа айналды. Сионистер жалпы өмір сүру идеясын қолдады және еврейлер ата-бабаны таныта жеңілуі керек делінген тек қана осы жолмен еврей мәселесі шешіледі деп шешкен сионистер Палестинаны бүкіл еврейлердің ұлттық және рух сенім арттылығы деп жариялады. Олар Палестинаны Израилдің жері деп атады. Бұл ағым ұлтшылдық идеяны ұстанды. Ағымның идеологиялары Араб халқының Палестина жеріне ұлттық құкығын мойындамады.

Сионистер лидерлеріне Палестинаны отарлау идеясын іске асыру үшін Еуропалық мемлекеттердің қолдауы қажет юлды. Алғашқы кезде олар Германияға бет бұрды. Алайда көп ұзамастан Англияның қолдауын табу жолдарын іздестіре бастады. Өйткені Палестина Согу каналын өтер жолда орналасқандығынан Ұлыбританияның кызығушылығын арттырған болатын. Сионистер өздерінің конгрестерінде Бүкіл әлемдік сионистер ұйымы құрылғаны жөнінде жариялады және ВСО отарлау мақсатын көздеп, бірнеше экономикалық орталық кәсіп орындарын құрды. Оларға Еврей Ұлттық банкі және Еврей Ұлттық фонды қаржылай көмек көрсеткен еді. Еврей буржуазиясының көмегімен еврейлердің эммиграциялық процесстері іс-жүзіне асыра бастады. Нәтижеде Палестинада сионистердің иеліктері кеңейе бастады[79].

Сионистер еврей ұлттық орталығын құруды ағылшын қолдауын табуға қол жеткізді. Ол Англияның сыртқы істер минстрі Бальфурдың декларациясында бекітілген еді. Бальфур декларациясы арқылы Британ үкіметі германияға қарсы АҚШ пен Ресейдің де еврейлердің қолдауын табуға тырысты. Араб халықтарын тыныштандыру үшін Англия, Франция 1918 жылы Палестина халқына жолдау жіберді. ( лар Палестина, Сирия, Ирак халықтарының ұлттық кұқықтарын қолдауға уәде берді. Алайда ол тек формальды түрде болды. 1919 жылы Франция Англияның, Сирияны Францияға берудегі келісім орнына Палестинадағы ағылшын билігін қолдады. 1920 жылғы Сан-Ремодағы конференциядағы Антанта мемлекеттерінің Жоғарғы Кеңесі Англияға Палестинаның мандатын берді. 1923 жылы мандат ресми түрде күшіне енді. Англияның экономикасында маңызды ұстанымдарын алды. Англия еврей капиталдарының Палестина енуіне қолдау көрсетті [80].

Еврей агенттігі эммиграциялық қозғалыстарының ұйытқысы болды. Англия еврей эммиграциясына Палестиналық атқындықты берді. Сионистік ұйымдарға концессия берілді. Осылайша сионистік ұйым Палестинаны электрондық корпорациясы, Иордания өз гидроэлектростанциясын салуға концессиясын алды. Сонымен қатар Палестинада еврей Ұлттық Кеңесі құрылды. Ол Палестинадағы еврей хақына салық жинаумен айналысты. Жартылай легалды түрде еврей әскери-хогана құрылды. Нәтижеде еврей эммиграциясы арта бастады.

Англияның көмегімен еврей ұлттық жер фонды өз иеліктерін оданда көбейтті. 20-30 жылдары өнделетін жердің жартысы қауымның иелігінде болатын. Осы жағдай сионистік ұйымның жер тартып алуына кедергі болатын. Бұл мәселені жою үшін ағылшындар заң шығарылды. Ол бойынша қауымнан шыкқан әр феллахқа жер беруді мшдеттелінді, сөйтіп қауымнан шыккан феллахтар сионистердің қолынан шықты. Палестина феллахтардың жерсіз калуы одан сайын күшее түсті. Осылайша ағылшын саясаты Таяу Шығыстағы жағдайды қайшылыққа әкеп соқты. Тек Арабтар емес сонымен қатар сионистерге қарсы өз сионистердің эммиграциялары Палестинаға келіп, ауыр әлеуметтік жағдайға түсті. Осылай еврейлер араб шаруаларымен бірігіп, ағылшындықтардың саясатына қарсы күреске шықты.

