Аграрлық секторды интенсифтендіру Қазақстан – 2030 стратегиясының басымды бағыты ретінде
Аннотация
Менің курстық жұмысымның тақырыбы: «Аграрлық секторды интенсифтендіру Қазақстан – 2030 стратегиясының басымды бағыты ретінде».
Курстық жұмыс үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда. Ауыл шаруашылығы – Агробизнес негізі, екінші тарауда. Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық ақтынастарды реттеудің тегіріші, үшінші тарауда. Агробизнес жүйесінде мемлекеттік реттеу жүйелерін қарастырдым.
Курстық жұмыс 64 бет компьютерлік тексте жазылған, 15 кесте, 2 сызба, 10 сурет, 18 түрлі әдебиет және қосымшалар (А,Ә,Б,В,Г) қолдандым.
Мазмұны
Кіріспе. ………………………………………………………………………………………………….. 5
І-тарау. Ауылшаруашылығы – Агробизнес негізі
1.1 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы. …………………………. 7
1.2 Республика агроөнеркәсіптік өндірісі жұмыс істеуінің табиғи-
экономикалық ерекшеліктері. …………………………………………………………… 10
ІІ-тарау. Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық қатынас-тарды реттеудің тегеріші
2.1 Ауыл шаруашылығының өнімдері мен азық-түлік рыногіндегі
сұраныс. …………………………………………………………………………………………….. 13
2.2 Ауыл шаруашылығы және азық-түлік тауарларының ұсынысы. ………… 17
2.3 Ауыл шаруашылығы өнімдері және азық-түлік рыногіндегі баға
белгілеу ерекшеліктері. …………………………………………………………………….. 21
ІІІ-тарау. АГРОБИЗНЕС ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.1 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі
тәсілдері. …………………………………………………………………………………………… 26
3.2 Фермерлік баға мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік
бағдарламалары. ………………………………………………………………………………. 31
3.3 Агробизнесті мемлекеттік реттеу тегерішіндегі салықтық құралдар. …..32
3.4 Агроөнеркәсіптік кешені. …………………………………………………………………. 35
Қорытынды. …………………………………………………………………………………………… 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. …………………………………………………………… 58
Қосымша А ……………………………………………………………………………………………. 59
Қосымша Ә ……………………………………………………………………………………………. 60
Қосымша Б ……………………………………………………………………………………………. 61
Қосымша В ……………………………………………………………………………………………. 63
Қосымша Г …………………………………………………………………………………………….. 64
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа сапалық күйіне көшуді білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті факторлардан көрінеді.
Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің негізгі шарты нарықтық іс басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың экономикалық жауапкершілігіне иегізделетін тәуелсіздігі болып табылады. Әміршіл-әкімшілдік экономикаға тән «әкімшілдік адам» моделінің орнына ақыл-ойына жүгініп жұмыс істейтін, өз пайдасын ерекше ойлайтын, ілкімшіл де іскер, нартәуекелге бара білетін, өз іс-қимылына жеке жауапкершілікпен қарайтын «экоцомикалық адам» келуі керек.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының төртінші тармағында жазылғандай: «Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар».
Баршаға белгілі, өндірістін, негізгі факторлары табиғи, еңбек және өндірістік ресурстар болып табылады, Нарықтық экономика жағдайында осы факторлардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне ерекше әсер ететін нақты күш бар. Олар — іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі. Сондықтан да осы бір адами қасиеттерді өндірісті алға жылжытатын күштің төртінші факторы ретінде айтуға толық құқымыз бар және оны іс жүзінде пайдалана білетін адамдар іскер, бнзнесмен, ал олардың экономикадағы немесе өмірдің кез келген саласындағы қызметі іскерлік немесе бизнес деп аталады.
Ағылшын тілінен тікелей аударылғанда «бизнес» («businss») сөзі іс, шаруа, коммерциялық қызмет, сондай-ақ тиісінше «бизнесмен» («businss mеn») сөзі іскер адам, іскер деген ұғымдарды білдіреді.
Көптеген отандық әдеби басылымдарда бизнес сөзі іскерлік ұғымымен теңдестіріледі, сондықтан біз бұдан әрі екі терминді де пайдалана беретін боламыз.
«Бизнес» ұғымының экономнкалық мәні экономикалық басылымдарда да әрқилы айтылып жүр. Бірақ, барлық авторлар көптеген мәселелерде таласқанымен, ең басты мәселеде бір жерден шығып келеді. Бизнес немесе іскерлік — бұл адамдардың кез келген саладағы, ең алдымен тауарды өндіруімен, бөлуімен, айырбастауымен және тұтынумен байланысы және табыс немесе басқадай түрдегі экономикалық пайда алуға бағытталған экономикадағы қызмет түрі.
Бұл ұғым адам қызметінің қай саласында қолданылғанына қарай бизнестің бірнеше түрлері пайда болды: өндірістік бизнес, саудалық, қаржылық, делдалдық, қамсыздандыру және т.б. Осылардың ішінде агробизнес ерекше орын алады.
Алғаш рет 1955 жылы агробизнес терминін Гарвард (АҚШ) университетінің профессоры Джон Дэвис қолданған. Автор бұның аясында фермерлік шаруашылықтарды жабдықтауға қажетті өнімді өндіру мен бөлу жөніндегі операциялар жиынтығын, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдау, сақтау, өңдеу және бөлумен айналысатын салалардың жиынтығын түсінген. Басқаша айтқанда, агробизнес — бұл «үлкен бизнестің» ауылшаруашылығын ресурстармен қамтамасыз ететін және оның өнімдерін тұтынушыларға дейін жеткізетін бір бөлігі. Кейіннен агробизнес ұғымы қызметтің салалары мен түрлерінің жиынтығы ретінде ауыл шаруашылығы өндірісін, яғни ауыл шаруашылығы үшін ресурстар өндіруден бастап түпкі өнім — азық-түлікті сатуға дейінгі тұтас тізбекті білдіретін болды.
Материалдық өндіру салаларын зерттейтін ғылымдар арасында адамзат қоғамы дамуының әр түрлі кезеңдерінде материалдық игіліктерді өндіру және бөлудің жалпы заңдылықтарын зерттеумен айналысатын экономикалық теория жетекші орын алады.
Авторлар агробизнесті одан әрі зерттей беретін болады және қадірменді оқырмандардың объективті сын-ескертпелерін қабыл алып, олардан келіп түскен пікірлерді кітаптың кейінгі басылымдарын толықтыру кезінде міндетті түрде ескеретінін білдіреді.
І Ауылшаруашылығы – Агробизнес негізі
1.1 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық-әдістемелік негіздерін дамыту және практика-лық әдістерді оқып үйрену қажеттілігі туады.
70-жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше «агроөнеркәсіптік кешен» атауы пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы — қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді (1-сызбаны қараңыз).
1-сызба
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (I) ауыл шаруашылығын техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс — несие де кіреді. Бұл сфера ауыл шауашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және технологиялық деңгейін анықтап, ауылшаруашылығындағы өндіріс шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бул сфераның өнеркәсіптік салалары нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және мамандандыру сияқты барлық көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өнеркәсіптің басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы (III) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға (көтерме және бөлшек сауда, қойма биржа аукцион жүйелері және т.б) қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік сала — тамақ өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар қажеттілігінің өсуі мен азық-түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (IV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген салаларының қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады. Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа сфераларына мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар, кадрларды дайындау мен біліктілігін артгыру, жаңа технологияларды енгізу, коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару, рыногті реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін, агробизнестің бірден-бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер, жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың консультациясы, материалдық-техникалық жабдықтау мен қамтамасыз ету және басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен кәсіпорындарына сондай-ақ шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (2-сызбаны қараңыз).
Агроөнеркәсіптік кешен
2-сызба
Бірінші сфераға (I) трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық құралдары, ауылдық қурылыс, өндірістік мал азығын өндіру және микробиология, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.
Екінші сфераға (II) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары — егін шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық (өндірістіктен айырмашылығы бар) мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфера (III) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау, тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандар тасымалдауды, сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары ретінде өздігінше, жеке төртінші сфераға (IV) жатқызып жүр.
1.2 Республика агроөнеркәсіптік өндірісі жүмыс істеуінің табиғи-экономикалық ерекшеліктері
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісі дамуының маңызды ерекшелігі алабөтен — топырақтық-климаттық жағдайы мен өсімдік өсіретін топырақ бетінің әр түрлілігі, олардың көлденеңнен және тігінен аймақтануын анықтайтын кең байтақ жер аумағы алып жатқандығы болып табылады. Температураның (100°С) тиімді жиыңтығы солтүстіктегі 25000-нан оңтүстік және оңтүстік-шығыста 45000-ға дейін аралықта құбылып отырады. Мұның өзі субтропикалық және тропикалық дақылдардан басқа, ауыл шаруашылығының барлық дақылдарын, дәнді дақылдан бастап жүзім және мақта өсіруге дейін мүмкіндік береді.
Қазақстан жер аумағының көп бөлігі егіншілікпен айналысуға нартәуекелмен баратындай аймаққа орналасқан. Республиканың солтүстігі мен орталығында жауын-шашын 140-350 мм-ден оңтүстіктің, оңтүстік-шығыстың және шығыстың таулы және биік таулы аймақтарында 4 50-900 мм-ге дейін жетеді.
Жер аумағының топырақ беті де қатты ерекшеленеді — республиканың солтүстігінде кәдімгі, қою қоңыр топырақ, қоңыр топырақ және ашық қоңыр топырақ болса, оңтүстігінде құба құмды топырақ, сұр топырақ және таулы сілтілі қара топырақты болып келеді. Қара топырақты жер көлемі бар-жоғы 15 миллион гектарға жуық жерді құрайды Бұдан басқа, Қазақстанда 77 миллионға жуық гектар топырақтың эрозияға ұшырауына бейім жер, 50 миллион гектарға жуық эрозияға қауіпті жер, оның ішінде 17,7 миллион гектарға жуығы егістік жер, 74 миллион гектардан астам сортаң және кейбір топырақты жер, оның 8 миллионға жуығы өңделген жер бар.
Республика агроөнеркәсіп кешешнің тағы бір ерекшелігі — өндірістің мамандандырылуы мен шоғырландырылуының жоғары деңгейде болуы. Қазақстанның ауыл шарауашылығы кәсіпорындары егістік жер көлемі жағынан кеңестік кезеңде ТМД елдері бойынша орташа есеппен алғанда алты есеге жуық артық бодды. Жалпы өнім өндіру көлемі бойынша 2-3, одан да көп есе болды. Осы жағдай қазіргі өтпелі кезеңде кеншарлар мен ұжымшарларды реформалауды және оларды шаруа (фермерлік) қожалықтарына, кооперативтерге және басқа нарықтық үлгідегі аграрлық кәсіпорындарға айналдыруды әлдеқайда қиындатып отыр.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісінің келесі ерек-шеліктері — мұнда жақын шетелдерге қарағанда агроөнеркәсіп кешеніндегі салалық сәйкессіздіктер көзге бірден ұрады, ауыл шаруашылығы өнімдері мен шикізатын өңдеумен, оларды сақтау және тасымалдаумен айналысатын қор шығаратын сфералар мен салалар, сондай-ақ жалпы агроөнеркәсіп инфрақұрылымы нашар дамыған. 90-жылдардың басында агроөнеркәсіп кешені құрылымында ауыл шаруашылығының үлес салмағы 64%-ке жуық, бірінші сферада 8%-ке жуық және үшінші сферада 28%-тен астамырақ болды. Республикада автомашина және комбайн жасау өнеркәсібі мүлдем жоқ. Қолда бар элеваторлық қуаттар астықты өңдеуді, ал ет комбинаттары етті өңдеуді толық қамтамасыз ете алмайды. Осының салдарынан өндіріс өнімі көлемінің 30%-і ысырапқа ұшырайды. Бұрынғы КСРО кезінде Қазақстан кооператорлары шикізатты республикадан тыс жерге шығарып, оны сонда өңдеп, дайын өнімді қайта алып келетін. Республикадан тыс жерге екі жақты тасымалдауға кететін шығыннан басқа бірқатар өнім алу үшін бастапқы шикізат болып табылатын өнім қалдықтары да өнім өңделген жерде қалып қоятын. Сондай-ақ Қазақстан еңбеккерлері өндірген үстеме өнімнің бір бөлігі де сол ауыл шаруашылық өнімдерімен бірге сыртқа шығарылып тұратын.
Материалдық өндіріс сфераларының шамадан тыс шашыраңқы орналасуы жағдайында транспорттың жетіспеушілігі мен жол жүйелерінің нашар дамуы Республиканың агроөнеркәсіп өндірісінің дамуын қиындата түсетін ерекшеліктердің қатарын толтыра түседі. Мысалы, Қазақстанда бір погон километр автожол жүйесіне бар-жоғы 38 метр асфальтталынған жол келеді. Ал, бұл көрсеткіш Өзбекстанда — 129 метр, Украинада — 324 метр, Эстонияда 600 метрге жуық. Халықтың аз орналасуы да (бір шаршы километрге бар-жоғы алты адам) Республика агроөнеркәсіптік өндірісін орналастыру мен дамытуға кәдімгідей әсер етеді.
Міне, осындай қиыншылықтарға қарамастан, егістік жерлердің орасан көп болуы, топырақтық-климаттық аймақтың көптүрлілігі мен олардың биокдиматтық потенциалының мол болуы, ауыл шаруашылық өсімдіктері жергілікті сорттарының және мал тұқымдарының генетикалық мүмкіндіктерінің болуы, ауыл шаруашылығын жүргізудің ғасырлар бойғы дәстүрі қалыптасқан Қазақстан халқының еңбекқорлығы шаруашылықты дұрыс жүргізген жағдайда жақын болашақта агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларын табыспен дамытуға, жалпы алғанда Республика тұрғындарын азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен толық қамтамасыз етуге және Қазақстанның тіпті әлемдік аренада ауыл шаруашылық өнімдерін экспортқа шығарушы елге айналуына мүмкіндік береді.
ІІ Аграрлық рынок және агробизнесте нарықтық қатынастарды реттеудің тегеріші
2.1 Ауыл шаруашылығының өнімдері мен азық-түлік рыногіндегі сұраныс
Сұраныс нарықтық экономиканың маңызды параметрлерінің бірі болып тадылады. Оның деңгейі өсуі және шапшаңдығы рыноктегі жағдай мен өндірушілердің жайын анықтайды. Тауарлардың басқа түрлеріне қарағанда ауыл шаруашылығының және азық-түліктің өнімдеріне сұраныстың арнайы оқып үйренуді қажет ететін бірқатар ала бөтен ерекшеліктері бар.
Аграөнеркәсіптік кешен және барлық агробизнес үшін тамақ өнімдеріне сұраныс негізгі түпкі мәселе болып табылады. Дәл осы сұраныс ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұранысты, ал сол арқылы ауыл шаруашылығына арналған ресурстарға сұраныстарды айқындайды, Агробизнестің әр сферасында өндіріс пен өткізудің арналарында тиісті буындардың тізбегін құруға болады. Азық-түлікке деген негізгі сұраныс бөлшек сауда мен қоғамдық тамақтандырудың тікелей тамақ өнеркәсібі немесе фермердің өніміне көтерме сауда сұранысын қалыптастырады. Ауыл шаруашылығында мал шаруашылығының өніміне сұраныс жемге сұранысты айқындайды. Өндірістік мәндегі қызметке сұраныс көлеміне, ресурстарға әсер етеді.
Ең алдымен азық-түлікке түпкі сұранысты айқындайтын факторларды немесе сұраныстың детерминанттарын қарастырайық.
Кез келген басқа тауар сияқты сатылатын азық-түліктің көлеміне әсер ететін негізгі фактор — оның бағасы. Басқа, тағы да бір маңызды детерминант тұтынушының қаржылық табысы болып табылады. Жеке сұраныста жеке табыс, жиынтық сұраныста жиынтық немесе орташа табыс маңызға ие. Бұдан кейін сұраныстың тұтынушылық талғам және таңдау сияқты факторы келеді. Азық-түліктің молшылық рыногі жағдайында талғам мен таңдауға әсер ететін параметрлердің қатарына бәрінен бұрын жарнама, өнімнің беделі, өмір стилі, отбасы құрамы жатады. Айталық, балалары бар отбасылар ас дайындауға көп уақыт жұмсап, рацион мен өнімнің сапасына ерекше мән береді. Балалары жоқ жас отбасылар қабылдауға дайын тағамдарды, консервіленген азық-түлікті жөн көреді. 70-жылдары азық-түлік рыногі дамыған елдерде мейрамханаларда, дәмханаларда тамақтану бедел болып саналды. Содан болар, азық-түлік рыногінің осы секторының үлесі көбейді.
