Югославия коммунистік партиясы марксизм — ленинизм идеяларын бұрмалады
Биыл 7 мамырда Иосип Броз Титоның туғанына 128 жыл, ал 4 мамырда қайтыс болғанына 40 жыл. Иосип Броз Тито Югославия Социалистік Федеративтік Республикасының басшысы болды және оны өмірінің 88 жылының ішінде 35 жыл басқарды. Басынан бастап Джозеф Броз Титоның өмірбаянымен бәрі оңай емес. Тито 1892 жылы 7 мамырда Хорватия астанасы Загребке жақын орналасқан Кумровец ауылында дүниеге келді. Отбасы үлкен болды, онда Иосип жетінші бала болды. Оның әкесі Франьо Броз хорват болатын, ал анасы Мария Ярошек словендік, екеуі де католик дінін ұстанғандар. Кейінірек, Югославия лидері Иосип Броз Тито туған күнін 25 мамырға өзгертті. Мұны не үшін істегені белгісіз. Бұл сан неміс Россельшпрунг (Атпен жүру) операцияларымен байланысты деген болжам бар, бұл фашистік әскери операцияның нәтижесінде Югославия коммунистерінің басшысы мерт болуға тиіс еді.
Бұл жерде ол Иосиф Сталинге ұқсайтынын атап өткен жөн, ол егемендік алғаннан кейін — Кеңес империясының қызыл императоры сияқты өз туған күнін өзгертті. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде И. Б. Тито — Югославиядағы фашистерге қарсы партизандық күресті ұйымдастырушы. 1945 жылдың желтоқсан айынан бастап ол ЮФХР үкіметін басқарды — бұл түпнұсқа атау, яғни Югославия Федеративтік Халық Республикасы дегенді білдіреді. Көптеген ұлттық айырмашылықтардан басқа, Тито Кеңес Одағының Жеңіс орденімен, I дәрежелі Ленин және Суворов ордендерімен марапатталды.
Фашистік Германияны жеңгеннен кейін Иосип Броз Тито «Біз енді ешкімге тәуелді болмаймыз» деп мәлімдеді. Бірақ Иосиф Виссарионович Сталин әрқашан өзінің серіктерін қатаң қадағалап отырды, бұл сөздерге ашуланды және Титоға теріс қарсылық білдірді.
Тито үкіметінде кеңес барлауымен жұмыс істеген бірнеше министр болды. Тито бұл туралы білмеді, бірақ Югославия криптографиялық қызметінің жетекшісі Душице Перовичке қатысты ісі Титоны қатты ашуландырды. Кеңестік барлау органдары оны жұмысқа алуға тырысты. Тито болған жағдайды білгенде, қатты ашуланды: «Біз бұл жерде тыңшыға жол бермейміз. Біз бұны қазір оларға түсіндіріп беруіміз керек!» Югославия басшысы Кеңес елшісі мен Кеңес әскери миссиясының басшысын шақырды. Оған тыңшы желілер болмайды деп уәде етілді, бірақ кеңес барлау қызметтері дәлірек жұмыс істей берді.
Соғыстан кейін бірден Югославия, Албания, Болгария және Румыния сталиндік КСРО — ның келісімімен Балқан федерациясын құруға шешім қабылдады. Тито жаңа жобаның ең белсенді қолдаушысы болды. Федерация астанасы Белградта болады деп жоспарланған болатын. Тито грек көтерілісшілеріне белсенді түрде көмектесті (әрі қарай Грецияны федерацияға қосу мақсатымен) және Албанияны Югославияға қосуды ойлады. Сталин тіпті Албанияның Югославияның құрамына кіреді деп келісті. Бірақ Болгария қарсы тұра бастады, болгарлар Титоның жаңа қауымдастықта жетекші орынға ие болуын қаламады. Содан кейін Сталин бұл идеяға қарсы шықты, ол КСРО — ның Балқан федерациясындағы ықпалы аз болуы мүмкін екенін түсінді.