Бірінші дүниежүзілік аяқталысымен Араб Ұлттық қозғалысы ұйымдасқан сипат ала бастады. Оның басқарушы органы Араб Палестиналық Конгрессі. Алағашқы сионист отаршылығына қарсылық 1921 жылы Яффатта болған көтіріліс болды. Көтеріліс екі аптаға созылды. 20 жылдапры ұлттық қозғалыстың басшылары сионистердің сажатын тоқтатып, мемлекетке тәуелсіздік беруін талап етті. Палестина Арабтарының ұлт-азаттық көтерілсінің жоғарғы шыңы 1921жылы болып өтті. Осы кезде ішкі саяси жағдай құрт нашарлады, өйткені сионистер өз іс-әрекеттерін одан әрі күшейттіре тұсірді. Көтерілістің себебі 1928 жылы араб және еврей дін қауымының Иерусалимдегі дуал болды. Екі жақта осы дуалды өздерінің діни орталығы деп есептеді. Ағылшын үкіметі сионистерді қолдады[81].

Еврейлер мен арабтардың арасында қақтығыстар басталды. Иерусалимде халық көтеріліс болып өтті. Бұл көтеріліс басқа да қалаларға таралды. КөтерілістІң орталықтандырылған басшылары болмады. Сондықтан өз мәресіне жете алмады. Сонымен қатар 20-30 жылдардағы азаттық күрестер күшейді және көтеріліс анти сионистік және антиотаршылдық сипатқа иеленді.

1993 жылы қуатты көтерілістерінің бірі басталды. Ол барлық қалаларға жайылды. Алайда АПК қаруының әлсіздігімен басқару орталығының болмауы мен көтеріліс өз мәресіне тағы да жете алмады.

Отызыншы жылдары сионистік ағымның күш алуы Палестинада жағдайды мүлдем қиындата тұсірді. Ең маңыздысы 1935 жылы Хайфыдағы көтеріліс болды. Бұл көтерілісті жергілікті дін басы Иззад-Дин әл-Қассам басқарды және Плаестинадағы көтерілістергі маңызды әсерін тигізді. 1936жылы П.Лорд Пилдің басшылығымен тергеу комиссиясы жұмысын бастады. Алайда жоғарғы комитеті бұл комиссиямен келіссөздер жүргізді және Палестинаны араб-еврей мемлекеттеріне бөлуді ұсынды. Бірақ ұсыныс халыктың наразылығын одан күшейтіре түсірді [82]

1937 жылы ВАК қызметіне тыйым салды. Көтерілістің екінші сатысы басталды. Егер бұдан бұрынғы көтерілістер антисионистік сипатта болса енді халық Палестинаның тәуелсіздігі үшін күресті бастады. Күрес әсіресе 1938 жылдары жандана түсті. Көтеріліс барысында сионистер отарлау саясатын азда болса қысқартуға мәжбүр болды. Олар соғыс кезінде өздерінің әскери қуатын толықтыра бастады. 1939 жылғы көтеріліс басталды.

Палестина екінші дүниежүзілік соғыстан кейінде еврейлерді жою саясатына байланысты жоғарғы Араб Комитетін құрды. Бұл комитет бүкіл еврейлерді Палестинада сионистер әскери кезеңді пайдаланып, өзінің саяси-экономикалық позициясын күшейтіруге тырысты. Палестинаның мұнай құбырын жүргізуде концессия алуына байланысты АҚШ Палестинада еврей мемлекетін құруды қолдады. Американ басшы іары еврей мемлекетін құрып сол арқылы Палестинаны өзіне бағындыруды көздеді. 1945 жылы Т.Трумэн ағымын өкіметке Палестинаға жүз мыңдай еврейді кіргізуді талап етті. Англия бұны қабылдап Палестинаға әскери жіберді. Бұл жағдай сионистердің наразылығын тудырды. 1945 жылы сионистер Тель-Авивте бұзақылық жасады. Ағылшын үкіметі біріккен ағылшын-американ комиссиясы құруды ұсынды. Т.Трумэн ұсынысты қабылдады және комиссияны құрды.

Палестина мәселесі 1947 жылы БҰҰ талқыланды және екі вариантты шешім берді:

1 .Палестинада екі демократиялық араб-еврей мемлекеттерін құру;

2. Палестинаны бейтарап демократиялық ;еврей-араб мемлекетін құру;

Нәтижеде екі мемлекетті де құру шешімі қабылданды. Қабылданған резолюция бойынша еврей мемлекетіне 56 % Палестинаның территориясы берілді, араб мемлекетіне 43% үлес қана тиді. Иерусалим халықаралық бақылаудағы арнайы зонаға айналды. Бұған байланысты арабтар қарсы шықты. Ал сионистер бұл шешімді қабылдады. Себебі олар арабтардың территориялық үлесін тартып алғысы келді және БҰҰ-ның шешімін бұзып арабтардың жерін күшпен, қарумен тартып алуға кірісті. Аарабтар құқығына ұшырай бастады. Күні бүгінге дейін бұл саясат жалғасып шешімін талқан жоқ.

