Қазақ жерлерінің Қазақ АКСР құрамына біріктірілуі

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … …
1. XX ғ. 30 — ЫНШЫ ЖЫЛДАРДАҒЫ ОРЫС МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІҢДЕГІ ӨЛКЕТАНУ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕКТЕРІ
1.1. ХХ ғ. 30 — ыншы жылдардағы орыс мерзімдік баспсөздері және онда өлке тарихына қатысты материалдар … … … … … … … … … … … … … .
1.2. Өлке тарихының мерзімдік басылымдары: деректердің мазмұны мен сипаты … … … … … … … . … … … … … … … … … … … … … … … … … … … …
2. КЕҢЕС ҮКІМЕТІ КЕЗІНДЕГІ ОРЫС БАСПАСӨЗІНДЕГІ ӨЛКЕ ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ
2.1. Өлке тарихына қатысты аграрлық, әлеуметтік, экономикалық деректер … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .
2.2. Өлкеміздің тарихи тұлғаларының өмірі мен қоғамдық қызметі туралы … … … … … … … . … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
ҚОРЫТЫНДЫ … … … … … … .. … … … … … … … … … … … … … … … … … … …
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ … … … … … … … . … … … … … .
ҚОСЫМШАЛАР … … … … … … . … … … … … … … … … … … … … … … … … … .
3

9

22

38

48
58
60
63

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан тәуелсіздігін алып мемлекетіміз халықаралық деңгейдегі өркениетті елдің бірі болуға ұмтылған заманда өткен тарихқа деген көзқарастарымыз бен тұжырымдарымызды жаңаша орнықтырып, тарихтың ақтаңдақ беттері шынайы жосықталып жазылуда. Сан ғасырлар бойына халық басынан кешірген қоғамдық сілкіністерді, этникалық әдет — ғұрыптарды, салт — дәстүрлерді терең талдап — түсіну арқылы ұлттық санамыз оянып, тарихымыз бен мәдени құндылықтарымызды ой таразысынан қайта өткізуге мүмкіндік алдық. Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасында Қазақстан тарих ғылымы алдына зерттеу барысында мүмкіндігінше біржақтылықтан арыла отырып, өткен тарихымыздың шынайы бейнесін жасау мәселесі қойылған [1, 11 б.]. Сондықтан, біз орыс баспасөзіндегі қазақ тарихының мәселелеріне сын көзбен қарауға міндеттіміз. Қазақ тарихында әлі күнге дейін әділ бағасын ала қоймаған мәселелер көп екені даусыз. Солардың кейбіреуін шешуге орыс баспасөзі де көмектеседі деп есептейміз, өйткені баспасөз сол кездің өзінде — ақ негізгі идеологиялық құрал болғаны белгілі және баспасөз беттерінде әр алуан мәселелер қозғалып, шаруашылық, саяси — әлеуметтік, мәдениет салалары жөнінде ақпарат берілді.
Кеңес дәуірінде қазақтың арғы — бергі тарихын шынайы жазу мүмкіндігі болған жоқ. Елбасы Н. Назарбаевтың Тарих толқынында деген еңбегіндегі Тоталитаризм ұлттық тарихтың қалың — қалың қабаттарына кереметтей бір зұлымдық әдісті қарсы қойды — ұлттың өткен тарихының біртұтас жанды тасқыны тап күресі дейтін мұқыл ұғыммен мылжалап тастады, — деген ойы сол кеңестік жүйедегі тарихи зерттеулерге қатысты айтылған әділ баға деп түсінеміз [2, 48 б.].
Аңдап қарағанда, XX ғасырдың бірінші жартысынан бастап қазақ халқы күрделі саяси — экономикалық, әлеуметтік өзгерістерді басынан кешірді.
Шығыс елдерінің осындай тарихы орыстың газет — журналдары беттерінде жиі жазылды. XX ғасырда газет-журналдар идеялық — саяси және тақырыптық белгілеріне қарай бөлінді деуге болады. Мысалы, Вестник Европы журналында отаршылардың жүргізген шығыстағы саясаты жиі жарияланса, Сталинский путь, Степная коммуна, Актюбинская правда, сияқты орыс мерзімді баспасөзінде сипаттамалық мақалалар мен шет аймақтардағы халықтың экономикалық жағдайы жөнінде жиі жазылды.
Көптеген орыс басылымдары қазақтардың шығу тегі, тарихын сөз ету барысында халықтың тұрмысы, тыныс — тіршілігі, шаруашылығы жайында да мол мәліметтер жинайды. Қазақтардың шаруашылықты жүргізу тәсілдері, олардың жалпы өмір салты мен тұрмыс — тіршілігінің ерекшеліктерін сипаттайды.
Біз өз кезегімізде әр алуан тақырыпты қамтыған орыс мерзімді басылым беттерінен Қазақстанның ХХ ғасырдың 30 жылдарында тарихына қатысты мәліметтерді сүзіп алып, оны бүгінгі қазақ тарихы ғылымының жеткен биіктігі тұрғысынан зерттеуге талпыныс жасап, бұл тақырыпты толығымен зерттеу объектісі болады деп есептейміз, өйткені ақпарат құралдары, интернет жүйесі дамыған заманда, оларда жазылатын мәселелердің маңыз алатыны сонша, қалың көпшілік қауым бірден іліп әкетіп, белгілі бір байламдар жасап жатады.
Еліміз тәуелсіздік жеңісін нығайтып жатқан кезде XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың 30 жылдарында орыс баспасөзіндегі материалдар бүгінгі күннің әлеуметтік сұраныстарына сай келеді деп ойлаймыз, өйткені онда қазақ халқының азаттық, бостандық жолындағы күрестері ұтымды сипатталғандықтан, бұл тақырып өзекті деп санаймыз.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмыстың басты мақсаты ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы орыс баспасөзіндегі қазақ тарихы тақырыбына жазылған материалдарды жүйелеп, талдау болып табылады. Осы мақсат тұрғысынан мына міндеттер алға қойылады:
— XX ғасырдың 30 жылдарындағы орыс мерзімдік баспасөздері және онда өлке тарихына қатысты материалдарға сараптама жасап, зерттеу;
— орыс тілді мерзімдік басылымдар және өлке тарихына қатысты деректерге талдау жасау;
— өлке тарихының мерзімдік басылымдары: деректердің мазмұны мен сипаттарын көрсету;
— кеңес үкіметі кезіндегі орыс баспасөзіндегі өлке тарихына қатысты мәліметтерді сипаттап қарастыру;
— өлке тарихына қатысты аграрлық, әлеуметтік, экономикалық деректерді қарастыру;
— өлкеміздің тарихи тұлғаларының өмірі мен қоғамдық қызметі туралы
материалдарды талдау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: XIX ғасыр бойы орыс баспасөзін бірқатар библиографтар тіркеп отырды. С. Сопиков, В.Г. Анастасевич, П.А. Вяземский, И.П. Бысгров, А.Н. Неустроев, В.И. Срезневский т.б. қатысты. Бұл тіркеу Н.М. Лисовскийдің Русская периодическая печать деген іргелі еңбекте өз көрінісін тапты. Ол 1915 ж. жарық көрді [1]. Осылайша, орыс баспасөзінің библиографиясын жасаудың алғашқы кезеңі аяқталды.