Азық-түлік сұранысының деңгейіне әсер ететін маңызды фактор ұқсас тауарлардың бағасының көлемі мен динамикасы болып табылады. Ұқсас тауарларға бірін-бірі өзара ауыстыратын және өзара толықтыратын тауарлар жатады. Бірін-бірі өзара ауыстыратын тауарлар рыноктің толығуына тәуелді салыстырмалы ұғым болып табылады. Азық-түлік тапшылығы жағдайында сары май мен маргарин бірін-бірі өзара толықтырушы тауарлар болып қарастырылғанмен, рынок молшылығында маргариннің әр түрлі сорттары өз бетінше азық-түлік ретінде қарастырылуы әбден мүмкін. Аталмыш тауарға ұсыныс пен ауыстырушы тауардың бағасы арасында тікелей байланыс болады: бір тауарға бағаның өсуімен тұтынушы ауыстырушы тауар ретінде қарастыратын басқа тауарға сұраныс артады.
Бірін-бірі өзара толықтыратын тауарлардың қатарына екеуі бірдей немесе жиынтық түрінде тұтынылатын тауарлар, мысалы, шай мен қант жатады. Олардың біреуінің бағасы мен екіншісіне деген сұраныстың арасында айналмалы байланыс бар. Азық-түлік сұранысының келесі детерминанты — тұтынушылық күту. Оның рөлі тұрақсыз экономикалық немесе азық-түлік ситуациясы жағдайында арта түседі. Мұны біздің республикамыздың мысалынан жақсы байқауға болады. Бағаның өсуін күту мен саудадағы қордың азаюы 90-жылдардың басында азық-түлік өнімдеріне, әсіресе ұзақ уақыт сақтауға келетін түрлеріне сұранысты күшейткенін білеміз.
Тұтынушылар саны да жиынтық рыногінде сұраныстың көлеміне әсер ететін параметрдің бірі болып табылады.
Азық-түліқке жеке және жиынтық сұраныстың өсуіне әсер ететін маңызды фактордың тағы бірі — сандық жағынан болсын, тамақтанудың тиімді құрылымдық аспектісі жағынан болсын, тұтынудың қол жеткізілген деңгейі. Тұтынудың және оның құрылымы тиімділігінің жоғары деңгейі жағдайында сұраныстың артатынын күтудің қажеті жоқ және керісінше болуы да ықтимал.
Азық-түлікке түпкі (негізгі) сұранысты тұтастай талдай келе мынаны атап өту қажет: ол агробизнес кешенінің басқа буындарындағы кез келген сұраныстан ала бөтен ерекшеленеді. Тәуелсіз, ерекшеленген индивидтердің көп болуы монополияландыруға жатпайтын сұранысты анықтайды. Оның үстіне тұтыну рыногінің басқа секторларына қарағанда азық-түлік рыногі салыстырмалы түрде берік және дәстүрлі рынок болып саналады.
Негізінен алғанда азық-түлікке түпкі сұраныстың мәні осындай.
Агробизнес кешенінде сұраныс мәні агроазық-түліктік кешенінің нүктелерінің орналасуына байланысты едәуір аумалы-төкпелі болады. Түпкі азық-түлік рыногінен алыстаған сайын, ауыл шаруашылығы өнімдерінің шикізаттық рыногіне жақындаған сайын шығарылатын және сатылатын өнімнің ассортименті күрт қысқара береді. Сондықтан да сұраныстың бағалық бейімділігі түпкі сұраныстан қашықтаған сайын және бөлшек сауда, көтерме сауда, тамақ өнеркәсібі сияқты тиісті тұтынушылардың көз алдында бір-бірін өзара ауыстырушылық азайған сайын төмендеуі керек деп теориялық тұрғыдан күту әбден заңдылық. Алайда әңгіме өз бетінше жұмыс істейтін әр түрлі рыноктер туралы болып отырғандықтан, олардың әрқайсысында сұраныстың шапшаңдығына өздерінің факторлар кешені әсер етеді, сондықтан да бейімділік коэффициенттерін жәй салыстыру барлық кезде бірдей дұрыс бола бермейді.
Ауыл шаруашылығы рыногіндегі сұранысты, яғни фермерлік қожалықтардың өніміне сұранысты қарастырайық. Бәрінен бұрын бұның қандай сұраныс екенін атап өтейік. Көп жағдайда ауыл шаруашылығы шикізатын толық ауыстыратын басқа шикізаттың болмау себебінен оның бағалық бейімділігі өте төмен (АҚШ-та — 0,2). Сонымен қатар өнімнің кейбір түрлері үшін бейімділік көрсеткіштері біршама жоғарырақ болуы мүмкін.
Сұраныстың мәні фермерлік табыстың қозғалысына тікелей әсер етеді. Егер өнімге сұраныс бейімірек болса, бағаны арттырған кезде тұтынушы сатып алынатын өнім санының күрт төмендеуімен жауап береді, сондықтан да сату көлемінің төмендеуін бағаның өсуімен жабуға болады. Бұл жағдайда фермердің жалпы табысы төмендейді.
Көп ретте ауыл шаруашылығы өндірісіне тән бейімсіз сұраным жағдайында әдетте сатылатын өнім көлемінің азаюынан болатын ысырапты бағаның өсуімен жабады. Нәтижесінде фермердің табысы өседі. Керісінше, баға төмендеген кезде тұтынушылар сұранымының сандық жағынан өсуіне реакциясы барынша нашар болады, сату көлемінің өсуі бағаны төмендетуден болатын ысырапты жаба алмайды, сондықтан да фермерлердің табысы тұтастай алғанда төмендейді. Осы жағдайдан шығатын қорытынды: фермерлер үшін үлкен өнім алу тиімді емес, өйткені ол табыстың азаюына әкеледі. Әр түрлі сұраныс жағдайында фермерлердің табыс түсімінің қозғалысы 1 және 2-суреттерде көрсетілген.
Бейімделгіш сұраныс Бейімделмейтін сұраныс
1-сурет 2-сурет
2.2 Ауыл шаруашылығы және азық-түлік тауарларының ұсынысы
Ауыл шаруашылығы өндірісі және оның рыногінің өзіпдік ерекшеліктері тек қана сұраныс мәнінен көрінбейді, сонымен бірге ұсыныстан да көрінеді.
Тұтас алғанда ұсыныстың детерминанттары барлық салалар үшін ортақ болып табылады, бірақ ауыл шаруашылығында олар басқа сфераларда байқалмайтын ерекшеліктермен танылады. Нарықтық экономика жағдайында сұраныс көлеміне сияқты ұсыныс көлеміне де әсер ететін негізгі фактор — баға. Ұсыныстың классикалық заңы мынада: бағаны өсіру ұсыныс көлемін арттыруға алып келеді және керісінше. Басқаша айтқанда, баға мен ұсыныстың арасында тікелей байланыс бар.
Бағаның өзгеруіне ұсыныстың өзгеруінің белсенді болмауы сұраныстың бейімділік көрсеткіші сияқты ұсыныс көлемі өзгеруінің проценттік қатынасының баға деңгейі өзгеруінің проценттік қатынасына есептелетін ұсыныс бейімділігінің көрсеткішімен анықталады. Ауыл шаруашылық өнімдерінің ұсыныс бейімділігі салыстырмалы түрде төмен. Бұл оның өндірістік циклдың ұзақтығы өсімдіктер мен малдардың дамуының биологиялық параметрлерге тәуелділігі, көптеген өндірістік ресурстардың иммобильдігі сияқты табиғи ерекшеліктерімен байланысты. Осы бағытта ұсыныстың белсенді болмауына ауыл шаруашылығы өндірісінің маусымдылығы және оның ауа райы — климаттық жағдайларға тәуелділігі әсер етеді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде бейімділіктің осындай дәрежесінде ерекшеленетін салаларды да бөліп көрсетуге болады.
Жылы жайлық көкөніс өсіруде немесе құс өсіруде ұсыныстың бейімділігі жоғары болуы мүмкін, оның есесіне астық өндірісінде (астық қоры жоқ кезде) ұсыныстың бейімділігі өндірістік циклдың ұзақтығы мен климаттық жағдайдың ауытқуына тәуелділіктің салдарынан өте төмен болуы мүмкін. Жеміс шаруашылығында жеміс ағаштарын отырғызу мен жеміс беруге дейінгі аралықтағы ұзақ уақытша интервалдың әсерінен ұсыныс бейімділігі тіпті төмен болуы мүмкін.
Уақытша интерваддың ұзақтығы ауыл шаруашылығында ұсыныстың бейімділігін анықтайтын аса маңызды фактор болып табылады.
Қысқа мерзімді кезеңде ұсыныстың бейімділігі дайындалып қойылған өнім қорының болуымен анықталады. Рас, егер бұл өнім тез бұзылатын болмаса. Тез бұзылатын өнімдер үшін (мысалы, жаңадан жиналған жемістер үшін) ұсыныс бейімділігі ең төменгі болып саналады. Ал, жаңадан ғана жиналған құлпынайды бір күннің ішінде сату керек болатын классикалық жағдайда ұсыныс бейімділігі тіптен жоқ десе де болғандай. Мұндай жағдайда ұсыныстың сызығы тігінен тік көрінеді.
Орташа мерзімді кезеңде ұсыныс бейімділігі біршама жоғары болады (өндірістік циклдың мүмкіндіктері шегінде). Фермерлер өз еңбектерін барынша интенсивтендіріп, өндірістік ресурстарды — жемді, тыңайтқышты, суару үшін суды және тағы басқаларын көбірек пайдалана алады. Алайда, ресурстарды түпкілікті қайта бөлу бүл кезеңде бәрібір болмайды.
Ұзақ мерзімді кезеңде ауыл шаруашылығы өнімінің ұсыныс бейімділігі өте жоғары болады. Бұл енді өндіріс циклының ұзақтығы бойынша шектеудің болмайтындығына, фермерлер өздерінің өндірістік ресурстарын ең тиімді өнімді өндіруге топтастыра білгендікпен байланысты. Ұзақ уақыт мерзімде салаға жаңа өндірушілер кіріп үлгіреді, Ресурстардың барынша жинақы және кіру барьерлерінің толығымен болмауы жағдайындағы ерікті бәсекелестік рыногінде ұсыныстың бейімділігі өте жоғары деңгейде болып, ұсыныс сызығы «көлденең жатады. Бұл жағдай үшін сондай-ақ өндіріс шығындары тұрақты болып, өспеуі қажет.
Егер ұсыныс бейімділігі жағымды көлемде болса, өндіруші табысы мен өткізу бағасы бір бағытта өзгереді.
Ұсыныстың және оның бейімділігінің келесі детерминанты ауыл шаруашылығы ресурстарына бағаның қозғалысы болып табылады. Олардың өсуі әдетте өндіріс көлемі мен ұсыныстың төмендеуіне әкеледі және керісінше. Мысалы, тыңайтқышқа бағаның өсуі тиісті ауыл шаруашылығы дақылдарының ұсынысын қысқартуы мүмкін.
Сонымен бірге осы ереженің дұрыстығына қарамастан өндіріс ресурстарына деген баға мен тиісті өнімнің ұсынысы арасындағы байланыс ұзақ мерзімді кезеңде соншалықты осындай түзу сызықтағы мәнде болмауы мүмкін. Айталық, ресурстарға бағаның өсуінің салдарынан белгілі бір өнім ұсынысының қысқаруы қанағаттандырмайтын сұраныс тудырып, сату багасын арттыруы мүмкін. Ал бұл өз кезегінде ресурстарға бағаны өсіреді. Өйткені, ресурстарға сұранысы өнімге сұраныстан шығатын сұраныс болып табылады.
Ұсыныстың детерминант қатарына сондай-ақ өндіріс технологиясының өзгеруін де жатқызуға болады. Ресурс сақтайтын технологияны енгізген жағдайда өндірістің шығындары азайып, фермердің табысы өседі. Мұның өзі оны өнім өндіруді көбейтуге және тиісінше ұсынысты көбейтуге түрткі болады.
Ауыл шаруашылығында ұсыныстың көлемі мен динамикасына қосалқы және бәсекелес өнім өндіру едәуір әсер етеді. Бұл технологияның ерекшелігіне байланысты. Бір өндірістік цикл ішінде өнімнің бірнеше түрі шығарылса немесе бір ғана ресурс пайдаланылса, технологияның ерекшелігі болып саналады. Қосалқы өнімдерге бір ғана технологиялық циклге алынатын өнімдер — қой еті және жүні, сүт және бұзау еті жатады. Қосалқы өнімге бағаның өсуі оның қасындағы тауарға ұсынысты көбейтеді, мысалы, жүнге деген сұраныс пен бағаның өсуі рынокте қой етіне ұсыныстың өсуін туғызады.
Бұған қарама-қарсы баға динамикасы мен бәсекелес өнімдердің ұсынысы арасындағы тәуелділік болып табылады. Оларға бір ресурс пайдаланылатын өнімдер жатады. Мысалы, мал шаруашылығында бұл құс және шошқа еттерін өндіру, себебі олардың рационының негізі астық болып табылады. Егіншілік шаруашылығында бұған ұқсас технология бойынша бірдей техникалық құрал-жабдықтарды, тыңайтқыштарды, химикаттарды пайдалану арқылы өсірілетін дақылдар жатады. Кеңірек таратып айтсақ, барлық дала дақылдары негізгі ресурс ретінде жерді пайдаланатын болғандықтан, өзара бәсекелестер болып табылады. Сол бәсекелес өнімдердің бірінің қымбаттауы басқаларды өндірудің азаюына және ұсыныстың кемуіне және керісінше — біреуінің арзандауы өндіріс көлемін арттыруға және басқа бәсекелес тауарлардың ұсынысының көбеюіне алып келеді.
Ұсыныс көлеміне тұрақты және ауыспалы қордың құрылымы да әсер етеді. Қорды көп қажет ететін, тұрақты шығындары көп салаларда ұсыныс барынша тұрақты және бағаның өзгеруіне аса иліге қоймайды. Мысалы, мал шаруашылығы мен жоғары механикаландырылған егіншілік салаларында жағдай осылай. Өйткені, негізгі қорға шығын о баста жұмсалып қойылады, сондықтан да фермер өндірісті жалғастырып, оларды ақтау үшін тіпті бағалық конъюнктураның қолайсыз жағдайында барынша тырысып бағады.
Сұраныс көлеміне сияқты, ұсыныс көлеміне де рыноктік конъюнктурадағы өзгерістерді күту әсер етеді. Бұндай күтулерге шетелден сатып алу немесе шетелге шығару үшін субсидия беру, саланы үкіметтің қолдауы, ауыл шаруашылығы жылының ауа райы туралы ақпараттар жатады.
2.3 Ауыл шаруашылығы өнімдері және азық-түлік рыногіндегі баға белгілеу ерекшеліктері
Бәрімізге белгілі, бәсекелестік нарықтық экономика жағдайында сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын баға деңгейі анықтайды. Аграрлық рынок жағдайында, бұдан басқа, баға белгілеу сондай-ақ ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшеліктерімен байланыста болады.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, ауыл шаруашылығы рыногі еркін бәсекелестік рыногіне барынша жақын. Мұның өзі сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының, осыдан барып бағаның өзіндік проблемаларын тудырады. Сұраныс сызығының басты ерекшелігі ауыл шаруашылық және азық-түлік тауарларының жиынтығы бойынша оның төмен бейімділігі болып табылады. Мысалы, АҚШ-та бейімділік коэффициенті қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерде тиісінше 0,2 және 0,4 аралығында ауытқып, яғни кез келген жағдайда 1-ден төмен болады.
Жоғарыда көрсетілгендей, ұсыныс сызығы да бейімсіз. Теориялық талдау көрсеткеніндей, бум мен депрессия кезеңдерінде ауыл шаруашылығы өндірісі өнеркәсіппен салыстырғанда едәуір аз ауытқиды. Мұны фермер үшін бірінші кезектегі міндет — табыстың белгілі бір көлемін алу болатындығымен түсіндіруге болады. Сондықтан да бағаның құлдырауына оның табиғи реакциясы өндіріс көлемін және өнімді сатуды көбейту, табыстың қажетті массасын сақтау болып табылады. Сондықтан да, әдетте, ауыл шаруашылығы өндірісінің баға бойынша ұсынысының бейімділігі сұраныс бейімділігінен біршама биік (АҚШ үшін, мысалы, ол 0,7 құрайды).