1947 жылы сионистер бастаған соғыс араб халқының қарсылығын тудырды. Партизан отрядтары құрылды. Орталықтандырылған басшылық бөлімде құрылды. Ол сәтсіз аяқталды. 1947 жылы Палестинаға келген Абд әл-Кадер Хусейін ісіне Транс мердания қарсылық көрсетті.1948 жылы ол қайтыс болды. Нәтижеде Палестина жерінде 1948 жылдың 14 мамыр айында Израиль мемлекеті құрылды. Екінші дүниежізілік соғыстан кейінгі жылдардан-ақ АҚШ өз ұстанымдарын күшейтіре бастады. Кейде Израилді АҚШ-тың 51-ші штатыдеп атайды.Сондықтанда АҚШ-Изариль-Палестина ара-катынастарының қалыптасуы мен дамуын бір түсті бояумен сипаттауға болмайды.

АҚШ-тың Израилге тәуелсіздік алу жолындағы күреске көмектеспегінін ұмытпауымыз жөн. Дегенменде соғыстан кейінгі жылдары, әсіресе Эйзенхауэр басқару жылдарында АҚШ Израилге қарулы көмек көрсету саясатын нақты ұстана бастады.

«Қырғи-қабақ» соғысы жылдарында АҚШ әр уақыт Таяу Шығыстағы КСРО әсерін әлсіретуге әлек болған-ды. Сондықтанда Эйзенхауэр үкіметінің Суэц дағдарысын араласуы да жәйдан-жәй оқиға емес еді[83].

Демократ-президенттері Джәнеон мен Кеннидидің Таяу Шығыстағы саясаты жылылау болған тәрізді. Себебі АҚШ тағы сайлауда басым көпшілікті құрастырған еврейлердің дауысы маңызды болған тәрізді. АҚШ-тағы еврейлердің басым бөлігі демократиялық бағытты ұстанған болатын және конгрестегі көпшіл шешімнің Израильге пайдасын ойластырып отыратын.

1967 жылғы алты күндік соғыс АҚШ-Израиль арасындағы байланыстарда бетбұрысты кезең болып есептеледі. Палестина елін КСРО қолдай бастады. Палестиндық босқындар саны артты және соғыс қорытындысы бойынша баста Египет Синай аралдары мен Газа аймағынан айрылды, Иордания батыс жағалауларынан, Сирия болса Голлан аймағынан айрылған болатын. Нәтижеде антиизраилдің пропаганда да өзгере түсті. «Палестина босқындары» үғымының орнына «оккупацияға ұшыраған жер» деген терминологиялық үғым пайда болды. Израиль мәселені шешуге кірісті, ал арабтар болса тарихқа енген «Үш рет жоқ» деген декларацияны қабылдады. «Израилге-бейбіт өмір жоқ» деген ұрандар кеңінен таралды. Барлық араб елдерінде Израилді мемлекет ретінде мойындамау мәселесі көтерілген болатын[84].

Египет президенті Насер Израилдің пайда болуын Еуропа мен АҚШ-тың агрессиялық саясаты ретінде қарастыру қажет дер білді. Алайда қараша 1967 жылы БҰҰ-ның қауіпсіздік комитеті жаңа резолюцияны қабылдады. Ол бойынша «жер бейбітшілігі үшін» деген идея көтерілген болатын. Яғни Израиль алты күндік соғыс қорытындысы бойынша жаулап алған жерлерді қайтарып береді, ал арабтар Израиль мемлекетін мойындайды. Деген ұғыммен қабылданған декларация болатын. 

«Оккупацияға ұшыраған жер» тақырыбы бүгінге дейін шешілмеген мәселелер қатарына енеді. Бұл мәселені Никсоннан бастап Кенниди басқару жылдарына дейін АҚШ біркелкі шешуге тырысқан болатын. Алайда АҚШ үкіметінің бұл ұстанымды пайдалануын екі елге бейбіт өмір сайлауменен сипаттауға болмайды, себебі Израиль-Палестина қақтығыстарының аяқталуы АҚШ-тың Таяу Шығыстағы ұстанымдарына қайшы келеді және қару-жарақты сату рыногына айрылады. Сондықтанда күні бүгінге дейін АҚШ осы бағыттан бас тартқан жоқ.