1917 жылы А.Н. Неустроевтың кітабының жалғасы ретінде XIX ғ. баспасөзіне сипаттама жасаған ұжымдық еңбекті Петроградтағы тарихи — әдеби үйірме қолға алады. Жас ғалымдар тобы сипаттаманың бағдарламасын жасап, Литературно — библиологический сборник жинағында 1918 жылы материалдарды шығарды. Алайда, бұлардың ісі кең түрде қанат жая алмады. Үйірменің жақсы бастамасы журналдарға библиографиялық сипаттама жасаудың әдісі және ережелерімен ғана шектелді. 1920 жылдары бұл істі Л.К.Ильинский және А.Г.Фомин біраз жүргізді. Осындай жеке талпыныстар нәтижесінде Ленинградтағы (ИЛЯЗВ) — Батыс пен Шығыстың әдебиеті және тілдерін салыстырмалы түрде зерттейтін ғылыми — зерттеу институтында арнайы топ жиналып, оның құрамына Д.И. Абрамович, А.Д. Александров,
В.Д. Балухатый, А.Г. Долинин, Н.В. Измайлов, Л.К. Ильинский, В.Б Евгеньев — Максимов, А.Г. Фомин т.б. кірді. Топтың жетекшісі профессор В.Спиридоновтың ұсынысы бойынша XIX ғасырдың газет — журналдары, альманахтарына, жинақтарына сипаттама жасап, А.Н. Неустроевтың еңбегін тікелей жалгастыру керек деп шешілді [2]. Сипаттаманың әдістері және оның техникасы талданды. Сонымен бірге, профессор В.Е. Евгеньев — Максимов топтың тапсырмасы бойынша орыс журналистикасын зерттеу жөнінде семинар сабақтарын жүргізеді. Соның нәтижесінде Современник журналына сипаттама жасалды, ал 1926 жылы Инструкция по описанию журнала құралы шығады.
Сөйтіп, ХIX — ХХ ғғ. орыс баспасөзін сипаттау болашақтың ісі болып қала береді. Әр саланың зерттеушілері өздеріне қажетті мәліметтерді алу үшін орыс баспасөзін ақтаратыны белгілі. Қазіргі кезде мұндай анықтаманы ірі кітапханалардың библиографиялық бөлімдерінен ғана табуға болады. Ал, Н.М. Лисовский мен А.Н. Неустроевтың кітаптары сирек кездеседі, көпшілік кітапханаларда жоқ. 1959 жылы шыққан Орыс мерзімді баспасөзі анықтамасы көпшілік оқырман қауымға арналған, әрине, ол ХX ғасырларда шыққан баспасөздің бәрін қамтиды деуге болмайды [3].
Орыс баспасөзінің дамуының әр кезеңінде елдегі қоғамдық — саяси жағдайға байланысты өзіндік түрі болды. XX ғасырдың екінші ширегінде сол дәуірдің жаршысы қалың қоғамдық-саяси журнал болды. 60 — жылдардан бастап ағымдағы өмірдің мәселелеріне тез мән берген апталық газеттердің саны өсті. Олар буржуазияшыл оқырмандардың талаптарына жауап берді, мысалы, биржадағы, рыноктағы конъюнктура т.б. Солай бола түрса да журналдар абыройлы орган мәртебесін сақтап қалды, оның беттерінде теориялық мәселелер жарияланып, полемика жүрді.
XX ғасырлардағы қазақ тарихы жайлы зерттеулер көп болғанымен, оны Ресей мерзімді баспасөзіндегі қазақ тақырыбын көтерген материалдар негізінде сөз еткен арнайы толық зерттеу әлі күнге дейін жазыла қойған жоқ, сондықтан оны жүйелі түрде іске асыру күн тәртібіндегі мәселе. Сондай — ақ, зерттеу еңбегімізде қамтылып отырған кезең орыс ғалымдары тарапынан да біршама сөз етілген.
Орыс баспасөзінің тарихы журналистикалық тұрғыда да, большевиктік баспасөздер тарихи тұрғыда да зерттеліп, жылнамалар, альмахантар жөнінде Ресейдің өзінде біраз еңбектер жарық көрді. Тақырыбымызға сай сол еңбектердің негізгілеріне шолу жасағанды жөн көрдік. Мысалы, П.Н. Берков, Б.И. Есин, В.Г.Березина еңбектерін атауға болады [4]. Бұл еңбектер көбінесе мақалаларға сипаттама жасаған. Сонымен бірге журналистика тарихы мен баспасөздер туралы жинақталған еңбектер де жарық көрген. Бірақ бұл еңбектерде Қазақстан тарихына жеке тоқталып, арнайы талдау жасалмаған [5].
Орыс баспасөз тарихы бойынша зерттеу еңбек жазған біздің Қазақстандық зерттеушілер де баршылық. Олар көбінесе әлем журналистикасы шеңберін де орыс баспасөзіне арнайы тоқталған [6].
Біздің тақырыбымызға тікелей қатысты К.Кереева — Канафиеваның еңбегінде XX ғасырда шыққан Ежемесячные сочинения к пользе и увеселению служащие, Собеседник любителей российского слова деген екі журналдағы қазақтар тақырыбына жазылған материалдарды талдаған, сонымен бірге XX ғасыр баспасөзінде жарияланған мақалалар бойынша XX ғасыр оқиғаларды, еңбектерді сипаттауға талпыныс жасаған [9].
XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басындағы Қазақстан тарихын зерттеуге мерзімді басылымды тарихи дерек ретінде пайдаланып, жан — жақты терең зерттеген белгілі тарихшы, ғалым — Қ. Атабаев [8]. Қозыбаев С., Рамазанова А., Аллаберген Қ. Әлем журналистикасының тарихы зерттеулерін атауға болады [10].