Сұраныс пен ұсыныстың аз бейімделгіш сызықтарының тоғысуы дәл сол уақыттағы ауыл шаруашылығы өнімінің бағасын анықтайды. Бұл жағдайда баға деңгейі сұраныс және ұсыныс сызықтарының мәніне қарай экономикадағы орташа баға деңгейінен әлдеқайда төмен болады. Жағдайдың күрделілігі мынада: ауыл шаруашылығы бағаларының өзгеруінің ұзақ мерзімдік бағыты оның төмендеуі болып табылады. Бұл сұраныс және ұсыныс динамикасы мен олардың бейімділігінің қатынасымен байланысты (3-суретті қараңыз).
Сұраныс пен ұсыныстың өзара байланысы
3-сурет
Шартты белгілер:
Д, Д1 — сұраныс сызықтары;
S,S1 — ұсыныс сызықтары;
Е, Е1 — бағалар.
Уақыт өтуімен сұраныс сызығы Д оң жаққа, Д1 жағдайын қабылдап, ауыса бастайды. Дамыған елдерде бұл негізінен екі факторға: біріншіден, тұрғындардың өсуіне (соның нәтижесінде азық-түлікке қажеттіліктің көптігіне) және, екіншіден, олардың нақты табыстарының өсуіне (өзгермеген баға жағдайы азық-түліктің көп мөлшеріне сұраныс туғызады) байланысты. Алайда, екі фактордың да сандық жағынан әсері өте төмен, өйткені дамыған елдер үшін халық санының жәй өсуі біраздан бері заңдылыққа айналған, ал, екінші жағынан, рыноктің молшылығы мен табыс бойынша сұраныстың бейімсіздік жағдайында табыстың өсуі азық-түлік тауарларын тұтынудың көлемін айтарлықтай әсіре қоймаиды, міне, сондықтан да екі фактордың жиынтық іс-қимылы сұраныстың сызығын оңға болмашы дәрежеде ығыстырады.
4-сурет 5-сурет
Бұл нұсқада мемлекет көтеріңкі баға бойынша фермерлік өнімнің тек бір бөлігін сатып алады. Нәтижесінде тұтынушылар барынша жоғары баға бойынша аз өнім алып, ал фермерлер барынша жоғары баға мен табыс түрінде үкіметтен «сый-сияпат» көреді.
Бағаны реттеу нұсқалары бойынша жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе мынаны атап өту керек: сұраныстың төмен бейімділігі жағдайындағы бірінші нұсқа екінші нұсқаға қарағаида, мемлекетке қымбатқа түседі. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне тікелей директивті түрде баға белгілеу күні кешеге дейін тарихымыздың кеңестік кезеңінде біздің республикамыздың жағдайында баға белгілеудің негізгі тегеріші болып келді.
Тұтынушылар сатып алғысы келетін өнімдердің теңдік санына бағадан төмен директивтік баға белгілеу (Q1) осы бағада өндірушілердің көңілінен шығатын өнім көлемінен асып кетеді — Q2 (6-суретті қараңыз). Q1 мен Q2 арасындағы айырмашылық бізге жақсы таныс тапшылықты құрайды. Бұл жағдайда теңдік бағадан директивалық баға төмен болған сайын дефициттің (тапшылықтың) көлемі көп болады. Тапшылық көп болған жағдайда мемлекеттік реттеу логикасы тапшы өнімдерді нормамен бөлуді талап етеді. Содан келіп талондық, карточкалық жүйе пайда болады. Рыноктік тегершік басылып қалады, алайда қанша жерден бақылау күшейтілсе де, тапшы өнімдер келіп тусетін «қара рынок» жұмыс істей береді.
6-сурет
Жоғарыда атап өткендей, ұсыныстың маңызды бағаға қатысы жоқ детерминанты уақыт факторы болып табылады. Осыған байланысты баға белгілеу мәні де қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерге бөлінеді.
Қысқа мерзімді кезеңге ұсыныс бейімсіз келеді. Сондықтан да ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұраныстың көбеюі АВ шамасына рыноктік бағаның өсуіне әкеледі (7-сурет қараңыз). Орта мерзімді кезеңде ұсыныс барынша бейімірек болады, сондықтан да сұраныс сызығының сол жылжуында бағаның өсуі төменірек — СД (8-сурет қараңыз). Ұзақ мерзімді кезеңде (9-сурет қараңыз) гипотетикалық жағдайда тұрақты шығындармен ұсыныс сызығы шексіз бейім болады және тұтынушының сол баға бойынша өнімді көбірек сатып алуына мүмкіндік туады.
(қысқа мерзімді кезең үшін) (орта мерзімді кезең үшін) (ұзақ мерзімді кезең үшін)
7-сурет 8-сурет 9-сурет
Шын мәнінде өндірістің шығындары салаларды кеңейткенде ғана өседі. Сондықтан да, егер табысты өндіріс үшін бастапқы жағдайда Р бағасы жеткілікті болса, онда табысты өндіріс салаларын кеңейткен жағдайда ол бағадан жоғарырақ Р1 керек болады.
Өндірістік циклдың ұзақтығы маусымдылығымен қатар және аралас салалардың циклына тәуелді болуы ауыл шаруашылығы бағаларының динамикасына ерекше әсер етеді. Жоғарыда қарастырылған баға белгілеудің үш классикалық түрінен басқа 30-жылдардың аяғында теорема ретінде қалыптастырылған және тікелей ауыл шаруашылығы рыногінде қолданылатын өсу спиралы деп аталатын модель талқыланады.
Ол екі негізгі алғышартқа негізделген. Біріншіден, ауыл шаруашылығы өндірісінің көптеген салаларында ұзақ цикл жүреді, екіншіден, фермерлер әдетте болашақ бағаның болжамына қарай емес, ағымдағы нарықтық ақпаратқа негіз сүйей отырып шешім қабылдайды. Өндірістік циклдың ұзақтығына байланысты бұл шешімнің нәтижесі рынокте белгілі бір кезеңнен кейін көрінеді. Осы ережені мысал арқылы түсіндірейік.
Айталық, қой еті рыногінде Q0 көлеміндегі ұсыныс жағдайы және теңдік бағасы P0 жағдайы ұзақ уақыт сақталады. Алайда, қолайсыз жағдайлардың (қуаңшылық, малдың ауруы және т.б.) нәтижесінде ұсыныс Q1 нүктесіне дейін қысқарды. Өнімнің бүл мөлшері сатып алушыларға жеткіліксіз, сондықтан олар оны барынша жоғары баға Р1 бойынша сатып алуға келіседі (немесе мәжбур болады).
Осы бағаға бағдар ұстаған фермерлер қой етін өндіруді интенсивті өрістетуді бастайды, теңдік көлемінен асып кетіп, Q2 шамасына шығады.
Мұндай ситуациялар таза түрінде кездесе береді, бірақ олар соншалықты ұзаққа созылмайды. Өйткені барлық үш модель де сұраныстың да, ұсыныстың да бағалық емес детерминанттары өзгерусіз қалатын тұжырымға құрылған. Шын мәнінде үйреншікті деңгейдегі бағадан күрт ауытқу тұтынушылар мен өндірушілердің іс-қимылына әсер етпей қоймайды. Дей тұрғанмен, теңдік нүктесінен бағаныц ұзақ уақыт ауытқу мүмкіндігі өзін-өзі реттейтін жүйе ретіще рыноктік тегеріштің белгілі бір деңгейде жетілдірілмегендігін айғақтайды.
Сонымен, ең соңында — ауыл шаруашылық рыногіндегі баға қозғалысына талдаудың соңғы аспектісі — бағаның маусымдық ауытқуына талдау. Егер қандай бір циклдық ауытқу болшған жағдайда баға тұрақты өседі және өнім ұсынысының динамикасына сәйкес төмендейді. Тиісінше фермерлік табыс та ауытқиды. Тауар биржасындағы операциялар фермерлер үшін бұл ауытқуларды бір арнаға түсіріп отырады. Бұл 10-суретте көрсетілген.
10-сурет
ІІІ АГРОБИЗНЕС ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
3.1 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі тәсілдері
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек деген тұжырым барынша кеңінен тараған. Соған қарамастан, дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық жағдайында да бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады. Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып к,алады. Көп жылғы тәжірибеде сыналған олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірігіп кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теорияның тиісті тарауларының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан саяси және әлеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады.
Мемлекеттік реттеу шараларының бірінші тобы өндірістің әмбебап және тиімді реттеушісі болған нарықтық тегеріштің барлық жағдайда бірдей қуатты қару емес екендігін мойындауға негізделеді. Кез келген қазіргі заманғы экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік араласуды қажет ететін кең көлемдегі проблемалар бар.
Ақша айналымы, бюджет, несиелік, салықтық және инвестициялық саясат сферасындағы дәстүрлі мемлекеттік макроэкономикалық реттеуден басқа мемлекет қазіргі заманғы қоғамның көзқарас тұрғысынан алғанда шешімнің нарықтық тегеріштері тиімсіз немесе сәйкес келмейтін микроэкономикалық проблемаларды да шешуі тиіс.
Ауыл шаруашылығында бұл — ең алдымен сыртқы тиімділік проблемасы немесе экстерналий. Оның мәні мынада: нарықтық жүйеге қатысушылардың өзара іс-қимыл процесінде үшінші жақтың мүдделерін қозғайтын сыртқы тиімділіктер туады. Қоршаған ортамен тікелей өзара іс-қимылға түсетін аграрлық өндірісте экстерналийдің жағымды да, жағымсыз да көптеген мысалдарын келтіруге болады: жеке учаскеден көшеге шығып өскен таңқурай, көп суландырудан көршінің өнімінің көбеюі және басқалар.
Жағымсыз экстерналий де жақсы белгілі, бұл — қоршаған ортаны тыңайтқышпен, пестицидпен, өндірістің қалдығымен уландыру; ауыл шаруашылығының зиянкестері, басқа бір жерлерде туындаған және өзін заңы бойынша таратылатын өсімдіктер мен малдың аурулары.
Таза нарықтық тегеріш, оның заңдары мен өлшеуіштері тұрғысынан алғанда өзеидерді химикатпен уландыру тікелей өндірушілердің шығындарына, осы нақты өнімді тұтынушылардың шығындарына әсер етпегендіктен ешқандай маңызы жоқ сияқты. Нарықтық тегеріш бұл жерде дәрменсіз және барлық мұндай құбылыстар ерікті бәсекелестіктің логикасымен толық жарасады.
Жағымсыз экстерналийді реттеуге сыртқы, мемлекеттік араласудың тарихи қажеттілігі бірді-екілі жағдайлар әлеуметтік проблемаға айналғанда барып мойындалды. Соның нәтижесінде, біріншіден, бекітуші немесе шектеуші мәндегі таза әкімшілік, заңдық шаралар қабылданды, екіншіден, ерекше салық саясаты түріндегі экономикалық шаралар дүниеге келді.
Нарықтың экономикалық теориясы дәстурлі қарастыратын басқа проблема — қоғамдық тауарларды қаржыландыру, яғни қоғамның барлық мүшелері ұтатын және бірге тұтынатын тауарларды қаржыландыру. Сонымен бірге оларға ақшалай сұраныс жекелеген тұлғалар мен фирмалардың тарапынан жоқ болады, бұл оларды ешқандай жеке өндіруші шығара алмайды және шығарғысы да келмейді деген сөз. Аграрлық секторда бұл — жаппай ауыл шаруашылығы ауруларымен және зиянкестермен күреске жұмсалатын, агроазық-түлік секторында — ауыл шаруашылығы шикізаттары мен азық-түлігінің сапасына кепілдікті қамтамасыз ететін тиісті істер мен инспекцияларды ұстауға жұмсалатын шығындар.
Еркін нарықтық тегеріш тұрғысынан алғанда, кез келген тауар, егер ол сұранысқа ие болса, өмір сүруіне құқы бар. Сұраныс — қоғамдық маңыздылықтың және тауар бағалығының бірден-бір төрешісі. Егер бір себептермен (көп жағдайда бағасының арзан болуына немесе жарнаманың жалған болуына байланысты) сапасы нашар және зиянды тауарлар тез өтіп кетсе, онда бул рынок зацдарына ешқандай да қайшы келмейді. Алайда, тамақтану проблемалары, соның негізінде ұлттың денсаулығы мен қауіпсіздігі мемлекеттік бақылаудың объектісі болмай тұра алмайды. Сондықтан да азық-түлік сапасының қалыптары мен параметрлерін жасау, экспертиз жүргізу, бақылаушылық қызметтерді ұстау — міне осының барлығын бюджеттен қаржыландырылатын қоғамдық тауарға жатқызуға болады.
Мемлекеттің келесі маңызды міндеті — монополияға қарсы реттеу және әділетті бәсекелестікті қолдау. Сыртқы тиімділікті реттеу мен қоғамдық тауарды қаржыландыруға, яғни жетілген ерікті бәсекелестік жағдайында мемлекет орындайтын функцияларға қарағанда бұл міндет жетілдірілмеген бәсекелестіктің нақты жағдайындағы экономикалық теорияға негізделеді. Мемлекеттің монополияға қарсы қызметінің қажеттілігі рынокті монополияландыру нәтижесінде қоғамға келетін шығындармен — сату көлемін азайтумен, бағаны көтерумен, жаңа фирмалар үшін кіру барьерлерімен түсіндіріледі. Мысалы, АҚШ-та трестерге қарсы саясаттың бастапқы акті 18 90 жылы қабылданған «Шерман заңы» болды. Бұл заң бойынша кез келген өндірісті немесе сауданы фирмалар арасындағы келісім, бірігу немесе сөз байласу негізінде шектеуге, сондай-ақ өндірісті монополияландыруға және сауданы шектеуге тыйым салынды. Одан кейінгі актілер 1914 жылғы Клейтон заңы мен 1950 жылғы Селлер-Кефовер заңында арсыз бәсекелестік, монополиялық іс-қимыл, заңсыз сауда тәжірибесі ұғымдары нақтыландырылды және кеңейтілді.
Алайда, нақты өмірде бул заңдардың тусіндірілуі және қолданылуы бір мағынада бола бермейді. Теориялық тұрғыдан алғанда проблема техникалық өркениет өндірістің сандық мәніне минимальді тиімді көлемді анықтауға әсер етуде қашып құтылмайтын түзетулер енгізуді есепке алсақ, әрбір нақты рыноктің монополиялығын рұқсат етілетін деңгейіи анықтауда жатыр. Сондықтан да заң түрінде бір немесе бірнеше фирма үшін рұқсат етілген өндірісті концентрациялау деңгейі әр турлі салаларда өмір-бақи болмайды және ғылыми-техникалық өркениеттің өсуімен өзгеріп отырады.
Өнімді қамсыздандыру жөніндегі Федералдық корпорация қуаңшылыққа, нөсер жауынға, найзағайға, су тасқыны мен өртке, ауыл шаруашылығының зиянкестерінен болатын жағдайларға байланысты өнімнің ысырап болуының орнын толтырады. Маркетинг және инспекция қызметтеріне мыналар кіреді: ауыл шаруашылық кооперативтері және ауыл шаруашылық маркетингі қызметтері, мал дәрігерлік және өсімдікті қорғау инспекциялық қызметі, астық Федералдық инспекциясы және азық-түлік инспекциясы.
Ауыл шаруашылық кооперативтері қызметі ауыл шаруашылық кооперативтер ұйымдастыруда консультациялық және техникалық көмек көрсетеді және олардың қызметінің статистикасын жүргізеді. Ауыл шаруашылығы маркетингі қызметі ауыл шаруашылығы өнімінің сапасын қалыпқа түсіру мәселелерімен айналысады. Өсімдіктерді қорғаудың инспекциялық қызметі өсімдік және мал зиянкестерімен және аурулармен күрес жүргізеді. Астық инспекциясының Федералдық қызметі астық қалпы туралы заңның сақталуын қадағалайды. Азық-түлік жөніндегі инспекция ет пен құстың сапасын, өнімнің, оның құрамының мазмұнына сәйкестігін бақылайды. Азық-түлік және тұтынушылық қызмет жөніндегі басқарма тұрғындардың әр түрлі категориялары үшін жеңілдік тамақтандыру жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асырып, сондай-ақ диетология саласында зерттеулер жүргізеді.