Араб елдерімен Израиль арасындағы байланыстарының арасына жылу серпінді жаюды АҚШ президенті Картер кезеңінде ғана біркелкі шешіле бастаған-ды. Оның кезінде Кэмп-Девид келісімі жасалған еді. Ол бойынша Израиль Египетке Синай аралдарын қайтарып берді және тарихта алғаш рет Араб елі мен Израиль арасында келісім жасады. Алайда 1980 жылғы сайлау қарсаңында Израиль-АҚШ арақатынасына «көз тиген» тәрізді, картер кандидатурасына басым көпшіл еврейлер дауысын бермеді. Олар Рональд Рейган кандидатурасын қолдаған болатын[85].

Рональд Рейган басқару жылдарында Израилдің соғыс саясаты сынға ұшырады. Себебі Израилдің Иракқа деген ауа үстіндегі ядролық электростанция бомбандировкасы АҚШ үкіметінің қарсылығын тудырды. Бұл мәселе БҰҰ-ның кезектегі жиналысында қатты сынға алынған еді және АҚШ-Израиль арасындағы байланыстарға кері әсерін тигізді.

Сегіз жылдық жылдарында Р.Рейган үкіметі әрқашанда Израилді БҰҰ жиналыстарында қолдайтын. Сол жылдардағы елшілік қызметін басқарған Джин Кирк Патрик жан тәнімен Израилді БҰҰ-ның кезектегі жиналыстарында қолдайтын.

Президент-республикандық Дж.Буш пен АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Джеймс Бейкер Израиль-Палестина ара-қатынастарын жақсарту мақсатында Картер саясатын жалғастырды және Палестинаға «оккупациялық жерлерді» қайтару саясатын бастаған болатын. Буш пен Бейкер Израиль үкіметіне КСРО-дан жер аударғандарға тұрғын үй бағдарламасында қолдау көрсететіні жөнінде мәлімдемелер жасаған. Сондықтан Буш Израилден «жерге бейбітшілк» формуланы ұстануды талап етті. Дегенменде бұл саяси ағым іс-жүзіне аспады[86].

Израиль мен Палестина арасындағы жағдайды бәсеңдету үшін Дж.Буш үкіметінің орнына келген Клинтон жалғастырды. Ол Шимон Перес үкіметін Палестина үкіметінің құрылуына шақырды. Тарихты алғаш рет бір ойлайтын-социалистер /АҚШ-та олар өздерін либералдар деп атайды/ Изариль шекарасында «Палестина автономиясын жақтаушылар» террористік ұйымның пайда болуына әсер етті.

ҚОРЫТЫНДЫ

АҚШ империализмінің өткен тарихы мен қазіргі тандағы барлық саясаты оның негізінде күш көрсету, ең алдымен әскери күш көрсету теориясы мен практикасы жатқанын дәлелдейді. Сондықтан күш көрсету, оны жинақтау, тікелей және жанамалап қолдану, қоқан-лоққы жасаумен ол күшті көрсету, әскери күшке иек арту АҚШ сыртқы саясатының шешуші және соңғы құралы болып келеді. Қазіргі халықаралық қатынастардағы Вашингтонның үздіксіз ұстанып отырған бағыты осындай. Бұған барлық саясаттанушылар мен тарихшылар және соцологтар келісетініне күмән жоқ.

Американ күш көрсету саясатының «бейбіт» жақтарынан әскери-стратегиялық есептердің, мүдделері мен мақсаттардың басымдылығы көбінесе тек дағдарысты ғана емес, сонымен қатар «дағдылы» халықаралық жағдайдарда да көрінеді. Бұл әтсе де Вашингтон барлық жерде, әрқашан және барлық жағдайда өзінің әскери қуатын ашықтан-ашық іске қосады деген сөз емес. Бірақ: -Біріншіден, оның сыртқы саяси акцияларының кез-келгені дерлік дипломатиялық, экономикалық, идеялық-насихаттық және басқа да «бейбіт» құралдарының көмегімен ғана жүргізіліп қоймайды, сонымен қатар қару беру мен жанталас қаруланудан бастап, әдеттегі қарулы күштерді-флотты, авиация мен әскерді жергілікті жерде көрсетумен және американ саясатшылары мен стратегтерінің есептері бойынша, АҚШ-тың қалған дүниеге қажетті ықпал жасауын қамтамасыз ететін өздерінің жаппай стратегиялық потенциалының көкейкесімен аяқталатын белгілі бір түрде осы міндетті түрде нығайтылып отырады.