Ал өз еңбектерінде өткен ғасырлардағы Лаумулин М. История Казахстана конца XIX — начала XX века в зарубежной историографии атты құрастырған жинағы журналистермен қатар тарихшылар үшін де маңызы зор еңбек деп ойлаймыз [10].
Сондай — ақ, атақты тарихшы Е. Бекмаханов Қазақстан XX ғасырдың 20 — 40 — жылдарында [11] сияқты зерттеуші ғалымдардың да аталған еңбектерінде қазақ тарихының біраз мәселелерін сөз еткенде сол тұстағы Ресей басылымдарына тоқталып кетеді.
Мәселен, XX ғасырдың аяғында Торгай, Орал облыстарында тұрғандардың 80 пайызы келімсектер болған, ал Торгай, Орал, Ақтөбе облыстарында казақтардың егін салатын алқабының көлемі 5 есе қысқарған. Мінеки, осы сияқты дәлелді мәселелер шетел тарихнамасында көптеп кездеседі. Яғни, Қазақстан тарихының шетелдік тарихнамасын, XIX — XX ғасырлардағы орыс баспасөзін кең көлемде зерттеуді — қазақ халқының шынайы тарихын жасаудағы игілікті ізденістердің бірі ретінде есептеу қажет. Бұл — шетелдік баспасөз, әдебиет тарихнамасымен тұрақты шығармашылық қатынас орнату керек деген сөз.
Осылайша, шетел ғалымдары да Қазақстанның ішкі және сыртқы саясаты туралы қоғамдық пікірді заман талабына сай жаңаша көзқарас тұрғысында калыптастыруға үлес қоса алды деп есептейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейін қарастыра отырып, бұл салада жарық көрген әдебиеттердің жоқ екендігіне қарамастан, мәселе өзінің толық зерттелуі мен түбегейлі шешуін тапты деп айту қиын. Өйткені, бұл тақырыпқа бізге дейін қалам тартқан авторлар өз тұсындағы идеологиялық талап тұрғысынан келуге мәжбүр болғанын естен шығармау керек.
Тақырыптың деректік негізі: Дипломдық жұмысты жазу барысында негізгі деректемелік нысан ретінде XX ғасырларда Ресей мен Қазақстанда жарық көрген газет — журналдар алынды. Сонымен қатар, мұрағат материалдары, түрлі жинақтарда жарияланған статистикалық мәліметтер алынды. Атап айтқанда, тақырыпқа байланысты материалдар Қостанай Облыстық Мемлекеттік Архивінің қорларынан және әлеуметтік желіден табылды.
Басты деректемелік нысан — ХХ ғасырлардағы орыс баспасөзі болғандықтан, түрлі қосымша ғылыми мәліметтер шолу түрінде қарастырылды. Қазақ қоғамының жер мәселесіне, жергілікті халықтың тұрмыс — тіршілігі, шаруашылығына қатысты мәліметтер, есептері мен оған қосымша ретінде жарық көрген шолуларында да жиі кездеседі. Бұл XX ғасыр казақ жерінің күрделі кезеңге өтуі жан — жақты зерттеуімен түсіндіріледі. Орыс миссионерлері, саяхатшылары тарапынан жазылған зерттеу материалдар нәтижесінде қазақ жері, халқы, қазба байлығы, табиғаты, салт — дәстүрі, тұрмысы жайлы мол мәліметтер жиналады. Сол тұстағы орыс басылымдарына жарияланып тұрған осындай материалдардың біздер үшін ғылыми құндылығы зор.
Өйткені, біріншіден, ондағы мақалаларды жазуға әр түрлі мамандық иелері қатынасқан. Олар қазақ тақырыбын өз мамандығы тұрғысынан жазған. Бұл — тарихи — салыстырмалы түрде талдауға мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар, мақала авторлары әр түрлі саяси көзқарасты, ғылыми дәрежелі адамдар. Демек, олар мәселені талдауға да әр түрлі саяси — қоғамдық көзқарас тұрғысынан келгендіктен ақиқатты айқындауға мол мүмкіндіктер береді. Сондықтан да, орыс баспасөзінде жарық көрген деректер мен материалдар бүгінгі күн тұрғысынан сын көзбен зерделеуді қажет етеді.
Сонымен қатар, зерттеуде облыс бойынша жылма — жыл шығып тұратын есеп кітапшалар да пайдаланылды [47]. Бұндай кітапшаларда қазақтардың тұрмыс — тіршілігіне, әлеуметтік жағдайына байланысты деректер көптеп кездеседі.
Ақтөбеде жарық көрген санақ партияларының материалдары негізгі дерек ретінде пайдаланды [48]. Ал Ресейдің толық географиялық сипаттамасы еңбегінің төртінші тарауында қазақтар мен қоныс аударушы келімсектердің Батыс Қазақстан облысының жеріне баса көктеп кіруі және бұл процестің жергілікті халық өміріне тигізген әсері туралы деректер молынан кездеседі [15], Сондай — ақ, Торғай — Орал қоныстандыру ұйымының съезінің, ұйымының жұмыстары жөнінде жазылған очерктердің деректерінің диссертациялық еңбекке мәлімет жиңауда маңызы зор болды [49].
Сондай — ақ зерттеу жұмысымызда Кеңес дәуірінің әр кезеңдерінде жарық көрген деректер де қажетіне қарай пайдаланылды. Өйткені, тарихи дерек пен тарихи зерттеудің арақатынасы және оның типологиясы Еуропа мен Ресейдің деректеметану ғылымында XIX ғасырдан бері салыстырыла зерттеліп келе жатқан тақырып. Егер алғашында бұлар бір — біріне қарсы қойылса, кейін үнемі бірін — бірі толықтырып отыратын сабақтас салалар ретінде қарастырыла бастады.
Шындығында кез келген деректің таза дерек күйінде де өз ұстанымы болады. Тіпті ол ешбір түсіндірмесіз болса да деректі жинаудың әдістемесі арқылы белгілі бір адамның, яки топтың көзқарасы білінеді. Мысалы, елді мекен туралы деректі алайық. Оның тарихы: ашылуы, орналасқан жерінің таңдалуы, орналасу жағдайы, халқының құрамы мен саны, құрылыс объектілерінің түрі, мамандану дәрежесі, т.б. мәліметтердің берілу тәсілі де көп жағдайдан хабар бере алады. Егер ғылыми дерек түсіндірмемен берілсе, онда ол ғылыми зерттеумен сабақтаса түседі. Сондықтан, кез келген $[37,116.].