Ауыл шаруашылығы министрлігіне ұлттық ормандарды, сондай-ақ ұлттық маңызы бар шалғындар мен жер учаскелерін қадағалайтын орман қызметі бағынады.
Тауарлы-несие корпорациясының қызметі фермерлік табыстарды қолдауға бағытталған.
Қысқасы, қазіргі заманғы агробизнесте мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттарына шолуды қорытындылай келе, олардың маңызды ерекшеліктерін атап өту қажет. Нарықтық тегерішті толықтыра және түзете келіп, реттеудің мемлекеттік тегеріші оның негізі сұраныс пен ұсыныстың негізінде баға белгілеуді бұзбайды. Өте сирек болып тұратын ерекше ситуациялар, төтенше оқиғалар, аракідік жағдайларды айтпағанда рыноктің тегерішін бұзатын директивтік тапсырма, бағаның үстінен жаппай әкімшілік бақылау, өндірістік ресурстар мен тұтыну заттарын натуралдық бөлу сияқты іс-қимылдарға жол берілмейді. Шын мәнінде, дамыған елдердің аграрлық өндірісінің тиімділігі осында жатса керек.
3.2 Фермерлік баға мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары
Отандық агроөнеркәсіп кешенін табыспен реформалау үшін жоғарыда айтылған мемлекеттік реттеу әдістерінің үлкен тәжірибелік маңызы бар. Оларды пайдалануға болады, бірақ бұл жағдайда олар нарықтық экономика дамыған және агроөнеркәсіптік өндірістің салыстырмалы тұрақтылығы жағдайындағы өндірістік-экономикалық қатынастарды реттеуге бағыт-талғанын естен шығармау керек. Қазіргі жағдайда дағдарыстан шығу және біздің республикамыздың ауыл шаруашылығындағы барынша қиын жаңғыруларды жүргізуде мемлекеттік реттеудің қоршаған ортаның жай-күйін қатаң бақылау, ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын бақылау және басқа аспектілердегі бірқатар бақылау бағыттары Қазақстандағы агробизнес үшін айта қаларлықтай пайдалы. Реттеудің экономикалық тегерішінің басқа да жақтары болашақта, қажетті саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайлар пісіп жетілген кезде өте перспективалы болатыны сөзсіз. Бұл жерде сондай-ақ жергілікті аймақтық ерекшеліктердің басты назарда болғаны дұрыс. Дегенмен, агроөнеркәсіп кешені өзінің бірқалыпты жұмыс істеуі және дамуы үшін міндетті түрде мемлекеттік реттеу мен қолдауды қажет ететін жағдай ең басты нәрсе болып табылады.
Осы тұрғыдан алғанда агроөнеркәсіп өндірісі дамыған елдерде кеңінен пайдаланылатын фермерлік бағалар мен табыстарды қолдаудың тегерішін оқып үйрену және үнемі назарда ұстау кезек күттірмейтін жұмыстардың қатарына жатады. Ол нарықтық экономикадағы мемлекеттік реттеудің маңызды талаптарын орындаудың тамаша үлгісі болып табылады: мемлекеттің іс-қимылы нарықтық тегерішті толтырады және түзетеді, бірақ еш уақытта оның негіздеріне тиіспейді.
Бағаны мемлекеттік реттеу фермерлердің табыс деңгейін реттеумен тікелей байланысты. Сондықтан да осы салада жүргізілетін саясат «баға және табыстар саясаты» деген атауға ие болды. Оның үстіне фермерлік бағалар мен табыстарды қолдаудың әлеуметтік-экономикалық функцияларымен қатар мемлекеттік реттеу бұл салада дағдарысқа қарсы реттеу функцияларын атқарады.
3.3 Агробизнесті мемлекеттік реттеу тегерішіндегі салықтық құралдар
Бизнесті, оның ішінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды құралдарының бірі салықтық саясат болып табылады. Бұл жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісінде жалпы алғанда, оның ішінде агробизнесте салық салу жүйесінің ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрі болып табылады. Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән. Және мұның өзін оның жақтаушылары, әдетте өтпелі кезең мен жоғарыда айтылған ауыл шаруашылығының өзіндік және агроөнеркәсіп өндірісінің көптеген ерекшеліктерімен байланыстырып түсіндіреді. Бір айта кететін жәйт, салық салу негізінен аграрлық секторда жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарға тікелей салықтық жеңілдіктер берумен ерекшеленеді.
Соидықтан да Қазақстанда және барлық қалған ТМД республикаларында реформаның бастапқы кезеңінде (1991-1993 ж.) агроөнеркәсіп кешені кәсіпорындары үшін сальіқ саясатында көптеген жеңілдіктер жасалуы кездейсоқ емес.
Қазақстанның салық жөніндегі заң актілері табысқа 30 проценттік салық үстемесі жағдайында балық аулайтын ұжымшарлар, құс фабрикалары, мал шаруашылығы және басқа ауыл шаруашылығы кәсіпорындары (меншік түріне қарамай) сондай-ақ ет, сүт, жеміс-көкөніс, нан өнімдері, мақта тазалау өнеркәсібі мен жер непзп өндіріс қоры болып табылмайтын жүнді бастапқы өңдеу кәсіпорындары үшін 10 проценттік көлемде белгіленген.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және өңдеу жөніндегі кооперативтер, шағын кәсіпорындар (ұжымшарлардан басқалары) өздерінің алғашқы екі жұмыс жылдарында табысқа салық төлеуден толық босатылған. Кеңшарлар мен ұжымшарлардың ішкі шаруашылық қажеттіліктерге, мектептің асханалары мен буфеттеріне, балалар бақшаларына, мүгедектеріне, селолық ауруханалар мен пансионаттарға өткізетін өнімдері және шаруа қожалықтарының өздері пайдаланатын өнімдер қосымша құн салығынан босатылған.
Ауыл шаруашылығы жерлерінің игерілу немесе оның жай-күйін жақсарту жағдайындағы жер учаскелері, ғылыми ұйымдарға, тәжірибе шаруашылықтарына бөлінген және сондай-ақ аз өнімділіктегі құнарлылығы кеткен жерлерден жер салығы алынған жоқ.
Негізгі өндіріс қоры жер болып табылатын ұжымшарлар, ауыл шаруашылығы кәсіпорындары автотранспорт құралдарын алуға салық төлеуден босатылған.
Ауыл шаруашылығын барлық осы салықтардан босату теориялық жағынан алғанда да, практикалық жағынан аліанда да дау туғызатындай көрінеді.
Өркениетті салық саясаты экономикалық шешімдерді бұрмалауға жетектейтін принциптерге негізделмеу керек. Салық жүйесі әділетті болуы шарт. Бұл талаптарға сәйкестікті қамтамасыз ету үшін, біріншіден, көлденең теңдікті (тең жағдайда тұрған салық төлеушілер салықтың бірдей мөлшерін төлеулері тиіс) және, екіншіден, тігінен теңдікті (әр түрлі табыс мөлшері бар жекелеген салық төлеушілер салық төлемдері бойынша міндеттемелеріндегі айырмашылықтары әлеуметтік нормаға жауап беретіндей болуы керек) сақтау қажет.
Салық жүйесі қарапайым және түсінікті болуы шарт. Салықтар нарықтық таңдауға қолбайлау болмауы керек, олар экономикалық тұрғыдан алғанда бейтарап болуы тиіс. Белгілі бір саладан немесе белгілі бір қызмет түрінен алынған табысты салықтан босату бейтараптық принципін ашық бұзғандық болып табылады. Жеңімпаздар мен ұтылғандарды анықтау бюрократтар мен саясаткерлердің сенімін тудырып, нарықтық күштердің іс-әрекетіне қарсы тұрғандық болып шығады.
Ауыл шаруашылығын салықтан босату ең кем дегенде мынандай қиыншылықтар туғызады: қандай қызметті салықтан босатуға болады, ал қандай қызметті босатпау керек, шаруашылықтарда жүзеге асырылатын қызметтің барлық түрлерін немесе ауыл шаруашылығы субъектілерінің орындайтын жұмыстарын салықтан қалай босатуға болады деген сұрақтардың өзі бұл жерде орынсыз.
Қызметтің салық салынатын және салық салынбайтын шығындарын бөлу маңызды фактор болып табылады. Мысалы, жүк машинасы мен жанармай құнын қызметтің салық салынатын және салық салынбайтын түрлерінің қайсысының арасына бөлу керек? Қызметтің салық салынатын сферасында шығын бөлудің көбейіп кетпеуінің алдын алу үшін салық инспекциясы осы салада тұрақты бақылауды жүзеге асыруы керек. Бірақ, бұл мүмкін емес.
Тағы бір басқа проблема бұдан да қауіпті. Айталық, шаруашылық ауыл шаруашылығы қызметіне жатпайтын саланы дамытады, мысалы, өнімді өңдеу және қаптау, оны тасымалдау жәие бөлшек сауда жүргізуді ұйымдастырады. Мұндай қызмет салықтан босатылмауы тиіс, өйткені оны ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын жүргізеді. Алайда, оған салық салу тіпті мүмкін емес. Өйткені, өз қызметтерімен және кәсіпорындармен өзара есептесу кезінде жалған сатып алу бағасы қолданылады.
Тағы да бір мысал келтірейік. Айталық, шаруашылық өнімді өңдеу және қаптау, оны тасьшалдау және өткізу жөніндегі кәсіпорынды ұйымдастырады. Екінші бір мүмкіндік — мұндай кәсіпорындарды аталмыш шаруашылықтың жекелеген мүшелері құрады. Айталық, шаруашылық сататын көкөністердің нарықтық бағасы 10 теңге және бұл бағамен сатқанда олар табыс алмайды, ал өңдеу және қаптау жөніндегі кәсіпорын 1 миллион теңге пайда табады. Шаруашылық өзінің өңдеу кәсіпорнына сататын көкөністің бұдан да жоғары бағасы қолданылған жағдайда кәсіпорынның салық салынатын табысын салық салынбайтын табысқа айналдырып жіберудің жасанды мүмкіндігі пайда болады. Мұндай әдістер тасымалдау және сатумен айналысатын кәсіпорындардың табысы шаруашылықтың өзіне аудару үшін қолданылады.
Негізінен мұндай заң бұрмалаушылықтың алдын алу үшін тектес кәсіпорындардың арасында операцияларды жүзеге асыру кезінде жіберілетін бағаға бақылау жасау қажет. Бірақ, іс жүзінде мұны орындау мүмкін емес.
Қосымша құнға салық (ҚҚС) қолдануды ерекше қарастырып өту керек. Шағын бизнес кәсіпорындарын өздерінің сауда-саттығы бойынша қосымша құнға салық төлеуден қажетіне қарай босату қабылданған. Осындай осатудың нәтижесінде бұл кәсіпорындар «жүйеден тыс» қалып, олар несие немесе сату бойынша төленетін салық үшін өтемақы алмайтын болады.
3.4 Агроөнеркәсіптік кешені
Ауыл шаруашылығын дамыту
Ауыл шаруашылығы — Қазақстанның негізгі салаларының бірі. Оның маңыздылығы — ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуінде. Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайды. Қазақстанның ауыл шаруашлығына қолайлы жерлері көп болғандықтан, әлем рыногында бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп секторын дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының жартысына жуыңының әлеуметтік жағдайы ауылдық аумақтармен тығыз байланыста.
1-кесте
Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі көрсеткіштері
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | |
| Ауыл шаруашылығының жалпы ішкі өнімдегі үлесі, % | 34,0 | 12,3 | 33,2 | 6,5 |
| Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі (нақты қолданыстағы бағада), млн. теңге – барлығы | 50,8 | 209267,8 | 444695,4 | 763172,5 |
| өсімдік шаруашылығы | 30,4 | 114043,7 | 224759,8 | 399834,9 |
| мал шаруашылығы | 9,6 | 95224,1 | 219936 | 363337,6 |
| Ауыл шаруашылығының жалпы өнімін өндіру қарқыны (алдынғы жылға пайызбен) – барлығы | 106,8 | 75,6 | 95,8 | 107,3 |
| өсімдік шарушылығы | 124,0 | 75,1 | 92,0 | 109,5 |
| мал шаруашылығы | 98,1 | 75,7 | 100,0 | 104,5 |
| Ауыл шаруашылығы ішкі өнімнің қызмет түрлері бойынша құрылымы – барлығы | 100 | 100 | 100 | 100 |
| өсімдік шарушылығы | 39 | 66 | 51 | 52 |
| мал шаруашылығы | 61 | 34 | 49 | 48 |
| Барлық шаруашылық жүргізу түріндегі ауыл шаруашылығы құрпылымдарының саны (жылдың аяғына), бірлік | ||||
| олардың ішінде жұмыс істеп тұрған ауыл шаруашылығы құрылымдары – барлығы: | 4918 | 36285 | 81078 | 161962 |
| соның ішінде | ||||
| мемлекеттік кәсіпорындар | 2223 | 1405 | 74 | 65 |
| мемлекеттік емес кәсіпорындар | 2371 | 4095 | 4631 | 4919 |
| Шаруа (фермер) қожалықтары | 324 | 30785 | 76373 | 156978 |
| Жұртшылық шаруашылықтары, мың бірлік | 2094 | 2175 | 2182 | 2133 |
| Бау шаруашылықтары және саяжай кооперативтері, бірлік | … | 2660 | 2945 | |
| Сатылған өнімнің өзіндік құны (ағымдағы бағамен), млн. теңге | 75646,0 | 58383,4 | ||
| соның ішінде: | ||||
| өсімдік шаруашылығы өнімдері | 34574,9 | 4560,5 | ||
| мал шаруашылығы өнімдері | 41071,1 | 12422,9 | ||
| Пайда (залал), млн.теңге | -21755,3 | 4833,9 | ||
| Барлық өнімді өткізуден түскен пайдалылық деңгейі, % | -23,5 | 19,8 | ||
| Ауыл шаруашылығы өнімдері бағасының индексі, кезеңнің аяғына, есемен. 1992 жылға | … | 338,2 | 648,1 | 942,6 |
| соның ішінде: | ||||
| өсімдік шарашылығы өнімдеріне | … | 361,9 | 729,8 | 945,6 |
| мал шаруашылығы өнімдеріне | … | 317,8 | 756,5 | 1192,5 |
| Ауыл шаруашылығында, аң және орман шаруашылығында жұмыс істейтін халықтың саны, мың адам | 1215,4 | 1062,3 | 256,9 | 154,3 |
| Ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің орташа айлық жалақысы, теңге | 292,4 | 2397 | 5657 | 14933 |
Өндіріс құралдарына жеке меншік иелену құқығына және өзін-өзі басқару принципіне негізделген отбасылық ферма (шаруа қожалығы), кооператив, шаруашылық серіктестігі, акционерлік қоғам ауыл, шаруашылығы кәсіпорындарының базар экономикасына ең бейім түрлері екенін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Кеншарлар мен ұжымшарларды қайта құрылымдау осы тәжірибеге негізделген. Ауыл шаруашылығын реформалау жеке меншік нысанындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің санын ұлғайтумен қатар жүргізілді.
2006 жылдың басында біздің елде 4919 мемлекеттік емес кәсіпорындардан (ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтері, түрлі шаруашылық серіктестіктері және акционерлік қоғамдар), 157 мың шаруа (фермер) қожалықтарынан және 65 мемлекеттік заңды тұлғалардан ғылыми зерттеу институттарының, мекемелердің, оқу орындәрының тәжірибелік шаруашылықтары) құралған негізінде тұрақты аграрлық құрылым қалыптасты. Оған қоса, аграрлық құрылымның құрамына ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын ауыл халқының 2 миллионнан аса жеке шаруашылықтарын және шамамен 3 мың бау-бақша шаруашылықтары мен саяжай кооперативтерін жатқызу керек.