-Екіншіден, АҚШ-тың өзінің немесе коллективтік-одақтастық немесе жалдамалы, дағдылы немесе жартылай әскери және т.с. қарулы күштер мен қару-жарақтарды тікелей немесе жанама, ашық немесе жасырын, пайдалану соңғы жылдары және бұдан бұрынғы жылдарда Вашингтонның кең және тұракты практикасына айналғаны сонша, әскери күш тек сапалық ғана емес, сонымен катар таза сан түрғысынан американ империализмінің ғаламдық саясатының негізгі құралына айналғаны әбден анық.

Нақ американ әскери күшінің басымдылығына авантюристік иек артуды негізге алған дүниежүзілік көшбасшылық және үстемдік саясатты жүргізуге өзін құқылымын деп есептейді. Оны соңғы он жыл көлемінде жасаған кіріптар соғыстарынан байқауға болады. Американ империалистері, айналып келгенде тағы да ең алдымен өздерінің әскери қуатына арқа сүйенеді және халықаралық саясатта өзіне жағдай берілуіне күш салуда және өзі қалағанының бәрін, ал қалғандары АҚШ үшін қолайлы нәрсені ғана істей алатын, іс жүзінде «екі ұдайстандар», «іс -әрекет ережесін» талап етуден тайынбай отыр.

Американ қуатының теориясы мен практикасы-Вашингтонның жаһандағы көптеген доктриналары мен іс-әрекетінің, Подстам келісімдерінің ОСВ-екі шартына дейінгі және БҰҰ-ны Американ мемлекеттері ұйымына дейінгі халықаралық шарттарға, заңдар мен ұйымдарға, тіпті оның өзі қатысқандарына да менсінбей қарауының негізі көзі болып келеді.

Әскери куатқа әлдеқашаннан бері иек артудан бас тартқысы келмей, Вашингтон кару-жараққа бақылау, оларды шектеу және қысқарту туралы, ұлттык саясаттың қарулы ретінде күш қолданудан бас тарту туралы кез-келген дерлік келсімді жасасудан немесе орындаудан жалтарып отыр. Әскери күшті өзінің беделінің қүдіреттілігі мен ықпалының негізі деп санап, американ империалистері тоқтаусыз, барған сайын қымбатқа түсіп, қауіпті болып отырған, қазір кез-келген сәтте қандай бақылаудан болса да шығып кету қатері бар жанталаса қарулануды «жаппай қырып-жоятын қарудың барған сайын жаңа түрлері мен жүйелерін жасауды өрістете түсті; Ал басқа елдерге айып тағып отыр.

Ең алдымен бұрыңғы КСРО-ның қорғаныс қуаты арқылы американ күшіне қарсыласу мен қарама-қарсы тұрушылықтың өсуінің, ол күштен саяси, психологиялық және экономикалық «қайтарымының» құлдырауының бұл тарпас фактісіне кездескен АҚШ-тың билеуші топтары күшті жеделдетіп арттыру үшін ғылыми-техникалық прцесстің соңғы жетістіктерінен бастап, өзінің әр түрлі одақтастарының ең алдымен НАТО-дағы одақтастарының күштерін тауып, оған қосу іздестіріп жанталасуда. Олар сондай-ақ қазірдің өзінде жинақталған орасан зор әскери күшін пайдаланудың қандай болсада жаңа «ұтымды» неғүрлым арзан және АҚШ-тың өзі үшін қауіпті неғүрлым аз-әдістерін табуға жанталас ұмтылуда. «жарияланған соғыстар» жүргізіп, «шектеулі ядролық» және басқада соғыстар әзірлеуде.

Американ бұрыңғы басымдылығын көксеп, тарихи прогреске, адамзаттың социализммен бейбітшілкке ұмтылуына көнгісі келмей, күшейген «күш құрып жанталасып» болды. Ендігі сәт өзі ойластырып тапқан терроризм ағымымен күресуде. Сол бағытты ұстана отырып Америка әр аймақта өз әскери базаларын құрып қоқан-лоққысын көрсетуде. Ал американ империалистері болса күш көрсету саясатының догмаларына жармасып айрылмай отыр, қазіргі халықаралық қатын істарды «күшею жолындағы және ең куаттының ітір қалу жолындағы» күреске айналдырғысы келеді. Бір жағынан ел тағдырын шешіп беретін төреші рөлін ойнаса, екінші жағынан дамыған және дамушы елдер арасындағы саяси және экономикалық өзара катынастарды бейбіт қатар өмір сүру, тең құқықты, өзара тиімділік және кауіпсіздік принциптерінде қайта құруға да қарсы шығады.