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері: Зерттеу жұмысында, негізінен, тарихи — хронологиялық түрғыдан қазақ елінің өмірінде қиын да күрделі кезең болып табылатын ХХ ғасырдың 30 жылдары.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі: Тарихи зерттеудің историзм, объективтілік, жүйелеу сияқты негізгі методологиялық принциптері басшылыққа алынды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1. XX ғ. 30 — ыншы жылдардағы орыс мерзімді баспасөзіндегі өлкетану тарихының деректері
1.1 XX ғ. 30 — ыншы жылдарындағы орыс мерзімдік баспасөздері және онда өлке тарихына қатысты материалдар.

Деректердің аса бір үлкен тобын белгілі бір формаға ие болған, қоғамдық мәні бар, әлеуметтік — мәдени міндеттер атқаратын мерзімді басылымдар — газет пен журналдар құрайды. Газет — журналдардан тарихшылар кез келген тақырыпты зерттеу барысында өздеріне қажетті мәліметтер таба алады деп айтуға болады. Дегенмен, тарихшы — деректанушы деректің осы тобына жататын түрлерінің әр қайсысы әр түрлі уақытта және әр түрлі тарихи жағдайларда пайда болып қалыптасқан өзіндік ерекшелігі бар дерек ретінде, нақты — деректанушылық зерттеу нысаны бола алатын, күрделі деректер комплексінен тұратындығын білуі қажет. Сонымен қатар, мерзімді басылымдарда жарияланған түрлі мәтін — деректер әр алуан деректер түрлеріне де жатуы мүмкін екендігін де зерттеуші ұмытпауы керек. Газет-журнал беттерінен заң актілерін, іс қағаздарын, хаттамаларды, естеліктерді, мемуарларды т.б. кездестіруге болады. Әсіресе, соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты қазақша басылымдарда ұлт тарихына қатысты жәдігерлердің алуан түрлері көптеп жариялана бастады.
XX ғасыр тарихының ерекшеліктерінің бірі оның деректік негізінің бұрынғыдан әлдеқайда кеңейюінде, тарихи деректердің ғасыр сырларын өз бойына жинаған кино, фото, фоно, бейнефильм сияқты жаңа түрлерінің пайда болуында.
Қазақ тарихы үшін осындай XX ғасырға тән тарихи деректердің бірі, ол — жазба деректер тобына жататын мерзімді басылымдар. Негізінен ғасыр басында пайда болып, қалыптасқан мерзімді басылым тез арада маңызды дерек көзіне айналды. Бүгінгі күні ұлт тарихындағы, XX ғасырда болған бір де бір оқиға мерзімді басылымды тарихи дерек көзі ретінде пайдаланусыз зерттелінбейді деп сеніммен айтуға болады.
Басқа деректер сияқты мерзімді басылым мәліметтері де тарихи «сынды», басқаша айтсақ, деректанулық талдауды кажет етеді. Сол арқылы ғана баспасөзден объективті мағлұмат алуға болады.
Мерзімді баспаға ең басты белгісі мерзімділігімен айқындалатын түрлі басылымдар: газеттер, журналдар, белгілі бір уақытта шығып тұратын жинақтар, ғылыми еңбектер және жазбалар жатады. Мерзімділік принципіне сай олардың екі негізгі түрін атап көрсетуге болады:
Газет — жиі шығып тұратын (әдетте күнделікті) мерзімді басылым; оның ең басты міндеті — болып жатқан ағымдағы оқиғалар туралы мәліметтер жеткізу және әр түрлі ақпараттық маңызды материалдар жариялау.
Журнал — жиілігі аптасына бір реттен аспайтын (әдетте ай сайын шығатын мерзімді басылым, ол кітап түрінде әр алуан саяси, ғылыми, әдеби материалдармен шығады [12, 36 б.].
Журналдар мен газеттер қай кезде болмасын белгілі бір қоғамдық топтардың идеологиясы мен іс — тәжірибесінің, олардың өзара қарым — қатынастарының ой — пікірінің құралы болып келді.
Таптық және саяси күрестердің сипаты мен мән — мазмұны, қоғамдық идеологиядағы қарама — қайшылықтар, мерзімді басылымның өмір сүруінің нақты тарихи жағдайы баспасөз тағдырына шешуші әсерін тигізеді. Өркениетті қоғамдарда кез келген баспа органдарының өзіндік, белгілі бір қоғамдық-идеялық бағытқа тән саяси бет-бейнесі болады.
Баспасөзден көптеген факторлық материалдар табуға болады. Әр түрлі әлеуметтік топтар туралы суреттемелер, саяси көсемдердің сөздері, өмірбаяндар, тарихи-этнографиялық материалдар сияқты мәліметтер болады. Алайда газет жай ғана факторлардың жиынтығы емес. Ол ең алдымен белгілі бір топтың, таптың, саяси партияның қаруы. Редакция не коллегия алдына қойған мақсатқа сай жұмыс жүргізеді, сонымен бірге өз жағына уақытша одақтастар жинайды. Осы мақсатқа сай материалдарды берудің түрлі тәсілін пайдаланады. Кейбір мәселе туралы үндемей қалады. Осының бәрін тарихшы ескере отырып, талдау жасауы керек.
Газет — журналмен жұмыс істегенде ондағы негізгі жанрларға көңіл болу қажет. Олар: мақала (публицистикалық, сын, ғылыми т.б.), бас мақала (тек газетке тән жанр), очерк, шолулар (ішкі, шетелдік, әдеби), фельетон, әр түрлі әдеби шығармалар, сот есептері, некролог, хабарландыру, жарнамалар, т.б.
Кезінде либералдық — буржуазиялық бағыт ұстанған Вестник Европы журналы бір ғасыр бойы патшалық самодержавияның саясатын насихаттап, шашбауын көтерген көптеген газет — журналдардың ішіндегі ең бір белді де, беделдісі болып саналады. Сондықтан, бұл басылымда отарлық шет аймақтар — оның ішінде Қазақстан туралы да көптеген материалдардың жарияланғандығына дау жоқ. Оның үстіне ол материалдардың басым көпшілігі белгілі бір мақсатты көздеген миссионерлік, яғни, жаулап алушылық пиғылдағы еңбектер болды.
