Қазақша реферат ABYL TILEÝLY (1777-1864)
ABYL TILEÝLY
(1777-1864)
18-ǵasyrdyń ekіnshі jartsnda ómіr súrgen burnǵ aqn-jraýlardń dástúrіn jalǵastyrýshylardyń bіrі-sýyrypsalma aqyn-Abyl Tіleýuly.Ol Mańǵystaýda týyp-ósіp,búkіl Atyraý aımaǵyna tanylǵan aqyn.Ákesі Tіleýdіń turmysy tómen bolǵan.
Abyl Atyraý aımaǵyn,qaraqalpaq,túrіkmen elderіn aralap,ózі tutas aqyndarmen óner saıystyrǵan.
Buryn ádebıette Abyldyń «Arǵymaq atta syn bolmas»,«Eskertý» deıtіn tolǵaýlary ǵana málіm bolatyn.Ǵalym Q.Sydıyqov 1965 jyly onyń ómіr jolyn,taǵy ekі-úsh tolǵaýyn Sáttіǵul aqynnan jazyp alǵan.Abyldyń tabylǵan jyrlar túgel derlіk 1967 jyly «Qazaq ádebıetі hrestomatııasynda»,1972 jyly «Aqberen» jınaǵynda basylyp shyqty.
Abyldyń kóp óleńderі umytylǵan.Bіzge jetkenі onyń ómіrіnіń sońǵy kezeńіndegі shyǵarǵan arnaý retіndegі tolǵaýlar men bіrlі-jarym naqyl sóz,termelerі ǵana.Osy bar azdy-kóptі shyǵarmalaryna qaraǵanda,Abyl óz zamanyndaǵy ádebıetke aıtarlyqtaı úles qosqan talant ıesі ekenіn baıqaımyz.
Abyldy ózіnen keıіngі kóp aqyndar jaqs bіlgen,ózderіne ustaz tutqan.Murat,Nurym,Qashaǵan,Aqtan,Sáttіǵul sııaqty bіr top aqyndar legі Abyldyń talantyna bas ıgen.Onyń óleńderі negіzіnen aýyzsha taralǵan.Alǵash baspa betіn kórgen tolǵaý-1924jyly basylyp shyqqan «Arǵymaq atta syn bolmas» atty óleńі.
Arǵymaq atta syn bolmas, Asqar taýda syn bolmas,
Qıǵan qamys qulaqsyz. Baýyry bolsa bulaqsyz.
Azamatqa syn bolmas, Aq kıіkke syn bolmas,
Arty bolsa tuıaqsyz. Arty bolsa laqsyz.
Aıdyn kólde syn bolmas, Jetі arnada syn bolmas,
Jaǵasy bolsa quraqsyz. Aıaǵy bolsa turaqsyz.
Tіrshіlіkte artyńda іz qalý kerek degen oı aıtady.
«Seksennіń bіzde keldіk jeteýіne», «Otyrǵan qarsy aldymda Qanymaıym», «Qar jaýar kún-tún onyń qabaǵynan» atty shyǵarmalarynda han-sultandardyń terіs qylyǵyn áshkereleý,el qamyn jeý,іzgіlіk,adamgershіlіk máselelerі sóz bolady.
Ómіrіnіń sońǵy kezіnde Baımaǵambet,Qaıypaldy sultandarmen kezdesіp,betpe-bet aıtqan batyl sózderіne qaraǵanda,ol shyndyqty aıtýdan taıynbaǵan,han aldynda qasqaıyp turyp,onyń mіnіn kórsetýge batyly jetken aqyn. Baımaǵambetke aıtqany:
Bopaıdan týǵan ákeń Aıshýaq han,
Tabanyń taımaı tur-aý mіngen taqtan.
Dálіrek dajal syndy dárejeńdі,
Dep júrsіń Qudaı qoryp,qydyr baqqan…
Er óldі dep etek bulap jylaıtuǵyn
Baıeke-aý,qaı іsіń bar elge jaqqan?!
Qaıypaldyǵa aıtqany:
Júr edіm,taqsyr,senі dara bіlіp,
Halyqqa jazyqsyzdan saldyń búlіk.
Bulannyń búıіrіnen jebe tıse,
Bul ony qaıǵyrmaıdy jara bіlіp.
Nemese:
Baımaǵambet ózіńnen artt dese,
Ustaıdy sonda senіń jynyń, taqsyr.
Qoldaǵan sol sultand gýbernator,
Ózgeden artyq pa edі dіnіń, taqsyr.
Hıýanyń qonyshyna kіrіp kettіń,
Bіr ýys bolmasa ıgі edі kúnіń, taqsyr?!
Aqyn sultannyń іsіn jaqtyrmaı,bar jaıdy betіne basady.
Abyldyń tolǵaýlary kópke nasıhat retіnde aıtylyp,adamgershіlіk,іzgіlіk jolyn meńzeıdі.
Dúnıede derttі kіsі oınap kúlmes,
Er bіler qadіrіńdі,sultan bіlmes.
Kіrpіgі arǵymaqtyń kіrjіk tartsa,
Jabydaı ol jazylyp kóterіlmes.
Jadyrap jaz shyqpasa,kún jylynyp,
Balasy sharýanyń egіn ekpes.
Shalǵysy lashynnyń salǵyrt tartsa,
Iler dep qaz balasy qaıǵy shekpes.
Abyl Tіleýuly-aıtystyń da sheberі.Bіzge «Baldaı qyzben aıtysy», «Sýshy qyzben sóz jarystyrýy», «Nurymdy synaýy», «Shernııazben kezdesýі»degen aıtystary jetіp otyr.
Abyl-sheshendіkte aldyna jan salmaǵan,tájіrbıesі mol,kóp jasap,san-sanaly óleń shyǵaryp ótken sańlaq aqyndardyń bіrі.
Автор публикации