Қазіргі таңда АҚШ үкіметінің басты мақсаты жаһандағы көшбасшылык жағдайын ұстап қалудың жолдарын іздестіріп, «үшінші дәрежелі» елдерге жаңа отаршылдық позициялары мен американ монополияларының мүдделері құтқарудың мәселелерін қарастыруда. АҚШ-тың үстемдік етуші топтары шектеус із жанталаса қарулануды монополиялардың үстеме пайдасының көзі және қалған мемлекеттерге ықпал етудің «көзір картасы» деп санайды. Олар жанталаса қарулануға, бір жағынан, американ экономикасының, ғылыми мен техникасының » дем берушісі», екінші жағынан, өз қарсыластарын «қалжыратудың» құралы ретінде үміт артады.

АҚШ империализмінің саяси, экономикалық және идеологиялық кысымына қарсы қимылдай отырып, әлеуметтік құрылысы әр түрлі мемлекеттердің арасындағы қатынастардың бейбіт қатар өмір сүру шеңберінен шығып кетпеуіне ұмтылып, ұлт-азаттығы, бейбітшілік пен прогрессс күштері оның тарапынан туып отырған соғыс қатерін бір сәтке де естен шығармайды.

Мынаны ескеру қажет: АҚШ-тың ең либерал реализмге бейім немесе амалсыздан бейім болған, күштің «бейбіт» элементтерін кеңінен қолданған, оны шектеу және т.б. туралы әр түрлі келісімдерге келген президенттері мен үкіметтерінің өзі де сонымен қатар АҚШ-тың әскери потенциалын арттыруға, өздерінің қарсыластарынан әскери басымдыққа жетуге, ол басымдықты «ұтымды» пайдаланудың белгілі бір әдістерін табуға және т.б. ұмтылуын үнемі жалғастыра берген болатын.

Вашингтон орталық барлау басқармасының жартылай әскери опперацияларынан бастап, Пентагонның «жергілікті» соғыстарымен аяқталатын кезекті әскери күш қолдануының әрқайсысы басқа мемлекеттер мен халықтардың көпшілігі тарапынан аса қуатты қарсылық, ал кейде АҚШ-тың өзінде елеулі ішкі оппозиция туғызып отырды. Басым көпшілік жағдайдарда АҚШ әскери дуатының «түғырыққа тірелген жағдайға» тап болуы көлемді немесе ұзақ мерзімді мақсаттарға жетуге толық немесе едәуір дәрежеде дәрменсіз болып шығып отырғаны кезейсоқ емес.

Вашингтон халықаралық позиялары мен экономикасының шынайы ұлттық қауіпсіздігі мен тұрақтылығының едәуір нұқсан шегуі американ империализмінің ішкі және сыртқы қайшылықтарының тереңдей түсуі, соңғы жылдары ол душар болған көптеген дағдарыстардың шиеленісуі, дүниежүізілік капиталистік өндірісте АҚШ үлесінің құлдырауы жәнеғ керісінше, оның мемлекеттік борышының, жұмыссыздықтың, ақшаның құнсыздануының және т.б. жәйттарының Вашингтонның өзінің ғаламдық терроризмге қарсы саясатының басты және шешуші құралы ретінде көбінесе әскери күшке жүгінуінің әбден айқын салдары болды.

Солай бола тұрса да Вашингтонның бірде-бір әкішілігі күш көрсету, әсіресе әскери-күш көрсету саясатының барған сайын пәрменділігі азайып, АҚШ-тың өзі үшін қауіпті болып тұрғаны мойындамаған емес және мойындауға американ имериализмі мәнінің өзі, әскери-өнеркәсіптік комплекстің ұлттық шеңберден тыс корпарациялардың билеп-төстеушілері, сондай-ақ басқада мейлінше агрессиялық және реакциялық топтардың кедергі жасауда.

Американ қоғамы мен саясатында агрессиялық-реакциялық сипат теңденция қаншалықты күшті болса да, елге қандай соғыс құмар авантиюристік топтар басшылық етіп отырса да олар қандай әскери күшті құрып, пайлануға тырысса да, олардың қоғам дамуының объективті заңдылықтарына кедергі жасай алмағанын және жасай алмайтыйын, адамзаттың баянды бейбітшілікке, прогресс пен әлеуметтік әділдік шыңдарына ұмтылған қозғалысын тоқтата алмайтынын тарихи тәжірибе мен қазіргі заман дәлелдеп отыр.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.