Солардың бірі: Ресей мен Англия Орта Азияда, — деп аталады. Оның авторы профессор Мартенс негізінен бұл мәселені кеңінен талдап, екі ірі держава арасындағы текетірес, бақталастықтың оларға қарасты шет аймақ — бодан елдерге зияннан басқа пайдасы жоқ екенін көрсетеді [13].
Сонымен, орыс баспасөзінде қазақ тақырыбының пайда болуы сол отарлау саясатының нәтижесі деп білуіміз керек. Өйткені, Қазан төңкерісіне дейін жарық көрген Ресей басылымдарының беттеріндегі қазақ еліне байланысты материалдардың ғылым үшін құнды зерттеу нысаны бола алатындығы дау тудырмайды.
Өз тұсында либералдық — буржуазиялық бағыт ұстанған басылымдардың бірі — Московские ведомости газеті патшалы самодержавиенің саясатын насихаттап, шашбауын көтерген Вестник Европадан соңғы екінші ірі басылымдардың бірі болатын [14]. Сондықтан, оның беттерінде отарлық шет аймақтар, әсіресе, Қазақстан жайында да жаулап алушылық пиғылдары материалдар көп жарияланған. Бұған Московские ведомостидің: Діні, мәдениеті, экономикалық жағдайы, тілі мен тарихи мұралары бізден тіпті бөлек, бізбен ешқандай байланысы жоқ миллиондаған қырғыз тұрғындары мекендейтін шетсіз — шексіз дала мұхитын өзімізге қаратпай бос қалдыру және этнографиялық орыс территориясы қылмау басқа сиымсыз, — деп жазуы куә [15].
Сонымен қатар бұл газет кей жағдайда патша өкіметінің қазақ жеріндегі отарлау саясаты, оның ішінде, әсіресе, жер мәселесі, қоныстандыру жұмыстары бойынша көптеген кемшіліктердің жіберіліп отырғандығын сөз етіп, оған негізінен жергілікті халықтың қарсылық білдіріп отырғанын тілге тиек етіп, оларға деген іштерінде бұрқ-сарқ етіп қайнап жатқан ашу — ызаларын: Басшылар керек емес деген жерлерге қоныстанушыларды шақырды. Олар белгіленген мөлшерден он есе артық келді. Сөйтіп, жер үшін тартыс басталды. Ақырында, әкімшілікке орыс шаруаларының қырғыз жеріне қоныс аударуларына тиым салуларына тура келді.
Басшылардың Қостанайға қатысты орыстарды тоқтатқаны дұрыс, алайда оны қырғыздардың қарсылығы бойынша істегені өкінішті. Екі жыл өткен соң қырғыздар орыстардың түгелдей қуылуы және өздеріне муфти сайлауын талап етіп, 3 миллион жергілікті халықтың атынан арыз жазып, Петербургке депутаттар жіберуге әзірленуде. Оның соңы неге апарып соғары бір құдайға ғана аян нәрсе -деп сыртқа шығарды [4].
Осындай буржуазиялық — либералдық бағыттағы газеттердің бірі — 1881 жылы Иркутск қаласында дүниеге келген Восточное обозрение газеті еді. Онын шығарушысы Н.Н. Ядринцев, редакторы В.А. Ошурков болатын. Басылымның атына сай онда көбіне шығыс халықтарының тұрмыс — тіршілігін қамтитын мақалалар көп жарияланды. Әсіресе, қазақтардың елі, жері, табиғат байлығы мен шаруашылық жайы жан — жақты талқыланып, жазылды. Оның өзіндік жай — сыры болатын. Себебі, бұл кезеңде Қазақстанда орыстардың әскери қалалары, шекаралық бекіністері одан әрі нығайтылып, ішке қарай бойлап ене бастаған болатын [16].
Осыған орай, мәселен, Восточное обозрение газеті Сібір өнерінің хроникасы айдарымен берілген мына бір хабарында : Астаналық газеттер финанс министрлігі жергілікті тұрғындар өмірін жаксарту керектігіне назар аударғаны туралы хабарлап отыр. Ол жерде соңғы кезде сауда елеулі түрде дамып келе жатыр. Бүгінгі таңда Қарқаралы мен Павлодар арасында Баянауыл арқылы өтетін телеграф желісін тарту жұмыстары жүргізілуде. Сонымен қатар финанс министрлігі қажетті мекемелермен келісіп, жәрмеңкеде сатылатын әрбір бас мал үшін алынатын салықты осы елде почта, телеграф қатынастарын одан әрі дамытуға ниетте,- деп қазақ халқына жанашыр, қамқоршы ретінде көрінгісі келсе[16]. екінші бір мақаласында: Жақын арада мемлекеттік кеңесте Түркістан өлкесін бағындыру жөніндегі жоба талқыланбақшы, осыған байланысты жергілікті өкімет орындарынан Самарқанд, Ферғана облыстарында егіншілікке пайдаланатын бос жердің қалмағандығы, ал Сырдария бойындағы жарамды алқаптар түгелдей орыс қоныс аударушыларына берілетіндігі туралы қуанышты мәлімет алынды, — деп шын мәніндегі өз бет-бейнесін ашып берді [17].
1865 жылы шықкан Баспасөз жайлы уақытша Ережеге сай көптеген жаңашыл көзқарастағы, демократиялық бағытқа бет бұрған басылымдар патшалы өкімет тарапынан бақылаудың күшейюіне, олардың алдын-ала жасалған цензурасыз шығаруға рұқсат бермейтін талаптарынан табылмағандықтарына байланысты жабылып жатты. Ал, мұндай бағыттан бөлек, патшалық өкімет саясатына қарсы келмейтін газет — журналдар үзіліссіз шықты. Отарлау саясатына байланысты материалдар жазып, бұратана елдерден түрлі мәліметтер жеткізуге үлес қосатын басылымдар үнемі қолдау тауып жатты. Орыс журналистикасы тарихын зерттеуші В. Березина мынадай деректер келтіреді: Қазақ жеріне елшілікке келген сыртқы істер колллегиясының тілмашы, ірі дипломат М. Тевкелевке арнайы журнал шығарудың тапсырылуы тегін болмаса керек. Журнал бетінде қазақ даласының жалпы географиясы, ондағы халықтардың тұрмыс — жағдайы, экономикасы, айналысатын кәсібі, елді мекендердің саны, көрші елдермен қарым — қатынасы жайлы тұрақты жазып тұру тапсырылды [18, 63б].