2-кесте
Жұмыс істеп тұрғын ауыл шаруашылығы құралымдарының саны
жыл соңына
| Ауыл | олардың ішінде | Халық- | Бау | |||
| шаруашылығы құрылымдары -барлығы | мемлекеттік кәсіпорын-дар | мемлекеттік емес кәсіп-орындар | шаруа (фермер) қожалық-тары | тың жеке қосалқы шаруашы-лықтары (мың бір.) | шаруашы-лықтары және саяжай коопера-тивтері | |
| 1990 | 4918 | 2223 | 2371 | 324 | 2094 | |
| 1995 | 36285 | 1405 | 4095 | 30785 | 2175 | 2660 |
| 2000 | 81078 | 74 | 4631 | 76373 | 2182 | 2945 |
| 2005 | 161962 | 65 | 4919 | 156978 | 2133 | … |
3-кесте
Ауыл шаруашылығы жерлерінің аумағы және оны жер пайдаланушылар арасында бөлу
мың гектар
| Жылдар | Жер пайдаланушылар пайдалануындағы ауыл шаруашылығы жерлері | Соның ішінде | |||||
| ауыл шаруашы-лығы кәсіпорын-дары | соның ішіндө
шаруа (фермер) қожалықтары |
азаматтардың жеке пайдала-нуында | |||||
| Барлық ауыл шаруашылығы жерлері | |||||||
| 1990 | 197579,5 | 197215,4 | 102,3 | 261,8 | |||
| 1995 | 173884,4 | 160548,6 | 12924,8 | 411,0 | |||
| 2000 | 86378,9 | 57127,1 | 28904,7 | 347,1 | |||
| 2005 | 78383,0 | 41439,2 | 36634,9 | 308,9 | |||
| Егістік жерлер | |||||||
| 1990 | 35502,3 | 35325,1 | 9,7 | 167,5 | |||
| 1995 | 31654,5 | 29945,5 | 1423,4 | 285,6 | |||
| 2000 | 19379,8 | 13077,7 | 6050,2 | 2518 | |||
| 2005 | 22152,0 | 13371,5 | 8560,2 | 220,3 | |||
| Пішендік жерлер мен жайылымдар | |||||||
| 1990 | 161739,0 | 161634,0 | 92,6 | 12,4 | |||
| 1995 | 139515,8 | 128202,5 | 11260,2 | 53,1 | |||
| 2000 | 63342,4 | 42096,1 | 21215,5 | 30,1 | |||
| 2005 | 53324,4 | 26869,4 | 26421,1 | 33,3 | |||
Жер үшін төлем енгізілуіне байланысты шаруашылық жүргізуші субъектілер өнімділігі төмен жерлерден бас тартты, нәтижесінде жер пайдаланушылар пайдалануындағы ауыл шаруашылығы жерлерінің аумағы 2,5 есе, егістік жерлердің аумағы 1,6 есе, пішендік жерлер мен жайылымдардың аумағы 3 есе қысқарды. Пайдаланудағы жерлердің құрылымында егістік жерлердін үлесіне 28.3% (1990 жылы — 18,0%), пішендік жерлерге 2,2 % және жайылымдарға 65,8% (1990 жылы —сәйкесінше 2,1% және 71,2%) тиесілі. Сөйтіп. жер реформасы даму артықшылықтарын мемлекеттік емес жер пайдаланушыларының пайдасына белгілеп, жерге деген мемлекеттік монополияны жойды.
Елдің түрлі өңірлерінде шаруашылықтарды қайта ұйымдастырып, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жаңа құрылымын қалыптастыру ауыл шаруашылығы өндірісінің мамандандырылуы, табиғи жағдайлар, халықтың менталитеті ескерілуімен жүзеге асырылды. Оңтүстік облыстарда шаруа қожалықтары, солтүстік облыстарда өндірстік кооперативтер, акционерлік қоғамдар және басқа да ірі мемлекеттік емес құрылымдар дамуы анағұрлым жоғары деңгейде болды.
Аграрлық салада экономикалық өзгерістерді қамтамасыз ету мақсатында 2003-2005 жылдарға арналған Мемлекеттік агроөнеркәсіп бағдарламасы жүзеге асырылды. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуы тұрақтандырылды, ауыл шаруашылығы өнімдерінің және оны өңдеу өнімдерінің өндірісі ұлғайды. азық-түлік импорты азаюда, ауыл шаруашылығы техникасымен жабдықталу деңгейі өсуде, ауыл тұрғындарының әл-ауқаты жақсаруда. Осының бәрін одан әрі дамыту үшін 2006 жылы 2006-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамыту тұжырымдамасы қабылданды және 2006-2008 жылдарға арналған осы Тұжырымдаманы жүзеге асыру бойынша бірінші кезекті шаралар бағдарламасы әзірленді.
2005 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 763,2 млрд. теңге деңгейіне жетті. 2003-2005 жылдардағы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі өсімінің орташа жылдық қарқыны 1995-1998 жылдардағы деңгейден 15,7 пайыздық тармаққа жоғары.
Ауыл шаруашылығы өнідірісінің көлемі ұлғаюына және дамуының қарқыны тұрақтандырылуына қарамастан ЖІӨ құрылымындағы ауыл шаруашылығының үлесі өнеркәсіптің өндіру салаларындағы экономикалық өсімнің жоғары қарқындары аясында қысқарып, 8-9% деңгейінде тұрақтандырылды.
4-кесте
Картоптың, көкөністің және басқа да ауыл шаруашылығы дақылдарының жалпы түсімі
мың тонна
| Шитті мақта | Қант қызыл-шасы | Күнбағыс | Темекі | Картоп | Көкөніс | |
| 1990 | 324,1 | 1043,7 | 126,3 | 4,6 | 2324,3 | 1136,4 |
| 1995 | 223,0 | 371,0 | 98,7 | 1,7 | 1719,7 | 779,7 |
| 2000 | 287,1 | 272,7 | 104,6 | 16,2 | 1692,6 | 1543,6 |
| 2005 | 465,0 | 310,8 | 267,4 | 15,5 | 2520,8 | 2168,8 |
2005 жылы картоп 168,2 мың га жерге егілген. Осы дақылдың жалпы өндірісін ұлғайту негізін өнімділік құрайды, оның қарқыны егістік алқаптар өсімінен бірнеше есе артады. 2005 жылы оның өнімділігі 150 ц/га дейін жетті. Картоп өндірісі бірте-бірте үдетілуде. 2003-2005 жылдары картоптың орташа жылдық өндірісі өткен тиісті кезеңмен (2000-2002 ж.ж.) салыстырғанда 15,3% ұлғайып, 2005 жылы 2520,8 мың тоннаға дейін жеткізілді, ол 2000 жылғы деңгейден біржарым есе артты.
Көкөніс өнімінің өндірісі негізгі дақыл түрлері бойынша республикалық ішкі рыноктың қажеттіліктерін толық қамтамасыз етті. Көкөніс дақылдарының егістік алқаптары 1990 жылдан кейінгі кезең ішінде 1,5 есе ұлғайып, 2005 жылы 110,6 мың га құрады, жалпы жиналым 1,9 есе өсіп, 2168,8 мың тоннаны құрады.
Азық дақылдарының, әсіресе құнарлы жемдердің өндірісі айтарлықтай қысқартылды: сүрлем жүгерісі мен көк азық өндірісі — 39 есе, тамыр-жемісті азық өндірісі — 17 есе. Азық базасының тапшылығы мал шаруашылығы дамуын тежеуде. Оның негізін жасыл жайылым шөптері мен табиғи пішендік жерлердің шөбі құрайды.
5-кесте
Шаруашылықтардың барлық санаттарында азық дақылдарының жалпы түсімі мен өнімділігі
жалпы түсім — мың тонна; өнімділік -1 гектардан центнермен
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | |
| Сүрлем жүгерісі және көк азық (сабақтар мен собықтар) | ||||
| жалпы түсім | 44104,4 | 4403,9 | 880 | 1134,9 |
| өнімділік | 193 | 54 | 115 | 156 |
| Тамыр-жемісті азық (оның ішінде мал азығына ететін қант қызылшасы) | ||||
| жалпы түсім | 211,5 | 10,9 | 11,1 | 12,7 |
| өнімділік | 77 | 82 | 248 | 177 |
| Көпжылдық шөптердің пішені | ||||
| жалпы түсім | 4436,5 | 2916,7 | 1854,6 | 2472,7 |
| өнімділік | 12,2 | 7,6 | 9,4 | 13,9 |
| Біржылдық шөптердің пішені | ||||
| жалпы түсім | 1585,8 | 369,8 | 67 | 122,2 |
| өнімділік | 10,7 | 4,7 | 8,5 | 8,4 |
| Табиғи пішендік жерлердің, соның ішінде дақылды (жақсартылған) пішендік жерлердің пішені | ||||
| жалпы түсім | 10792,7 | 6645,8 | 6907,7 | 8367,1 |
| өнімділік | 4,3 | 3,5 | 4,9 |
1990 жылдан бастап жеміс-жидек ағаштары егілген жер ауқымы 1,8 есе, жүзім ағаштары егілген жерлер 2,4 есе қысқарды, сәйкесінше жалпы жиналымы да жеміс-жидектікі 1,2 есе, жүзімдікі 2,6 есе азайды. 2003-2005 жылдары жеміс-жидек өнімі мен жүзім өндірісі орташа есеппен 260 мың тоннаны құрады. Өткен үшжылдық мерзіммен салыстырғанда жеміс-жидекті ағаштар егілген жер ауқымы 10,1%, жүзім ағаштары егілген жерлер 12,9% қысқарды. Осы кезең ішінде жеміс ағаштарының өнімділігі жоғары болған жоқ — 43,1 ц/га. Ол егін ағаштарды күту технологиясы бұзылуынан, бау-бақшалар тозуынан және жартылай телітушілердегі жаңа сұрыпты жеміс ағаштардың жоқтығынан ергежейлі болды. Осы жылдары өнімнің бір бөлігі жойылуына әкеп соққан жыл сайынғы үсік шалулар өнімділікке айтарлықтай әсер етті.
6-кесте
Жеміс-жидекті ағаштардың және жүзімдіктердің аумағы, жалпы түсімі мен өнімділігі
шаруашылықтардың барлық санаттарында
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | |
| Жемісті-жидекті ағаштардың аумағы, мың га | 96,5 | 90,3 | 65,1 | 53,6 |
| соның ішінде жеміс беретіндері | 71,3 | 66,7 | 54,9 | 47,9 |
| Жүзім ағаштарының аумағы, мың га | 24,9 | 19,2 | 11,5 | 10,2 |
| соның ішінде жеміс беретіндері | 17,2 | 14,8 | 10,8 | 9,3 |
| Жемістердің, жидектердің, жүзімнің жалпы түсімі, мың тонна | 439,6 | 165,7 | 263,4 | 296,1 |
| соның ішінде | ||||
| жемістер мен жидектер | 301,2 | 97,4 | 201,8 | 243,8 |
| жүзім | 138,4 | 68,3 | 61,6 | 52,3 |
| Өнімділік, 1 гектардан центнермен | ||||
| Жеміс-жидек ағаштары | 41,9 | 14,3 | 35,9 | 50,5 |
| Жүзім ағаштары | 80,5 | 46,1 | 57,2 | 55,9 |
Жеміс ағаштарының негізін дәнді дақылдар құрайды (71%). Негізінде ол алма ағаштары. Екпе ағаштардың осындай құрылымы жеміс салу мерзімділігін және жемісті-жидекті енім өндірісінің құбылмалылығын күшейтеді, Республикада жидектердің өндірісі жеткіліксіз (халық бірлігіне 2,5 кг), ал олар Қазакстанның бүкіл аумағында өсіріледі.
Жүзім шаруашылығында өнідірістің тұрақсыздануы байқалады. Алайда, 2004-2005 жылдары қалыптасқан қолайлы табиғи-климаттық және экономикалық жағдайлар жоғары өнім алуға септігін тигізді. Осы ретте, ішкі рынокта жүзімді таза түрінде де, өңдеу үшін де тұтыну көлемі айтарлықтай ұлғайды. Осының барлығы саланы қарқындату қажеттігін білдіреді.
Жалпы алғанда, республикада бау-бақша шаруашылығы өнеркәсіптік деңгейден әуесқойлық деңгейге өтті (бау-бақшалардың 64% және жүзім ағаштарының 16,5% жұртшылық шаруашылықтарында), ол консервілік өнеркәсіптің шикізат аумақтары мен дайын өнім өндірісінің күйзелуіне әкеп соқты.
7-кесте
Бау-бақшалар мен егінжайлар
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | |
| Бау-бақшалар | ||||
| меншік иелері мен жер пайдаланушылардың саны | 742966 | 1244068 | 891483 | 578302 |
| жалпы аумағы, мың га | 59 | 112,5 | 94 | 71,8 |
| Егінжайлар | ||||
| меншік иелері мен жер пайдаланушылардың саны | 487290 | 934993 | 715528 | 590671 |
| жалпы аумағы, мың га | 42,6 | 91,8 | 88,4 | 75 |
8-кесте
Мал және құс басы
жыл соңына мың бас
| Ірі қара мал | соның ішінде сиыр | Қой мен ешкі | Шошқа | Жылқы | Түйелер | млн. бас | |||||||
| Шаруашылықтардың барлық санаттарында | |||||||||||||
| 1990 | 9757,2 | 3368,0 | 35660,5 | 3223,8 | 1626,3 | 143,0 | 59,9 | ||||||
| 1995 | 6859,9 | 3045,0 | 19583,9 | 1622,7 | 1556,9 | 130,5 | 20,8 | ||||||
| 2000 | 4106,6 | 2014,7 | 9981,1 | 1076,0 | 976,0 | 98,2 | 19,7 | ||||||
| 2005 | 5457,4 | 2442,6 | 14334,5 | 1281,9 | 1163,5 | 130,5 | 26,2 | ||||||
| Барлық шаруашылық жүргізу нысандардағы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында | |||||||||||||
| 1990 | 6739,6 | 1788,4 | 29249,4 | 2559,3 | 1115,3 | .90,0 | 39,9 | ||||||
| 1995 | 3241,1 | 1079,0 | 11432,6 | 761,8 | 718,8 | 69,1 | 13,3 | ||||||
| 2000 | 344,4 | 118,0 | 949,8 | 103,0 | 72,7 | 14,7 | 9,6 | ||||||
| 2005 | 331,6 | 107,7 | 865,8 | 166,3 | 63,5 | 14,5 | 12,2 | ||||||
| Жұртшылық шаруашылықтарында | |||||||||||||
| 1990 | 3012,6 | 1577,9 | 6360,0 | 663,7 | 510,1 | 53,0 58,5 | 20,0 | ||||||
| 1995 | 3461,3 | 1892,2 | 7031,3 | 845,2 | 760,0 | 7,4 | |||||||
| 2000 | 3552,7 | 1802,8 | 8190,9 | 839,0 | 824,5 | 74,8 | 9,9 | ||||||
| 2005 | 4650,2 | 2140,6 | 10829,8 | 1045,8 | 915,9 | 94,6 | 13,6 | ||||||
| Шаруа (фермер) қожалықтарында | |||||||||||||
| 1990 | 5,0 | 1,7 | 51,1 | 0,8 | 0,9 | ||||||||
| 1995 | 157,5 | 73,8 | 1120,0 | 15,7 | 78,1 | 2,9 | 0,1 | ||||||
| 2000 | 209,5 | 93,9 | 840,4 | 31,7 | 78,8 184,1 | 8,7 | 0,2 | ||||||
| 2005 | 475,6 | 194,3 | 2638,9 | 69,8 | 21,4 | 0,4 | |||||||
Шаруашылықтардың санаттары арасында мал басының құрылымдық арақатынасы өзгерді. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының үлесіне бүкіл ірі қара мал басының 6,1% тиесілі. Осы ретте, осы мал түрін өсірумен ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының 21,3% айналысады; қой шарушылығы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының 11,7%-ында шоғырланған. Шаруа (фермер) қожалықтарында бүкіл ірі қара мал басының 8,7%-ы шоғырланған, бірақ оны өсірумен қожалықтардың 9.6%, қой шаруашылығымен 8,3%-ы айналысады. Ол шаруашылық жүрзуші субъектілердің мал мен құс өсіруге мүмкіндіктері мол деген сөз.
Соңғы 5 жылда (2000 жылдан бастап) шаруашылықтардың ауыл шаруашылығы кәсіпорындарынан басқа барлық санаттарында барлық түрдегі мал басының өскені байқалады. Шаруа (фермер) қожалықтарында ірі қара мал басы 2,1 есе, қой мен ешкі басы 3.1 есе, шошқа басы 2,5 есе өсті.
Ауыл тауар өндірушілерінің материалдық-техникалық қамтылуына кері әсерін тигізетін ауыл шаруашылығы машина құрылысының және минералды тыңайтқыштар өндіру өнеркәсібінің қанағаттанарлықсыз ахуалын мына кестелердегі көрсеткіштерден білуге болады.