1. Новейшая история стран Европы и Америки. XX век. Под. Ред. А.М.Родригеса, и М.В.Пономарева, II том, М., Владос, 2001, С.77.
2. Нуралив Н.С. Казахстанско-Американские отношения. Сувереный Казахстан на рубеже тысячилетий. Астана, 2001.
3. Мельников Ю.М. Күш және қауқарсыздық: Вашингтонның сыртқы саясаты, Қазақстан баспасы, 1986, 11б.
4. Уткин. А.И. Американская стратегия для XXI века. М., 2000, С 67.
5. Шальцев А., Билл Клинтон. М., 1993. С.87-90.
6. сонда.
7. Соргин. В.В. Идеология в Американской истории. М., 2005. С. 14.
8. США должны продолжать следовать своим курсом в Афганстане и Ираке. Время новестей, 21.11.2003.
9. Сыроежкин К. Странная война. Континент, 2003.

10. «Тһе Wаsһіngtоn Ргоfile» агенттігінің материалдары. һttр //www.mаі1.ru
11. һttр //www. Newsinfo.соm материалдары. Александр Лазерев зерттеулері.
12. Акимбеков С. Вечный Афганский вопрос. Континент. 3 ақпан 2004.
13. Пастухов Е. Суровые будни святой земли., Континент 25 қаңтар2005.
14. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы., Алматы 2002, 200-223б.
15. Иватова Л. Казахстанско-американские отношения в сфере международной безопасности и нераспространения ядерного оружия., Евразийское сообщество, 2 қаңтар 1999.
16. Намазбаев Д. «Большая игра» США на Кавказе и Центральной Азии, Cаясат, №11-2003.
17. Быков П. Изо всех сил // Эксперт. 2002, №11, С.15.
18. сонда
19. Назарбаев Н.Ә. За глобальное парнерство без диктата и давления // Казахстанская правда. 1999, 4 декабря.
20. Назарбаев .Ә.Н. Сындарлы он жыл, Атамұра 2003, 1856.
21. Тоқаев К.Ж. Под стягом независимости, Алматы 1997, 26 с.
22. Тоқаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан, Алматы. 2001, 
23. Тоқаев К.К.  Внешня политика Республики  Казахстан в условиях глобализации, Алматы, 2000, 56-586.
24. Закон об образовании республики Казахстан // Казахстанская правда, 1999,11июня.
25. Иватова Л.М. США во внешней политике Республики Казахстан, Алматы 1999.
26. Иватова Л.М. Казахстан-США. Политика сотрудничество в сфере образования // Евразийское сообщество, политика, культура. 1999,№3.
27. Казахстанско-американское  совместное заявление о мире, безопасности и нераспросранении. Вашингтон, 20 марта, 1995 г. Сборник документов по международному праву. Т. I. /Под общ. Ред. Токаев.К.К., Алматы САК, 1998, 576с.
28. Қыдырбекұлы Д.Б. Роль США в мировой политике: Влияние на Казахстан, Алматы, Казахстанско-американский университет 1999.
29. Международние и зарубежные программы в Казахстане /фнансирование, техническая помощь, консалтинг и обучение/ Часть I, Алматы 2002.
30. Меморандум о взаимопонимании между Правительством РК и США. Вашингтон, 20 мая 1992., Бюллетень международный договоров РК. 1994, №2.
31. Абишев.А. Стратегическое партнерство // МН-новости недели, №51. С.7.

32 Назарбаев.Н.Ә. На порге XXI века. Алматы, 1996, С.63.

33. Назарбаев.Н.Ә. За глобальное партнерство без диктата и давления Казахстанская правда. 1999, 4 декабря.

33. Цой. Л. // Панорама. 1997, 21 ноябрь.
34. Разумов. Я. Панорама. 1997, 19 сентября.
35. Политики и интересы мировых держав в Казахстане, Алматы, 2002.
36. Г.Б.Хан, Л.С.Суворов, Г.Б. Рахманова. Внешняя политика Республики
    Казахстан, Алматы, 2001.
37. Международная безопасность: новые задачи в предвери следующего столетия // Казахстанская правда. 1999. 6 мая.
38. Уткин.А. США в мре XXI века // Свободная мысль, 2000, №6. С. 13.
39. Быков.П. Изо всех сил // Эксперт. 2002, №11, С. 15.
40. Современные международные отношения. М., 2000, С.290.