Міне, Исторический вестник журналы осындай ой — ниет талабынан туындаған басылым болды. Сөйтіп, бұл журналдың алғашқы саны 1880 жылы Санкт — Петербургте шықты. Ол — Ресей жеріне кең тараған басылымдардың бірі. Журналдың Москва, Одесса, Харьков, Саратов қалаларында арнайы бөлімдері жұмыс істеді. Редакторы болған С. Н. Шубинский журналға басшылық жасаумен бірге, қаламы жүйрік, өте білімді жан ретінде журналдың тарих, әдебиет зерттеу саласындағы жетекші журналисі болды. Оның Хиуаға, Бұқараға жасаған сапарларынан жолсапар очерктері бар [19].
Журналдың бағдарламасы орыс және шетел тарихы шығармалары, монографиялар, роман тағы басқа әдеби дүниелер, саяхат жазбалары, көрнекті қайраткерлердің өмірбаяндары, көрші елдердің салт — дәстүрлері, тұрмыс -тіршілігі жайлы материалдарды, орыс және шетел әдебиетінің библиографиясы, тарихи материалдармен, құжаттарды қамтыды.
Өз кезінде Императорлық орыс Географиялық қоғамы Орынбор бөлімшесінің жазбалары журналында қазақ елінің саяси — экономикалық қатынастарына арналған түрлі материалдар жиі жарияланып, коғам отырысында талқыланып, сынға ілігіп, немесе лайықты бағасын алып отырған[20]. Тақырыбы, мазмұны және шындыққа бір табан жақындығы жағынан осы көп еңбектің арасынан біздерге бір шама дұрыс көрінгені И.Крафтың Қырғыздардын Ресей қол астында болуы,- деп аталатын мақаласы болды. Себебі, онда бір ғасыр бұрын жазылған материалда: Қырғыздарды бағындыру — қорқыту, үркіту, ірі-ірі қантөгістер, саяси және экономикалық қысым жасау арқылы жүзеге асырылды,-деп ашық жазылған [21].
Сөйтіп, XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында шығып тұрған орыс басылымдарында Ресейдің шет аймақтарды басқару жөніндегі сан түрлі көзқарастағы пікірлер жарияланды. Ал, XX ғасырдың алғашқы шенінен бастап Петербургте осы проблемаға арналып шыға бастаған Вопросы колонизации жинағы болса, көбіне Ресейдің шет аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда отарлау саясатын баяу, нашар жүргізу себептерін сынап, шет аймақтардағы отарлау жүйесін күшейте түсуді талап етіп отырды [22].
Бұл туралы П. Румянцев жинақтың бетінде: Жаулап алушыларға қырғыз жерін иемдену қиынға түспеген. Себебі, бос жер көп болған, ал онда тұратын жергілікті халық надан болатын. Әрі олар бейбіт, қонақжай жандар еді. Сондықтан, қырғыздар орыс қоныстанушыларына бөгет болмады. Көп жағдайда орыс шаруалары өздері ұнатқан жерге уақытша орналасып, шатырлар тігетін. Ал, одан соң аймақты жыртып тастап, мәңгілікке орналасып алатын, — деп көрсетті [23].
Еркін пікірлі, революциялық бағыт ұстанған Колокол газетінің 1857 — 1867 жылдар аралығындағы шетелде шығып тұрғандығы белгілі. XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде қалыптаскан саяси жағдайларға байланысты Англияның астанасы Лондонда кіндігін кесуге мәжбүр болды [24].
Осыған орай газеттің 1862 жылғы І — ші мамыр күні жарияланған Сібірден деген материалдарында орыс шенеуніктерінің қазақ жерінде жүргізіп отырған тонаушылық іс — әрекетін былай деп суреттейді: Бұрын Орта жүз қырғыздары өздеріне тиесілі салықты мал басымен төлейтін. Ол енді ақшамен ауыстырылды. Бұл орыстар үшін ең пайдалы салық болып отыр. Осы салық елден қалай жиналады? Енді соған тоқталайық. Әр үш жыл сайын приказ мүшелері ауыл — ауылды аралап, күні бұрын жасалған тізіммен таныстырылады. Әрине, мұндай тізімде мал басының шамадан тыс көбейтіп көрсетілетіні мәлім. Ал, өздерінде жоқ мал басы үшін, кейде қырғыздардың артық салық төлей алмайтындығы тағы да белгілі. Ол үшін приказ мүшелері қырғыздардан үстеме салық алып, шексіз баю жолына түскен. Осындай көріністер Кіші жүз қырғыздарына да тән болған. Оған мысал қырғыз даласына келер алдында Катенин өзін ешқандай қошеметсіз — ақ қарсы алуды бұйырса да, шенеуніктер жоғары лауазымды мырзаны лайықты күтіп аламыз деген желеумен халықтан 60000 сом ақша жинап алған [24].
Бұл материалдарда осымен қатар қазақ жерін тонау ісімен жекелеген адамдар ғана емес, бүкіл патшалық мемлекет аппараты да айналысып отырғандығы сөз болады. Әсіресе, казактар мен әскер қызметкерлерінің жергілікті тұрғындарға көрсетіп отырған зорлық — зомбылықтары еш бүкпесіз жазылып, кімнің болсын ашу-ызасын тудырады. Сенбесеңіз мына мысалды оқып көріңіз: Қырғыз даласын еш кедергісіз тонаушылардың бірі — казактар болып тұр. Себебі, қарақшы тобыр Кавказ бен Байкал өңірінен басқа жерлерде өздерінің қандай қарақшы — тонаушы тобыр екендіктерін көрсетіп баққан болатын. Ал, сіздер осы казактардың қырғыздарға қалай қарайтынын білесіз бе? Оның бүкіл дүние — мүлкін, малын казак өзімдікі деп санайды. Сондықтан, казакка қырғыздың малын тартып алу түкке тұрмайды. Оның қойын, жылқысын ұрлап алуды жігітшілік санайды. Ең сорақысы осындай жағдайға офицерлер де көзжұмбайлықпен қарап, кейде өздері де бір ауылды түгелдей тонап кетеді. Осындай қарақшылықпен аты шыққан офицерлер де бар. Олар есаул Бутаков, подполковник Аббакумов сияқты толып жатқан олардың сыбайластары. Бұдан шығатын қорытынды қырғыздардың есебінен бүкіл Сібір әскері пайда тауып отыр деуге болады [25].