9-кесте
Ауыл шаруашылығы техникасының өндірісі
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | |
| ауыл және орман шаруашылығына арналған тракторлар, дана | 41050 | 1803 | 948 | 26 |
| соқалар және делегейлі тырмалар, дана | 21486 | 871 | 47 | 28 |
| тырмалар (делегейліден басқалары), қопсытқыштар, отағыштар мен кетпендер, дана | 19195 | 82 | 82 | 121 |
| сепкіштер, отырғызғыштар мен көшет отырғызу машиналары, дана | 8330 | 349 | 213 | 91 |
| шалғылар, соның ішінде басқа топтарға қосылмаған тракторға жалғанған шалғылар, дана | 19690 | 2030 | 149 | 4 |
| қатарлы дестелегіштер, дана | 1027 | 43 | 64 | 324 |
| жануарларға азық дайындау машиналары; құс шаруа-шылығына арналған машиналар; құс шаруашылығына арналған инкубаторлар мен брудерлер, дана | … | … | 5 | 203 |
| трактор тіркемелері, дана | 10000 | 202 | — | — |
| мал және орман шаруашылығына арналған машиналардың бөлшектері, млн. теңге | … | 953,1 | 795,2 | 8411 |
| азық-түлік өнімдерін, сусындарды және темекі бұйымдарын өңдеуге арналған жабдықтар, дана | … | … | 747 | 284 |
| шырын сыққыштар, дана | … | … | 4282 | 17352 |
10-кесте
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы тракторлар мен негізгі ауыл шаруашылығы машиналар паркі
жыл соңына. мың дана
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | |
| Тракторлар | 213,2 | 170,2 | 49,7 | 43,4 |
| Комбайндар: | ||||
| Дән жинайтын | 86,9 | 61,9 | 20,7 | 19,8 |
| Жүгері жинайтын | 2,0 | 1,6 | 0,4 | 0,2 |
| Картоп жинайтын | 0,7 | 0,9 | 0,2 | 0,2 |
| Мақта жинайтын | 0,4 | 2,0 | 0,5 | 0,2 |
| Сүрлем жинайтын | 15,2 | 11,9 | 2,1 | — |
| Сепкіштер | 187,6 | 131,3 | 43,8 | 42,6 |
| Трактор соқалары | 46,9 | 39,5 | 10,3 | 10,8 |
| Трактор тырмалары | 19,1 | 11,6 | 2,4 | 2,0 |
| Трактор тіркемелері | 136,5 | 98,1 | 26,5 | 20,1 |
| Жаңбырлатқыш және суарғыш машиналар мен қондырғылар | 14,6 | 9,3 | 1,3 | 0,2 |
| Пішен тайлаушылар | 9,5 | 6,6 | 1,3 | 1,6 |
| Қопсытқыштар | 54,8 | 34,8 | 9,3 | 7,7 |
| Дестелегіштер | 41.1 | 28,6 | 7,3 | 7,3 |
ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша, ауыл шаруашылығы техникасының тозу дәрежесі 80% құрайды. Қазіргі қолда бар таркторлар мен комбайндардың 70-75% орташа жасы 13-14 жылды кұрайды, ол нормативтік пайдалану мерзімінен 2 есе артады. Мемлекеттің қазіргі саясаты лизинг және мемлекеттік қолдау шаралары, шаруа қожалықтары мен жұртшылық шаруашылықтарына қызмет көрсету үшін машина технологиялық стансалар мен сервис-орталықтар қалыптастыру, өнімділігі жоғары машиналар мен құрал-саймандар импортын кеңейту және басқа да шараларды қамтамасыз ету жолымен машина-трактор паркін жаңартуға бағытталған.
Нәтижесінде АӨК ұйымдарының жабдықтармен және ауыл шаруа-шылығы техникасымен қамтылуы есуде. 2003-2005 жылдары саланың қуатпен қамтылуы 17% өсті, 1 комбайнға маусымдық жүктеме 531 гектардан 310 гектарға азайып, нормативтік деңгейге жетті. Қосалқы бөлшектер өндірісі 2 есе өсті.
Лизинг негізінде ауыл шаруашылығы құралымдарының машина-трактор паркін жаңарту бағдарламасы жүзеге асырылуына «ҚазАгроҚаржы» АҚ ықпал етуде. Лизинг бағдарламаларын қаржыландыруға 2005 жылы 5,95 млрд. теңге бөлінді, ол 2002 жылғы деңгейден 6 есе көп.
2003-2005 жылдары бөлінген қаржы көлемі лизингтік негізде «Қаз-АгроҚаржы» АҚ арқылы 2944 бірлік ауыл шаруашылығы техникасын сатып алуға мүмкіндік берді.
Қазақстанда барлық минералды-шикізат ресурстары болғанына қарамастан, өнідірілетін минералды тыңайтқыш түрлері фосфорлық тынайтқыштармен ғана шектеледі. Диқандардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін таяу уақытта жеткілікті көлемде салалы азот және калий тыңайтқыштардың, соның ішінде сұйық тыңайтқыштардың отандық өндірісін ұйымдастыру қажет.
Минералды тыңайтқыштар өндіру ісін қаражаттандыру нәтижесінде соңғы жылдары оларды қолдану аясы ұлғаюда. Мысалы, 2003-2005 жылдары оның құны 40% арзандағаннан кейін ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері 171,5 мың тонна арзандатылған минералды тыңайтқыштар сатып алды.
11-кесте
Минералды тыңайтқыштар өндірісі және енгізілуі
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | |
| Өндіріс минералды нөмесе химиялық, азотты тыңайтқыштар, оның ішіне таблетка түріндегі, соған ұқсас формалардағы немесе 10 килограммнан көп салмақты қаптамалардағы тыңайтқыштар кірмейді, мың тонна | 431 | 56,7 | 6,5 | 22,7 |
| инералды немесе химиялық, фосфорлы тыңайт-қыштар, оның ішіне таблетка түріндегі, соған ұқсас формалардағы немесе 10 килограммнан көп оал-мақты қаптамалардағы тыңайтқыштар кірмейді, мың тонна | 1211,2 | 140,2 | 0,2 | 81,1 |
| Пестицидтер және басқа да агрохимиялық өнімдер, шартты тонна | … | … | 1765 | 2374 |
| Енгізілген тыңайтқыштар, барлығы, мың центнер: | 6651,0 | 362,4 | 114,5 | 374,8 |
| Егістің бір гектарына, кг | 19 | 1,3 | 1,1 | 3.3 |
| соның ішінде: | ||||
| қант қызылшасы (фабрикалық) | 273 | 36 | 74 | 32 |
| көкөніс | 120 | 70 | 46 | 71 |
| картоп | 93 | 23 | 25 | 32 |
| Бүкіл егістік алқаптағы тыңайтылған аумақтың ұлесті салмағы, пайыздар | 27 | 1,1 | 0,8 | 0,1 |
12-кесте
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында органикалық тыңайтқыш-тарды егістікке енгізу
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | |
| Органикалық тыңайтқыштар енгізу | ||||
| Барлығы, мың тонна | 22326,5 | 1140,6 | 175,6 | 76,8 |
| Егістің бір гектарына, тонна | 0,7 | 0,04 | 0,02 | 0,06 |
| соның ішінде: | ||||
| қант қызылшасы (фабрикалық) | 8,6 | 0,5 | 0,3 | |
| көкөніс | 3,1 | 0,5 | ||
| картоп | 18,5 | 2,1 | 1,3 | 4,0 |
| Бүкіл егістік алқаптағы органикалық тыңайтқыштармен тыңайтылған аумақтың үлес салмағы, пайызбен | 2 | 0,7 | 0,06 | 0,06 |
2006-2010 жылдарға арналған АӨК тұрақты дамытудың тұжырымдамасын және ҚР Үкіметімен бекітілген шаралардың жүзеге асырылуы өсім шаруашылығын, мал шаруашылығын және өңдеу салаларын индустриялизациялау, техникалық және технологиялық жаңарту, иннова-циялық әзірлемелерді енгізу, агроөнеркәсіп кешенінің нақты қажет тіліктеріне сәйкес индустриялық-техникалық базаны құру кластерлер (астық өңдеу, жеміс-көкөніс, сүт, мақта және балық кластерлерін) қалыптастыру арқылы камтамасыз етіледі.
Өсімдік шаруашылығын дамыту егін шаруашылығындағы аймақтық мамандандыру, ылғал-ресурс сақтаушы технологиялар енгізілуі, суармалы егіншілік дамытылуы, өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өндірісі және өңдеуге техниканың қамтылуымен, ауыл шаруашылығына арналған ЖЖМ рыногын жәңа басқару механизмдері енгізілуі, және кластерлер (астық өңдеу кластері — Ақмола. Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарында; жеміс-көкөніс кластері — Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында; тоқыма кластері — Оңтүстік Қазақстан облысында (мақта-мата тоқымасы, жүн иіру, мақта өңдеу) қалыптастырылуы арқылы қамтамасыз етіледі. Ал мал шаруашылығын дамыту мал шаруашылығы өнімділігі мен өнімінің сапасы жоғарылатылуы, мал шаруашылығы өнімдерінің өнідірісі мен өңделуіне техникалық қамту кластерлер (сүт кластері — Қостанай, Алматы, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарында; балық кластері – Атырау облысында) қалыптастыру қамтамасыз етіледі.
Өңдеу жұмыстары агроөнеркәсіп кешенінің ең маңызды буындарының бірі болыл табылады, ол ел халқын үйлестірілген тағам үшін жеткілікті түрлі азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету мәселесін шешуде жетекші роль атқарады. Өз шикізатымыздан отандық азық-түлік өнімдерінің өндірісін ұлғайту еліміздің азық-түліктік тәуелсіздігін қамтамасыз етудің алғышарты болып табылады.
Өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінде азық-түлік өнімдерінің (соның ішінде сусындар мен темекі өнімдері бар) үлесі 2005 жылы 9,2% (1-кесте) және өңдеу өнеркәсібінің төрттен бірін құрады. Кәсіпорындар жұмысының негізгі экономикалық және қаржылық көрсеткіштері жақсаруының нәтижесінде осы сала шикі мұнай мен ілеспе газ өндірісі және металлургия өнеркәсібі салаларынан кейін үшінші орынды иеленді.
Өткен 15 жыл ішінде азық-түлік өнеркәсібі тұрақты дамымады. 1990 жылдан бастап 1999 жылға дейін (1997 жылды есептемегенде) оның қысқаруы байқалды. Алайда, үкімет жүргізген шаралардың (Импорт ауыстыру бағдарламасы, Мемлекеттік агро-азық-түлік бағдарламасы, отандық рынокты қорғау бойынша және т.б.) және халыктың сатып алу қабілеті өсуінің арқасында отандық тауар өндірушілерінің қызметі белсендірілді.
ҚР Ауыл шаруашылығы министрліпнің деректері бойынша, осы саладағы кәсіпкерлік белсенділіктің дамуына екінші деңгейдегі банктермен айналымдағы қаражатты толықтыруға берілетін несиелердің сыйақы қаражаттандыру бағдарламасы ықпал етті, оған отандық ауыл шаруашылығы шикізатын өңдейтін кәсіпорындар да қатысты. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін 2005 жылы «АӨК мен ауылдық аумақтар дамуын мемлекеттік реттеу туралы» Заң қабылданды, ол АӨК мен ауылдық аумақтар артықшылықты дамуының құқықгық негіздерін қамтамасыз етеді, ауыл шаруашылығы өнімінің бәсекелестікке қабілеттігін жоғарылатуға, аграрлық рыноктың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік реттеудің негізгі қағидаларын, принциптерін және құралдарын белгілейді. Аталған мемлекеттік бағдарламалардың жүзеге асырылуы агроөнеркәсіптің бүкіл технологиялық кезеңдеріи қалпына келтіруге және ауылдардың әлеуметтік және өндірістік инфра-құрылымын айтарлықтай нығайтуға мүмкіндік береді.
13-кесте
Қазақстан Республикасындағы азық-түлік өнімдері, соның ішінде сусындар және темекі өндірісінің негізгі экономикалық көрсеткіштері
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | |
| Өнеркәсіптік өндіріс көлемі, млн. теңге | 17,5 | 82542 | 239369 | 469729 |
| Өнеркәсіп өнімінің нақты көлемінің индексі: | ||||
| % өткен жылға | 99,8 | 64,7 | 114,6 | 113,2 |
| % 1990 жылға | 100,0 | 36,0 | 33,0 | 53,2 |
| Өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлеміндегі сала өнімінің үлесі, % | 24,8 | 11,9 | 13,3 | 9,2 |
| Негізгі қызметтегі қызметкерлер саны, мың адам | 136,1 | 123,3 | 69,0 | 70,1 |
| % өткен жылға | — | 89,5 | 97,6 | 103,8 |
| Негізгі өнеркөсіп қызметіндегі қызметкерлердің орташа айлық еңбекақысы, теңге | 244 | 4754 | 13721 | 28998 |
| Пайдалылық (залалдылық) деңгейі, % | 9,8 | 9,4 | 0,2 | 2,8 |
| Саладағы өнеркәсіптік инвестор кәсіпорындардың негізгі капиталына инвестициялар, млн. теңге | 13003 | 31542 | ||
| % өткен жылға | 84,4 | 104,1 |
Азық-түлік өнімдерін, соның ішінде сусындар мен темекіні өндіруде және өңдеуде өнідіріс көлемі ұлғаюының тұрақты серпіні соңғы 5-6 жыл ішінде байқалды. Егер 1995 жылы 1990 жылғы көлемнің үштен бірі ғана өндірілген болса, келесі 5 жылда ендіріс бірте-бірте ұлғайып, 2005 жылдан нақты көлемнің индексі 1995 жылғы деңгейге 91,7% құрады. 2000 жылдан бастап сала өнімінің орташа есеппен 10,8% жыл сайынғы өсімі 2005 жылы өндіріс көлемін 470 млрд. теңгеге дейін ұлғайтып, 2000 жылы деңгейден 1,6 есе арттыруға мүмкіндік берді.
14-кесте
Қазақстан Республикасындағы азық-түлік өнімдері мен темекі өнімдері өндірісінің келемі және нақты көлемінің индекстері
| Өнеркәсіптік өндіріс көлемі, млн. теңге | 2005 жылға % -бен | ||||||
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | 1990 | 1995 | 2000 | |
| азық-түлік өнімдерінің, соның ішінде сусындар және темекі өнімдерінің өндірісі | 17,5 | 82542 | 239369 | 469729 | 53,2 | 147,9 | 161,2 |
| азық-түлік өнімдерінің, соның ішінде сусындар өндірісі | 17,1 | 78643 | 217987 | 424814 | 52,4 | 146,5 | 162,9 |
| темекі өнімдерінің өндірісі | 0,4 | 3899 | 21381 | 44914 | 236,5 | 244,5 | 153,0 |
Азық-түлік өнімдері, соның ішінде сусын және темекі өндірісінің жалпы көлемінде темекі өнімдері өндірісінің көлемі 1990 жылғы 2,2%-дан 2005 жылы 9,9%-ға дейін өсті.
Саланың кәсіпорындары шығарылатын өнім түрлерін кеңейту және жаңа өндіріс технологияларын енгізу бойынша үнемі жұмыс жүргізуде. Мысалы. өнеркәсіп кәсіпорындарында жасалған сауалдама бойынша соңғы екі жыл ішінде республикадағы кәсіпорындар 45 атаулы жаңа өнім түрлерін шығарған, олардың үштен бірін азық-түлік өнімдері құрайды. Консервіленген сүт және ет өнімдерінің сүтті сусындардың; шұжықтардың; ірімшіктің; балық жеңіл асының; майонездің; шоколад пен шоколад пастасының; консервіленген көкөністердің; соя майының; жүгері крах-малының; өсімдік ұлпасының; өлшеніп оралған өнімнің жаңа түрлері пайда болды.
Өнім өндірудің 30 жаңа технологиясы енгізілді: салқын және ыстық сүрленген балық өндіру; дәндерді ұлпаға өңдеу; сауықтыру биоөнімдерін, саңырауқұлақ қосылған ақ зеңі бар ірімшік пен лаприка мен ас көгі бар ірімшік, бидай наны мен галета, болпылдақ шоколад, йодталған газдалған ауыз суын өндіру.