42. Уткин.А. После будущей битвы. // Свободная мысль, №5, С.8.
43. Кошкаров.А. Шесть пятилеток // Эксперт, 2003, №27-28, С. 14-17.
44. Пастухов.Е. Лишь бы не было войны // Континент, 3 февраля, 2004.
45. Акимбеков. С. Вечный Афганский вопрос // Континент, 3 февраля, 2004.
46. АҚШ-тың Қазақстан Республикасындағы елшісі У.Кортнидің сұхбаты. // Панорама. 1995, №26, маусым.
47. Кандолина Райс обсудит в Риме проблемы Ближнего востока Newsinfo 08.02.2005.
48. Сыроежкин.К. Странная война. // Континент, 3 февраля, 2004.
49. Пастухов.Е. От заката до рассвета. // Континент, 8 июля, 2004.
50. Паумулин.М. В ожидании апокалипсиса. // Континент, 8 июнь, 2004.
51. Абдулин.Б., Пастухов.Е., Бьет-значит любит? // Континент, июля 2004.
52. Пастухов.Е. Суровые будни святой землb // Континент 8 июля 2004.
53. Умнов.А. Афганский перекресток. // Континент, 15 июля, 2004
54. Петровская.Ю. США и Франция спрятали Ирак под сукио www.mаі1.ru.
55. Петер Сингер, наемные воины в Ираке. // www.ieft.ru.
56. Муташев:С. Боже, Храни Америкау. //Континент, 8 июля, 2004.
57. Адил Кожиев, научный сотрудник Казахстанского института стратегических исследований при Президенте РК. Политик США в отношении Ирака.
58. Пастухов.Е. Ошибка Резидента. // Континент, 8 июня 2005.
59. Акимбеков.С. Лавка древностей. // Континент, 8 июля 2004.
60. Сыроежкин. К. Голос войны. // Континен:, 8 июля 2004.
61. Полетаев.Э. Война в Ираке: Иерархия мнимых и реальны угрозов. //Континент, 8 июля 2004.
62. Лаумулин.М. Межу альянсом и континентальной блокалон. Континент, 8 июля 2004.
63. Сергиенко.В. Необдуманное решение выйти из тени. Континент, 8 июля 2004.
64. Сергиенко.В. Война после войны. // Континент, 8 июля 2004.
65. Аязбеков.С. Война в Ираке и геополитический контекс современных вызовов. // Cаясат, №5, 2003.
66. Лаумулин.М.  Геополитические и  военно-политические последствия военной операции в США в Ираке. // Саясат, №5, 2003.

67. ЧеботаревА. Казахстан: уроки войны США с Ираком. Саясат, №5, 2003.
68. Пастухов.Е. Герилья на родине Саддама. //Саясат, №5, 2003.
69. Пастухов.Е. Зигзаги Иракской демократии. // Саясат, №7, 2003.
70. Пастухов.Е. Иракский тупик. // Саясат, №5, 2003.
71. США и Ближний восток: тридцать лет умиротворения. // но материалам «Тһе Wаsһіngtоn Ргоfile» агенттігінің материалдары. һttр //www.mаі1.ru
72. сонда.
73. Кондолина Райс обсудит в Риме проблемы Ближного Востока. Newsinfo 08.02.2005.
74. сонда.
75. Новейшая история стран Азии и Африки XX век. М., 2001. С.37.
76. Казахстанская Првада, 1950, 2 декабря.
77. Иванян.Э. Рональд Рейган: хроника жизни и времени., М. 1991.
78. Маныкин.А. История двухпартийной системы США. М., 1991.
79. Иванян.Э. От Дж. Вашингтона до Дж Буша. Белый дом и пресса. М.1991.
80. Маныкин.А. Эра демократов: партийная перегруппировка в США. М.1991.
81. Мельвиль.А.Ю. США: сдвиг вправо?. М. 1986.
82. Президент США дж. Бау. Штрихт к портрету. М. 1991.
83. Акимбеков.С. Лавка древностей. // Континент, 8 июля 2004.
84. США должны продолжать следовать своим курсом в Афганистане и Ираке. Время новестей, 21.11.2003.
85. Мельников.Ю. М., Күш және қауқарсыздық: Вашингтонның сыртқы саясаты. Қазақстан баспасы, 1986.
86. Пастухов.Е. От заката до рассвета. // Континент, 8 июля 2004.