Сөйтіп, Колокол газеті де, онда өз материалдарын жариялаған авторлар да патша өкіметінің шет аймақтарындағы отарлық саясатында жасап отырған зорлық — зомбылықтарын сынаудан бас тарпаған және оған тарихи факті ретінде қараған.
Енді осы мәселе екінші бір демократиялық — революциялық бағыттағы Отечественные записки журналының беттерінде қалай жарияланды деген сұрақтар төңірегінде ой өрбітсек, онда төмендегідей жайларға қанық боламыз.
Біріншіден, 1882 жылы М.Сперанский жасаған патша өкіметінің Сібір қырғыздары туралы жарғысы шығып, осы жарғыға байланысты Орта жүзде хандық билік жойылғаны тарихтан белгілі. Осы Сібір қырғыздарының жарғысында: Есілдін батыс жағалауынан, Ертістің шығыс жағалауына дейінгі, Есілден Сырдарияның оңтүстік жағалауына дейінгі кең дала қазақтардың жері екендігі заң жүзінде танылып, Сібір қырғыздарының Отаны -Омбы облысының сырты деп атап көрсетілген. Ең бастысы, осы заңмен танылған құқық негізінде қазақтар өз жерінде өзінің салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы және Ресейдің заңдары негізінде өзін-өзін басқару құқығына ие болды делінген. Сөйтіп, қазақ жері басқа ешкім қол сұқпайтын төл халықтың меншігінде болады — мыс [26].
Оның үстіне патша өкіметінін 1822 жылғы 22-ші шілдедегі Бұратаналарды басқару туралы жарғысында ресейліктер бұратаналардан жерді тек қана қоғамдық шарттар негізінде алымды қожалыққа алады деп көрсетілген. Бұған көшпелі бұратаналықтардың қатарына жатқызылған Сібір қазақтары да енгізілген. Ал, олар қазіргі Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарын қамтыған — Ақмола, Көкшетау, Қарқаралы, Аякөз, Баянауыл, Үшбалық, Аманқарағай округтері болатын. Бірақ, патша үкіметі ұлт — аймақтарындағы отарлау саясатын өрістетіп, қазақтың барлық шұрайлы жерлерін қоныс аударушы орыстарға тартып алып берді. Сөйтіп, өзі шығарған зандарды өзі бұрмалап, қазақтың жерін орыстардың меншігіне айналдырды.
Осындай отарлау саясатының қазақ жерінде бой алуынан кең далада жұт жиілеп, аштық басталды. Аштан қырылмау үшін қазақтар балаларын құлдыққа сатуға мәжбүр болды. Бұл туралы: Орыстарға патша ағзамның 1808 жылғы мамырдың 23-ші жұлдызындағы жарлығы бойынша орыс азаматтарына шекара бойында қырғыз балаларын сатып алуға ресми түрінде рұқсат берілген…, — деп жазды Отечественные записки журналы [27, 39 б.].
Екіншіден, Ресей империясының XIX ғасырдағы бұратана халықтарды отарлаудағы ең сенімді, әрі нәтижелі әдісі жоғарыда айтқанымыздай, орыс шаруаларын бұратана халықпен араластыра қоныстандыруы болып есептеледі. Бұл әдіс — шоқындыру үшін де пайдаланылды. Мәселен, дін хақында: Қырғыздар өздерін мұсылманбыз деп атағанымен өздерінің жеке өмірінде -діни азаматтық және ар — ұждандық қатынастарда мұсылман дінінің құран, шариғат сияқты заңдарын басшылыққа алмайды, керісінше, халықтық дәстүрлерге сүйенеді. Мұсылман дінімен терең уланбаған қырғыздар, бауырмал орыстармен тез ұғынысады, — деп көрсетті зерттеушілер [28, 16 б.].
Сөйтіп, орыс билеушілері мен миссионер зерттеушілері қазақтардың бұл ерекшеліктерін сезініп, оны өз мақсаттары үшін пайдалануға тырысады. Себебі, ол кезде патшалы Ресейге бағынышты түркі тілді халықтардың арасында сан жағынан басымы да, жер көлемі жағынан үлкені де қазақтар еді. Мұнымен отаршылдар санаспай тұра алмады. Олар кең — байтақ өлкені экономикалық және идеологиялық жағынан толық жаулап алудың зор саяси мәні барлығын түсінді. Міне, Отечественные записки журналы өз материалдарында негізінен осы проблемаларға ерекше мән беріп, патша өкіметінің шет аймақтарындағы солақай саясатын қатты сынға алып отырды.
Сонымен қатар, Вестник Европы журналында кезінде Шығыс халқы, оның ішінде қазақтар жайында да саналуан мәселелерді көтерген көптеген материалдар жарияланған. Олардың бірқатары либералдық — буржуазиялық бағыт ұстанған дүниелер болса, екіншілері демократиялық — реалистік бағыттағы еңбектер еді. Сайып келгенде, қандай да бір автор болмасын өмір шындығынан асып, жоқтан бар немесе бардан жоқ жасай алмады. Әрине, сол кезенде қазақ халқын бұратана, жабайы, таза көшпелі, мәдениетсіз ел ретінде көрсетуге тырысушылық болғанмен ол көбінесе шындыққа жанаспай жатты.
Кезінде либералдық — буржуазиялық бағыт ұстанған Московские ведомости газеті де патшалы самордержавияның саясатын насихаттап, шашбауын көтерген белді басылымдардың бірі болып саналған. Сондықтан, оның беттеріне отарлық шет аймақтар, әсіресе Қазақстан жайында да миссионерлік бағыт ұстанған, яғни, жаулап алушылық пиғылдағы материалдар көп жарияланған. Бұған Московские ведомостидің: Діні, мәдениеті, экономикалық жағдайы, тілі мен тарихи мұралары бізден тіпті бөлек, бізбен ешқандай байланысы жоқ миллиондаған қырғыз тұрғындары мекендейтін шетсіз — шексіз дала мұхитын өзімізге қаратпай бос қалдыру және этнографиялық орыс территориясы қылмау басқа сиымсыз, — деп жазуы куә [29, 22 б.].