Өндірістің көлемі ұлғайтылуы, азық-түлік өнімдерінің түрлерінің көбейюі ішкі рынок тағам өнімдерімен толықтырылуына және отандық тауар өндірушілердің импорт алдындағы қалыптары нығаюна оң әсер етуде. Саланың бар әлеуеті тауар өндірушілеріне тұтыну рыногындағы қалыптарын күшейтіп ғана қоймай, шикізат пен дайын өнімді экспорттаумен белсенді айналысуға мүмкіндік береді. Елдің барлық аймақтарында ішкі және сыртқы рынокта сұранысқа ие, ТМД елдеріне және қиыр шетелге жөнелтілетін азық-түлік өнімдерін (олардың ішінде ұн, қант, күріш, балық және сүт өнімдері, томаттар, өсімдік майы және т.б.) өндіретін жаңартылған ірі кәсіпорындар табысты жұмыс істеуде. Мысалы, 2002 жылмен салыстырғанда 2005 жылы мынандай өнімдердің экспорты ұлғайды: ұн — 3,1 есе, өсімдік майы — 3,4 есе, күріш — 7 есе, қант — 15 есе, шоколад — 7,1 есе, сары май — 6,3 есе. Азық-түлік өнімдері импортының деңгейі төмендеді: жармалар — 2,3 есе, күріш — 8,2 есе, өсімдік майы — 1,4 есе.
15-кесте
Өнім өндірісі табиғи түрінде
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | |||
| Азық-түлік өнімдерінің, соның ішінде сусындар және темекі өнімдерінің өндірісі | ||||||
| Ет және қосалқы азық-түлік өнімдері, тонна | 1031779 | 296548 | 77205 | 75021 | ||
| іріқара мал, шошқа, қой, ешкі, жылқы, түйе еті және қосалқы азық-түлік өнімдері, тонна | 898583 | 273146 | 62646 | 39978 | ||
| үй құстарының еті және қосалқы азық-түлік өнімдері, тонна | 133196 | 23402 | 14559 | 35043 | ||
| шымшылған жүн, ірі қара және уақ малдың немесе жылқы тұқымдас жануарлардың терілері ине былғары, тонна | … | … | 256 | 3959 | ||
| іріқара мал, қой, ешкі, шошқа майы, тонна | 25011 | 2983 | 65 | 36 | ||
| ет консервілері, тонна | 52773 | 15300 | 265 | 2912 | ||
| Шұжық бұйымдары, тонна | 154932 | 34820 | 12022 | 23218 | ||
| Еттен немесе қосалқы азық-түлік өнімдерінен, соның ішінде қаннан жасалған басқа да өнімдер, тонна | … | … | 882 | … | ||
| Дайындалған және консервіленген балық, тонна | … | 36758 | 13711 | 25659 | ||
| Жеміс немесе көкөніс шырындары, мың литр | 15358 | 1223 | 27239,6 | 100052,7 | ||
| Кекөніс консервілері, тонна | 31 | 540 | 3383 | |||
| Жеміс консервілері, тонна | 41 | 41,5 | 1220 | 655 | ||
| Қызанақ консервілері, тонна | 30 | 44 | 2116 | 9772 | ||
| Тазартылмаған жануар және өсімдік майлары,
тонна |
… | … | 27616 | 64821 | ||
| Тазартылған жануар және өсімдік майлары, тонна | … | … | 27564 | 101037 | ||
| маргарин және ұқсас өнімдер, тонна | 71376 | 2785 | 10449 | 26947 | ||
| өңделген сұйық және қою сүт, тонна | 1469572 | 278809 | 109553 | 174672 | ||
| Қатты формалардағы сұйық және қою сүт, тонна | 8004 | 3557 | 1190 | 4251 | ||
| Сары май, тонна | 85056 | 30433 | 4350 | 18374 | ||
| Ірімшік және сүзбе, тонна | 35203 | 11618 | 8409 | 14422 | ||
| йогурт, ферменттелген немесе ашытылған сұйық және қою сүт, тонна | … | … | 43075 | 93941 | ||
| Балмұздақ және ұқсас мұздатылған өнімдер, тонна | 33898 | 4667 | 4752 | 12242 | ||
| Күріш — барлығы, тонна | 175100 | 81020 | 22736 | 69036 | ||
| Данді дақылдардан жасалған және өсімдік ұны; олардың қоспалары, тонна | 1962045 | 1574822 | 1740796 | 2607105 | ||
| Жармалар, дәнді дақылдардан ірі тартылған ұн мен түйірлер және басқа да өнімдер, тонна | 364059 | 141408 | 38783 | 33160 | ||
| Ауыл шаруашылығы жануарларына арналған дайын азық, тонна | 4248726 | 927033 | 242404 | 367729 | ||
| нан, тонна | 1290569 | 852751 | 569283 | 546414 | ||
| Торттар және кондитерлік бұйымдар; тәтті қоспалары бар нан-тоқаш бұйымдары, тонна | … | … | 4865 | 14823 | ||
| қант, тонна | 433287 | 112630 | 279715 | 524965 | ||
| шоколад, шоколад пен қанттан жасалған кондитерлік бұйымдар, тонна | 258852 | 29281 | 28275 | 69438 | ||
| макарон, кеспе, кускус және ұқсас ұн бұйымдары, тонна | 132477 | 78792 | 37767 | 83199 | ||
| кофе және шай, тонна | 7666 | 1702 | 7031 | 19266 | ||
| майонез, эмульгилендірілген тұздықтар, тонна | 3743 | 6514 | 22156 | |||
| Наубай ашытқылары; белсенді ашытқылар, тонна | 9756 | 4368 | 4915 | 6987 | ||
| коньяктар, мың литр | 2610 | 740 | 678,2 | 4841,6 | ||
| Этил спирті, мың литр | 29950 | 22700 | 42453,3 | 28390,6 | ||
| шараптар, мың литр | 12780 | 46093,3 | 50285,9 | |||
| сыра, мың литр | 298030 | 81210 | 135678 | 324640,5 | ||
| Минералды және газдалған, тәттілетілмеген және хошиістелмеген сулар, мың литр | 32661 | 13925 | 102753,8 | 335643,8 | ||
| Басқа да алкогольсіз сусындар, мың литр | 241120 | 26380 | 153071 | 440752,7 | ||
| Темекіден немесе оны ауыстырғыштардан жасалған сигаралар, черуталар (ұштары кесілген сигаралар), сигариллалар (жіңішке сигаралар), сигареттер, папиростар, млн. дана | 12485 | 12080 | 19292,9 | 29557,3 | ||
| Тоқыма өнеркәсібі | ||||||
| Жуылған майсыздалған карбонатталмаған, таралмаған жүн (қой жүні), тонна | 75180 | 7902 | 400 | 947 | ||
| Таралған мақта талшықтары, тонна | 99297 | 68968 | 95463 | 143091 | ||
| Былғары өндірісі | ||||||
| Ірі қара мал терісінен нөмесе жылқы тұқымдас жануарлардың терілерінен, қой, ешкі, шошқа терілерінен жасалған жүнсіз былғары, мың шаршы дециметр | 624891 | 18905 | 2849,7 | 102517,5 | ||
Егер 1990 және 1995 жылдармен салыстырғанда, 2005 жылы ауыл шаруашылығының өңделген 47 негізгі өнімдерінің 13-14 түрі бойынша өндіріс ұлғайса, 2000 жылмен салыстырғанда өндіріс көлемі 34 өнім түрлері бойынша ұлғайды. Әсіресе сусын, ішімдік (коньяк өнімдері, 3 минералды су және алкогольсыз сусындар) өндіретін кәсіпорындарда жоғары қарқын байқалды.
Алайда. кейбір азық-түлік өнімдері бойынша 2000 жылмен салыстырғанда өндіріс көлемі төмендеді: жарма, ірі тартылған ұннан, ірі қара мал еті және майы (оның ішіне құс еті кірмейді), жеміс консервілері, этил спирті және т.б.
Сонымен бір уақытта астық қорлары республикадағы ұн тарту кәсіпорындарының жұмысын толық қамтамасыз етті (2005 жылы ұн өндірісінің көлемі 2000, 1995 және 1990 жылдармен салыстырғанда 1,5, 1,7 және 1,3 есе ұлғайды). Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында бидай жалпы түсімінің 80%-ы өндіріледі, осы облыстарда республикадағы ұн шығару қуаттарының 40%-ы шоғырланған; қуаттылықтардың төрттен бірі Қарағанды және Оңтүстік Қазақстан облыстарында орналасқан. Алайда, саланың өндірістік қуаттылғының әлеуеті айтарлықтай болғанына қарамастан, аталған аймақтарда қуаттылықтардың орташа есеппен 40-35% ғана пайдаланылады.
Өсімдік майы рыногында қолайлы жағдай қалыптасқан, импорттық түсімдер жылдан жылға азаюда, ал өндіріс көлемі 2005 жылы ұлғайып, 2003 жылмен салыстырғанда 3 есе өсті. Сол секілді қант өндірісі 1,9 есе, жеміс-көкөніс шырындарын өндіру 3,7 есе көкөніс және томат консервілерін өндіру 5 есе, сүт өнімдерін өндіру 1,8 есе, соның ішінде сары май өндіру 4,2 есе, ірімшік пен сүзбе өндіру 1,7 есе, йогурт өндіру 2,2 есе. балмұздақ өндіру көлемі 2,6 есе ұлғайды. 2002-2005 жылдар ішінде кәсіпорындарда ет пен қосалқы азық-түлік өнімдерін өндіру көлемі 11, 4% көбейді.
Сонымен бірге, атап өткен жөн, өндеу өнеркәсібі артта қалуын толық жеңген жоқ, оның негізгі себептерінің бірі — өз шикізатымыз тапшы болғандықтан және отандық рынок нашар қаралғандықтан бөлек тағам өнімдерін өндіру бойынша жұмыс істел тұрған қуаттылықтар толық көлемде қолданылмай жүр. Мысалы, ет, шұжық өнімдерін, нан және өсімдік майын өндіру қуаттылықтарының үштен бірі, сүт пен дайындалған салық өндірісінде — төрттен бірі, жарма өндірісінде — 14,9%, күріш өндірісінде — 23,5%, сары май мен мал азығын өндіруде — 20% пайдаланылып жүр. Қант өнеркәсібінде бар қуаттылықтардың 60,8% пайдаланылуда. Осының барлығы саланың өндіріс көлемін одан әрі ұлғайту үшін айтарлықтай мүмкіндік бар екендігін білдіреді.
Тері, тері бұйымдары мен аяқ киім өндірісінде де ілгері жылжу орын алды, бұл салада 2000 жылмен салыстырғанда өндіріс көлемі 6,1 есе, тоқыма және тігін өнеркәсібінде 1,6 есе ұлғайды. Осы ретте, тері өндірісінің көлемі без жылда (2000-2005 жж.) 36 есе, жүн өндірісі — 2,4 есе. мақта тапшығының өндірісі -1,5 есе ұлғайды.
Республиканың оңтүстік өңірлерінде (Алматы, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында) жеміс-көкөніс кластерін құру және дамыту үшін шикізат базасы және өңдеу кәсіпорыдарының желісі бар, осы аймақтарда жеміс пен көкөністі өңдеу және консервілеу кәсіпорындарының. Он екісі орналасқан. Жеміс-көкөніс өнеркәсібінің соңғы жылдары дамуы шығарылған өнім түрлерінде болған құрылымды өзгерістермен сипатталады, негізінде соның арқасында саланың экономикалық өсуі қамтамасыз етіледі. Жеміс-көкөніс кластері құрылуы келешекте өндіріс әлемі өсуінің нәтижесінде, өнделген жеміс-көкөніс өнімін экспорттау көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Соған сәйкес бюджетке аударылатын салық көлемі және өндірістегі жұмыс орындарының саны көбейеді. Күріш, жүзім-шарап және мақта-тоқыма кластерлерінің құрылуы салаға тән мәселелер шешілуімен байланысты. Әлемдік тәжірибе мен талдама есептері көрсеткеніндей, кластерлер қалыптасуы ауыл шаруашылығы, шикізат және өндіріс базасы дамуына, агро-азық-түлік тауарларының бәсекелестікке қабілеттігі көтерілуіне және отандық рынок сапасыз және қауіпті өнімнен қорғалуына ықпал етеді.
ҚР азық-түлік және өңдеу өнеркәсібі одан әрі дамуының басым бағыттары (Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша) — техникалық қайта жабдықтануды қамтамасыз ету, жетекші ресурс сақтаушы технологиялар мен озық техника қолданылуымен жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар мен цехтарды қайта құру және кеңейту, және де жаңаларын салу; кәсіпорындардың негізгі өндірістік қорларын жаңарту; өңдеу, тасымалдау, шикізат пен ауыл шаруашылығы өнімін сақтау кәсіпорындарын өндіріс орындарына барынша жақындатып, тиімді орналастыру.
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қақазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдардағы стратегиялық бағытында ауыл мәселелеріне баса назар аударылған. Оларды жүзеге асыру Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 10 шілдедегі №1149 Жарлығымен бекітілген 2004-2010 жылдарға арналған Ауылдық аумақтарды дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламада (бұдан әрі Мемлекеттік бағдарлама) қарастырылған.
Бағдарламаның негізгі мақсаты-ресурстарды тіршілік үшін экономикалық келешегі бар жерлерге шоғырландыруға, ауыл халқының қолайлы табыс деңгейін қамтамасыз етуге, миграциялық жосқындарды реттеуге, экономикалық келешегі бар ауылдық елді мекендерді әлеуметтік инвестициялауға мүмкіндік беретін ауыл жайғастырылуын оңтайландыру негізінде ауылдық тіршілікті қамтамасыз егу үшін қалыпты жағдайлар жасау.
Ауылдық аумақтарды дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырудың екі жылы ішінде ауылды дамытуға айтарлықтай материалдық ресурстар бөлінді, ол көптеген проблемаларды шешуге, ауылдық елді мекендердің (АЕМ) экономикалық ахуалын көтеруге мүмкіндік берді.
АЕМ классификациясы әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін сипаттайтын критерийлер бойынша жүзеге асырылады, олардың ішінде экономикалық әлеуетінің бағалануына, және ең алдымен ауыл тұрғындары табыстарының қажетті деңгейін қамтамасыз ететін жоғары даму әлеуеті бар АЕМ-ге басымдылық беріледі. Инженерлік және әлеуметтік инфра-құрылыммен қамтамасыз етілу және де экологиялық қауіпсіздік деңгейінің де маңызы зор. Ауылдық аумақтарды дамыту бағдарламасы жүзеге асырылуының басында республикада 7660 АЕМ болған, олардың ішінде 1,6 млн. халқы бар 1062 бірлігі (14%) жоғары даму әлеуеті бар ауылдық елді мекендерге жатқызылды, даму әлеуеті орташа — сәйкесінше 5664 бірлік (74%) және 5,3 млн. адам, төмен — 776 бірлік (10%) және 300 мың адам және 10 мың халқы бар 22 бірлігі (0,3%) – экологиялық жағдайы қолайсыз АЕМ. Оған қоса, республика аумағында халқы көшіп кетіп, бос қалған 136 АЕМ болған.
Қорытынды
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек деген тұжырым барынша кеңінен тараған. Соған қарамастан, дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық жағдайында да бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады. Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады. Көп жылғы тәжірибеде сыналған олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірігіп кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теорияның тиісті тарауларының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан саяси және әлеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады.
Нарықтың экономикалық теориясы дәстүрлі қарастыратын басқа проблема — қоғамдық тауарларды қаржыландыру, яғни қоғамның барлық мүшелері ұтатын және бірге тұтынатын тауарларды қаржыландыру. Аграрлық секторда бұл — жаппай ауыл шаруашылығы ауруларымен және зиянкестермен күреске жұмсалатын, агроазық-түлік секторында — ауыл шаруашылығы шикізаттары мен азық-түлігінің сапасына кепілдікті қамтамасыз ететін тиісті істер мен инспекцияларды ұстауға жұмсалатын шығындар.
Еркін нарықтық тегеріш тұрғысынан алғанда, кез келген тауар, егер ол сұранысқа ие болса, өмір сүруіне құқы бар. Сұраныс — қоғамдық маңыздылықтың және тауар бағалығының бірден-бір төрешісі. Егер бір себептермен (көп жағдайда бағасының арзан болуына немесе жарнаманың жалған болуына байланысты) сапасы нашар және зиянды тауарлар тез өтіп кетсе, онда бұл рынок заңдарына ешқандай да қайшы келмейді. Алайда, тамақтану проблемалары, соның негізінде ұлттың денсаулығы мен қауіпсіздігі мемлекеттік бақылаудың объектісі болмай тура алмайды. Сондықтан да азық-түлік сапасының қалыптары мен параметрлерін жасау, экспертиз жүргізу, бақылаушылық қызметтерді ұстау — міне осының барлығын бюджеттен қаржыландырылатын қоғамдық тауарға жатқызуға болады.
Мемлекеттің келесі маңызды міндеті — монополияға қарсы реттеу және әділетті бәсекелестікті қолдау. Сыртқы тиімділікті реттеу мен қоғамдық тауарды қаржыландыруға, яғни жетілген ерікті бәсекелестік жағдайында мемлекет орындайтын функцияларға қарағанда бұл міндет жетілдірілмеген бәсекелестіктің нақты жағдайындағы экономикалық теорияға негізделеді. Мемлекеттің монополияға қарсы қызметінің қажеттілігі рынокті монополияландыру нәтижесінде қоғамға келетін шығындармен — сату көлемін азайтумен, бағаны көтерумен, жаңа фирмалар үшін кіру барьерлерімен тусіндіріледі. Мысалы, АҚШ-та трестерге қарсы саясаттың бастапқы акті 1890 жылы қабылданған «Шерман заңы» болды. Бұл заң бойынша кез келген өндірісті немесе сауданы фирмалар арасындағы келісім, бірігу немесе сөз байласу негізінде шектеуге, сондай-ақ өндірісті монополияландыруға және сауданы шектеуге тыйым салынды. Одан кейінгі актілер 1914 жылғы Клейтон заңы мен 1950 жылғы Селлер-Кефовер заңында арсыз бәсекелестік, монополиялық іс-қимыл, заңсыз сауда тәжірибесі ұғымдары нақтыландырылды және кеңейтілді.
Алайда, нақты өмірде бұл заңдардың түсіндірілуі және қолданылуы бір мағынада бола бермейді. Теориялық тұрғыдан алғанда проблема техникалық өркениет өндірістің сандық мәніне минимальді тиімді көлемді анықтауға әсер етуде қашып құтылмайтын түзетулер енгізуді есепке алсақ, әрбір нақты рыноктің монополиялығын рұқсат етілетін деңгейін анықтауда жатыр. Сондықтан да заң түрінде бір немесе бірнеше фирма үшін рұқсат етілген өндірісті концентрациялау деңгейі әр түрлі салаларда өмір-бақи болмайды және ғылыми-техникалық өркениеттің өсуімен өзгеріп отырады. Агробизнес жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің тағы бір маңызды бағыты әлеуметтік-экономикалық укладта болғандықтан фермерлікті қолдау идеясы болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- Қазақстан тәуелсіздік жылдарында. Ақпараттың – талдау жинағы.
- Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігі дайындаған. Алматы 2006 – 180 б.
- Б.Т.Султанов редакциялық алқа төрағасы.
- Ю.К.Шоқаманов – редакциялық алқа төрағасының орынбасары.
Қ.С.Әбдиев, З.М.Сұлтанова, Х.М.Қамбарова, Д.Н.Қайырова, З.А.Кәрімова.
5. ОСПАНОВ М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан. Алматы: Познание, 1996.
6. Проблемы повышения эффективности агропромышленного производства Казахстана в условиях перехода к рынку. (Сборник научных трудов). Под редакцией Балапанова Ж.Б. Алматы, 1992, с.93.
7. РАДУГИН Н. „Сельская жизнь» от 28 августа 1992 г.
8. РАЙЗБЕРГ Б.А. Предпринимательство и риск. М: Знание, 1992, с.8, 27.
9. РУЗАВИН Г.И., МАРТЫНОВ В.Т. Курс рыночной экономики. Изд. „Банки и биржи», М., 1994 год.
10. САТЫБАЛДИН А.А. Проблемы организационно-экономического переус-тройства сельскохозяйственных предприятий. Экономика сельскохозяйст-венных и перерабатывающих предприятий. 1992, №2, с.14-17.
11. САТЫБАЛДИН А.А. Теоретические аспекты развития форм собственности и социально-экономических типов предприятий в селском хозяйстве. Вестник с/х-ной науки Казахстана. 1992, №3-4, с.2-7.
12. СУНДЕТОВ Ж. Организационно-экономические основы формирования и развития многоукладной экономики на селе. Автореферат докт.дис. Изд.КазНИИЭОАПК, 1996 год.
13. ФАЛЬЦМАН С. Кризис Союза и будущее экономики России. Вопросы экономики, 1992, № 4-5, с. 17.
14. ФРЕЙНКМАН Е.Ю. Экономика и бизнес. Изд. «Наука», 1994 год.
15. КУРЦЕВ И.В. Формирование многоукладного сельского хозя-ства АПК.: экономика, управление. 1992, №9, с.44.-53.
16. ЛИЧ Г. Развитие форм собственности и форм хозяйствования в аграрном секторе экономики. АПК: экономика, управление. 1991, №6, с.3-11.
17. МАККОННЕЛЛ К., БРЮ С. «Экономикс», М, 1992 год.
18. Мальтус Т. Опыт о законе народонаселения. М. «Энонов»
Қосымша А
Ауыл шаруашылығы құралымдарының бары
жыл басына
| соның ішінде | ||||||||
| Барлығы | барлық түрдегі мемле-кеттік шару-ашылықтар | серік-тестіктер | акцио-нерлік қоғамдар | өндірістік коопера-тивтер | шаруа (фермер) қожалық-тары | өзге де
ауыл шаруа шылы ғы |
||
| 2006 | ||||||||
| Қазақстан Республикасы | 196417 | 96 | 5676 | 178 | 2384 | С 186807 | 1276 | Республика
Казахстан |
| Ақмола | 5707 | 641 | 15 | 27 | 4883 | 141 | Акмолинская | |
| Ақтөбе | 5811 | 2 | 214 | 5, | 79 | 5451 | 60 | Актюбинская |
| Алматы | 45092 | 29 | 353 | 47 | 225 | 44293 | 145 | Алматинская |
| Атырау | 1928 | 6 | 24 | 7 | 13 | 1839 | 39 | Атырауская |
| Батыс Қазақстан | 4487 | 249 | 8 | 42 | 4143 | 45 | З-Казахстанская | |
| Жамбыл | 15148 | 5 | 209 | 8 | 76 | 14786 | 64 | Жамбылская |
| Қарағанды | 6543 | 3 | 164 | 19 | 28 | 6270 | 59 | Карагандинская |
| Қостанай | 8458 | 10 | 973 | 10 | 34 | 7319 | 112 | Костанайская |
| Қызылорда | 2750 | 3 | 145 | 14 | 18 | 2528 | 42 | Кызылординская |
| Маңғыстау | 959 | 4 | 49 | 2 | 19 | 879 | 6 | Мангистауская |
| Оңтүстік Қазақстан | 74349 | 13 | 1517 | 17 | 1789 | 70710 | 303 | Ю-
Казахстанская |
| Павлодар | 3971 | 4 | 158 | 4 | 7 | 3752 | 46 | Павлодарская |
| Солтүстік Қазақстан | 5372 | 3 | 518 | 7 | 4 | 4730 | 110 | С-Казахстанская |
| Шығыс Қазақстан | 15523 | 8 | 261 | 7 | 20 | 15135 | 92 | В-Казахстанская |
| Астана қаласы | 150 | 5 | 106 | 4 | 2 | 24 | 9 | г.Астана |
| Алматы қаласы | 169 | 1 | 95 | 4 | 1 | 65 | 3 | г.Алматы |
Қосымша Ә
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі
Ағымдағы бағаларда; млн. теңге
| Барлық санаттағы шаруашылықтар | Ауыл шаруашылығы көсіпорындары | |||||||
| Ауыл шаруа-
шылығы |
соның ішінде | Ауыл шаруа-
шылығы |
соның ішінде | |||||
| өсімдік шару-ашылығы | мал шаруа-шылығы | өсімдік шару-ашылы-ғы | мал шаруа-шылығы | |||||
| Қазақстан Республикасы | 763843,4 | 400217,9 | 363625,5 | 182837,6 | 152702,4 | 30135,2 | Республика Казахстан | |
| Ақмола
Ақтөбе |
82007,8 27362,5 | 52848,4 6524,9 | 29159,4 20837,6 | 40258,6 3458,6 | 36957,0 2469,2; | 3301,6 989,4 | Акмолинская Актюбинская | |
| Алматы | 105434,8 | 52072,3 | 53362,5 | 14404,2 | 7202,6 | 7201,6 | Алматинская | |
| Атырау | 9445,3 | 1732,0 | 7713,3 | 456,4 | 240,0 | 216,4 | Атырауская | |
| Батыс Қазақстан | 22917,2 | 5660,5 | 17256,7 | 2189,7 | 1396,9 | 792,8 | З-Казахстанская | |
| Жамбыл | 45737,4 | 26188,3 | 19549,1 | 4346,5 | 3890,2 | 456,3 | Жамбылская | |
| Қарағанды | 35533,3 | 10785,2 | 24748,1 | 5527,4 | 3021,6 | 2505,8 | Карагандинская | |
| Қостанай | 108742,9 | 56292,9 | 52450,0 | 38968,3 | 35746,2 | 3222,1 | Костанайская | |
| Қызылорда | 16848,7 | 10308,5 | 6540,2 | 3431,6 | 3183,3 | 248,3 | Кызылординская | |
| Маңғыстау | 2385,0 | 604,5 | 1780,5 | 899,0 | 563,6 | 335,4 | Мангистауская | |
| Оңтүстік Қазақстан | 95218,9 | 59589,1 | 35629,8 | 6515,7 | 5586,4 | 929,3 | Ю-Казахстанская | |
| Павлодар | 36268,7 | 15392,3 | 20876,4 | 4813,8 | 2704,6 | 2109,2 | Павлодарская | |
| Солтүстік Қазақстан | 93979,0 | 65422,8 | 28556,2 | 40452,0 | 38236,0 | 2216,0 | С-Казахстанская | |
| Шығыс Қазақстан | 75118,5 | 30607,4 | 44511,1 | 11423,7 | 5957,6 | 5466,1 | В-Казахстанская | |
| Астана қаласы | 4762,5 | 4469,4 | 293,1 | 4075,2 I | 4035,6! | 39,6 | :г Астана | |
| Алматы қаласы | 2080,9 | 1719,4 | 361,5 | 1616,9! | 1511,6 і | 105,3 | г. Алматы | |
| Қазақстан Республикасы | 414050,0 | 103925,0 | 310125,0 | 166955,8 | 143590,5 | 23365,3 | Республика Казахстан | |
| Ақмола | 32594,8 | 6950,9 | 25643,9 | 9154,4 | 8940,5 | 213,9 | Акмолинская | |
| Ақтөбе | 21767,9 | 2747,3 | 19020,6 | 2136,0 | 1308,4 | 827,6 | Актюбинская | |
| Алматы | 59851,9 | 17897,3 | 41954,6 | 31178,7 | 26972,4 | 4206,3 | Алматинская | |
| Атырау | 7663,8 | 1158,5 | 6505,3 | 1325,1 | 333,5 | 991,6 | Атырауская | |
| Батыс Қазақстан | 16967,0 | 2137,7 | 14829,3 | 3760,5 | 2125,9 | 1634,6 | З-Казахстанская | |
| Жамбыл | 24236,7 | 7083,5 | 17153,2 | 17154,2 | 15214,6 | 1939,6 | Жамбылская | |
| Қарағанды | 23014,6 | 4758,4 | 18256,2 | 6991,3 | 3005,21 | 3986,1 | Карагандинская | |
| Қостанай | 53045,5 | 4464,9 | 48580,6 | 16729,1 | 16081.8І | 647,3 | Костанайская | |
Қосымша Б
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі
2007 жылы облыс бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі (республиканың ағымдағы орташа бағасымен) 113762,9 млн. теңгені құрады, бұл 2006 жылмен салыстырғанда 3,4%-ға артық, оның ішінде өсімдік шаруашылығы — тиісінше — 65511,8 млн. теңге және 0,8%-ға, мал шаруашылығы — 48251,1 млн. теңге және 6,7%-ға, артық.
Мал шаруашылығындағы өндірілген жалпы өнім көлемінің 52,7% — мал мен құс еті, сүт -36,4%, жұмыртқа — 5,0%, және 5,9% — басқа өнімдер құрады.
Өсімдік шаруашылығының жалпы өнім көлемінің негізгі бөлігі (39,6%) картоп, бақша, көкөніске; 30,6% — мақтаға; 9,3% — дәнді және дәнді дақылдарға; 3,0% — жеміс-жидектерге, жүзімге және 17,5% — басқа өнімдерге тиесілі.
Ауыл шаруашылығы жалпы өнім көлемінің басым бөлігі Сарыағаш тиісінше — 18,0% немесе 20423,0 млн.теңге, Мақтаарал — 17,8% немесе 20195,0 млн. теңге және Сайрам аудандарына -12,0% немесе 13679,1 млн. теңге тиесілі.
2007 жылғы облыстың ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы көлеміндегі қалалың әкімшіліктер мен аудандардың үлес салмағы
Өсімдік шаруашылығы
2007 жылы алдын ала мөліметтер бойынша 2006 жылмен салыстырғанда облыста картоп — 28,1 мың тоннаға, көкөністер — 17,2 мың, дәнді және дәнді бұршақты дақылдар — 6,8 мың, мақта — 3,3 мың тоннаға артық жиналды. Ал майлы дақылдар — 3,6 мың, бақша дақылдары -51,0 мың, жеміс-жидек — 11,2 мың тоннаға аз жиналды.
2007 жылғы негізгі ауылшаруашылық дақылдарының жалпы өнімі
Қосымша В
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
2007 жылғы ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісі
| 2007ж.
қолданыстағы бағамен, млн. теңге |
Нақты көлем
индексі, 2007ж. 2006ж. %-бен |
оның ішінде мал шаруашылығының өндірісі | ||
| 2007ж. қолданыстағы
бағамен, млн. теңге |
Нақты көлем индексі,
2007ж. 2006ж. %-бен |
|||
| Облыс бойынша | 113762,9 | 103,4 | 48251,1 | 106,7 |
| Шымкентқ. | 900,6 | 73,1 | 617,1 | 104,8 |
| соның ішінде: | ||||
| Абай ауданы | 602,8 | 80,8 | 403,0 | 103,8 |
| Әл-Фараби | 181,8 | 60,0 | 128,3 | 103,3 |
| Еңбекші | 116,0 | 61,7 | 85,8 | 113,6 |
| Арыс қ.ә. | 2993,6 | 97,9 | 1553,0 | 103,7 |
| Кентау қ.ә. | 575,5 | 67,2 | 266,8 | 108,0 |
| Түркістан қ.ә. | 9333,2 | 102,8 | 3701,8 | 107,6 |
| Бәйдібек ауданы | 4234,0 | 114,2 | 2243,0 | 105,2 |
| Қазығұрт | 6537,7 | 95,4 | 4162,6 | 106,1 |
| Мақтаарал | 20195,0 | 101,6 | 4932,1 | 102,9 |
| Ордабасы | 7788,7 | 100,0 | 3295,0 | 107,8 |
| Отырар | 2653,3 | 103,5 | 1947,3 | 106,8 |
| Сайрам | 13679,1 | 112,4 | 6875,9 | 113,2 |
| Сарыағаш | 20423,0 | 108,6 | 6729,4 | 110,0 |
| Созақ | 2753,4 | 101,2 | 2401,9 | 102,8 |
| Төлеби | 6500,2 | 101,4 | 4190,1 | 101,5 |
| Түлкібас | 6816,9 | 102,0 | 3976,2 | 105,6 |
| Шардара | 8378,7 | 103,7 | 1358.9 | 105,9 |
Қосымша Г
ШАРУА (ФЕРМЕР) ҚОЖАЛЫҚТАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ
Ауылшаруашылық саласында «шағын бизнес» жағдайы шаруа (фермер) қожалықтарының өркендеуімен сипатталады. Облыс бойынша 2008 жылдың қаңтар айының 1-інші жұлдызына 70,0 мыңнан аса шаруа (фермер) қожалығы тіркелген, оның 87,3% немесе 61,1 мыңы — белсенді шаруашылықтар қатарына енеді.
Шаруа (фермер) қожалықтарының басым бөлігі — 20,0 мыңы, немесе шаруашылықтың барлық санының 28,6% — Мақтаарал, Сарыағаш — тиісінше — 8,4 мың немесе 12,0% және Сайрам аудандарында — 7,3 мың немесе 10,5% тіркелген.
2008 жылдың 1 қаңтарына облыстың қалалық әкімшіліктері мен аудандары бойынша белсенді шаруа (фермер) қожалықтарының үлесі
тіркелгендер санына %-бен
2008 жылдың 1 қаңтарына белсенді шаруа (фермер) қожалықтарында 149,4 мың адам жұмыс істеді, оның 45,4% немесе 67,8 мыңы — Мақтаарал, Шардара ауданының шаруашылықтарына -10,3% немесе 15,3 мыңы тиесілі.