Өткен ғасырдың соңына қарай қазақ жеріндегі көш — қон қозғалысы Сыр облыстарына қарай ойысты. Әсіресе, Ақмола облысы орыс қоныс аударушыларын ең көп қабылдаған өлке болды. Сонда да Қазақстанға үсті — үстіне жүз мыңдап ағылған келімсектерге жер жетпей жатты. Осыған орай, енді Московские ведомости газеті: 1877 жылғы Түркістан өлкесінің статистикасына сүйенсек, Сырдария облысында отырықшылардың 94000 үйі және көшпенділердің 124000 күркесі болған. Отырықшылар 300000, ал көшпенділер 18000000 десятина жерді именденген. Бұл цифрлар ол өлкеде пайдаланылмай бос жатқан жерлердің көп екендігін көрсетеді. Мәселен, тек қана бір Ферғана облысында отырықшылардың 121000 үйі, 600000 десятина жері, көшпенділердің 24700 күркесі, 3000000 десятина жері бар көрінеді. Ал, Амударияда болса, отырықшылардың үй саны — 13280, көшпенділердің күркелерінің саны — 8100. Отырықшыларында — 45700, көшпенділерінде — 1300000 десятина жер бар. Сондықтан, осы өлкедегі барлық бос жерлерді орыс шаруаларына алып берсек егіншілікті дұрыс жолға қоюға болар еді, — деп орыс әкімшілігінің назарын оңтүстік өлкелерге аударды [29, 64 б.].
Бұл шаралар көп ұзамай жүзеге асырыла бастады, жергілікті халықты тонау, зәбірлеу, кемсіту солтүстіктен оңтүстік аймаққа ауысты. Патша өкіметінің осындай басып алушылық саясатын Московские ведомости газеті: Жетісудағы шұрайлы 860000 десятинаға жуық жердің 600000 десятинасы казактардікі, 60000 десятинасы орыс шаруаларынікі, қалған 17000 десятинасы ғана облыстың өз тұрғындарынікі, яғни қырғыздардікі. Оның үстіне жергілікті чиновниктер тарапынан Түркістан өлкесіне қоныс аударушы шаруаларға жәрдем ретінде Сырдария облысында орыстар үшін жаңадан 30 алқап дайындалды. Жуық арада осы жерлерге 2 мыңға жуық отбасы немесе 10 мың адам қоныстанатын болады, — деп оқырмандарына қуана жария етті [30, 3 б.].
Сонымен қатар бұл газет көп жағдайда патша өкіметінің қазақ жеріндегі отарлау саясаты, оның ішінде, әсіресе, жер мәселесі, қоныстандыру жұмыстары бойынша көптеген кемшіліктердің жіберіліп отырылғандығын сөз етіп, оған негізінен жергілікті халықтың қарсылық білдіріп отырғанын тілге тиек етіп, оларға деген іштерінде бұрқ — сарқ етіп қайнап жатқан ашу — ызаларын: Басшылар керек емес жерлерге қоныстанушыларды шақырады. Олар белгіленген мөлшерден он есе артық келді. Сөйтіп, жер үшін тартыс басталды. Ақырында, әкімшілікке орыс шаруаларының қырғыз жеріне қоныс аударуларына тиым салуына тура келді. Өкінішті оқиға! Басшылардың Қостанайға қатысты орыстарды тоқтатқаны дұрыс, алайда оны қырғыздардың карсылығы бойынша істегені өкінішті. Екі жыл өткен соң қырғыздар орыстардың түгелдей қуылуын және өздеріне ерекше муфти сайлауын талап етіп 3 миллион жергілікті халықтың атынан арыз жазып, Петербургке депутаттар жіберуге әзірленуде. Оның соңы неге апарып соғары бір құдайға ғана аян нәрсе, — деп сыртқа шығарды [30, 17 б.].
Московские ведомости газеті жоғарыда айтқанымыздай бұратана елдерде отарлаудың барысы қалай және оларды жүргізуге қандай кедергілер кездесіп отыр, оның себебі неде деген сияқты жайларды қамтитын материалдарды да жариялап отырған. Мәселен, Значение колонизации для наших окраин деген мақалада: Орта Азияны дамытудағы біздің еңбегіміз жайлы, біздің қол жеткен табыстарымыз туралы күллі әлем біледі. Ал, Торғай облысындағы басқару ісіміз керісінше, басқаларға беймәлім болып отыр. Оның себебі неде, енді соған назар аударайық.
Ғасырдан астам уақыттан бері бұл өлке орыстарға бағынышты. Оның Торғай, Ырғыз, Қарабұтақ сияқты қалаларының негізі 1930 жылдары қаланған. Соған қарамастан орыс әкімшілігінің тұратын үй, басқаратын кеңсе таба алмай, әркімдерге жалынышты болып жүргендері күлкілі мәселе. Бұл бұрын-сонды орыс тарихында кездеспеген оқиға. Осыңдай немқұрайлық пен берекесіздіктің арқасында орыс поселкелері мен онда тұратын адамдардың саны азайып бара жатыр. Мәселен, қазір азая-азая Торғайда — 472, Ырғызда — 673, Қарабұтақта — 268 тұрғын қалды, — деп налиды. [30, 29 б.].
Осының бәріне де қарамастан қазақтар туралы Московские ведомости газетінің беттерінде кейде оң — прогресивтік бағыттағы материалдар да жарияланып қалып жүрді. Мәселен, В киргизской степи деп аталатын мақаланың авторы қазақ елі орыстар жаулап алған кезеңге дейін өзіндік мәдениеті, елдігі, басқаруы бар мемлекет болғандығы туралы өз отандастарына былай деп ескерту жасайды:
Өткен ғасырда қырғыздардың бар ісін билер шешкен. Өйткені, үнемі өз халқының арасында болып, олардың мінез — құлқын, салт — дәстүрін жақсы білген билердің қате шешім қабылдауы мүмкін емес еді. Сондықтан, олардың ісіне ешкім араласпаған. Ең бастысы, билердің кеңесіне туысқандық қатынастар ықпалын тигізбеген.
Шетелдік интервенция мен азамат соғысы аяқталғаннан кейін Қазақстанда экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдай елдің орталық аудандарымен салыстырғанда ауыр болды. Қазақстанның 307 кәсіпорынның 250-і жұмыс істемеді. Қазақстанда мұнай өндіру 4 есе, Қарағанды көмірін өндіру 5 есе қысқарды, ал мыс кенін өндіру мүлде тоқтап қалды. Риддер кеніштері, Екібастұз көмір орындары және Спасск байыту фабрикасы толық істен шықты. Өлке халық шаруашылығының жалпы өніміндегі өнеркәсіптің үлесі 1920 жылы небары 6,3 % болды. Республиканың ауыл шаруашылығы құлдырап кетті. Егіс көлемі Орал губерниясында 2 еседен астам, Жетісуда … жалғасы