Югославия коммунистік партиясы марксизм — ленинизм идеяларын бұрмалады, Тито – жетекшілік идеяларын бұрмалады деп айыпталды. Югославия өз экономикалық жағдайы туралы КСРО — ға ақпарат беруден бас тартты. Молотов Титоға жолдаған жеделхатында бұл КСРО — ға деген сенімсіздік пен дұшпандық әрекеті деген пікір білдірді. 1948 жылы наурызда азаматтық және әскери кеңес кеңесшілері Югославиядан кетті. Сталин Титоны антисоветтік, оппортунизм және ревизионизмға батып кеткені үшін айыптады. Кеңес басшылығы Югославия Коммунистік партиясының мінез — құлқы туралы Коммунистік партиялардың жиналысын шақыруға шешім қабылдады.
Тито бұл кездесуге қатысудан бас тартты. 1948 жылы маусымда Коминформ Югославияны буржуазиялық ұлтшылдыққа, троцкистік деградацияға және коммунизм идеяларына опасыздық жасады деп айыпталды. Бір жылдан кейін Коминформ Титоны өзін және оның жақын серіктестерін Батыстың барлау қызметінде жұмыс жасады деп айыптады. 1948 жылы Югославия мен КСРО арасындағы қатынастар күрт нашарлады. Бұл, ең алдымен, Югославия Коммунистік партиясының жетекшілері Кеңес Одағына Югославияны қосу мәселесі бойынша Сталиннің нұсқауларына құлақ асудан бас тартуымен байланысты болды. Сталин ашуланды: Коммунистік партияның — Югославия Коммунистік партиясының басшылығы (сталиндік үгіт — насихат бойынша — «Титоның фашистік билігі – Батысқа жалданған тыңшылар мен кісі өлтірушілер» деп атады), «барлық кезеңдер мен халықтардың данышпаны — жолдас Сталиннің» басшылыққа деген талассыз құқығына күмәндануға батылы жеткені үшін айыпталды.
1949 жылы Кеңес басшылығы 1945 жылы екі ел арасында қабылданған Достық, өзара көмек және соғыстан кейінгі ынтымақтастық туралы келісімнің күшін жояды және сол уақытта Югославия басшылығының беделін түсіретін ауқымды үгіт — насихат жұмыстары бастайды. Югославияда «фашистік типтегі анти — коммунистік полиция режимі» құрылды деп айтылды.
Содан кейін, зейнетке шыққанда Хрущев Сталиннің Югославиядағы Титоның ықпалын қатты бағаламағаны туралы жазды, тіпті «саусағымды қозғағаным жеткілікті, Тито жоғалып кетеді» деп айтты, ал саусақ жеткіліксіз екені белгілі болған кезде — «мен бәрін шайқадым», бірақ бұл Югославия басшысының жағдайына әсер еткен жоқ. КСРО — ның мемлекеттік қауіпсіздігі жөніндегі министрлік (МГБ) және УБА (Югославияның қауіпсіздік қызметі) өзара күресті бастады. Тито үкіметіндегі кеңестік агенттер қамауға алынды. Югославия армиясының бірнеше офицерлері (кеңестік барлау жұмыс істейтін) Румынияға қашуға тырысты, бірақ олар да қамауға алынды. Тіпті Югославия басшысының қорғауы кезінде кеңестік агенттер табылды. Кеңес барлауының жеке вилласында Титоға қастандық ұйымдастыруға тырысқаны туралы айтылды. Жаппай тұтқындау бүкіл Югославияда басталды.
Бұл Сталиннің қарапайым қоқан — лоққы болмағанын Ф. Чуевтің естеліктеріндегі келесі сюжетті растайды: ««… В конце 60 — х годов довелось мне в авиационном НИИ работать с Перо Попиводой, Петром Саввичем, как мы его называли, бывшим знаменитым югославским генералом, народным героем. В 1948 г. ему удалось бежать из Югославии в СССР после неудавшейся попытки группы военных свергнуть Тито. Он приехал в Москву и его принял Сталин» (Сто сорок бесед с Молотовым. Из дневника Ф. Чуева. М., 1991. С. 114). И. Бунич пишет, что для устранения Тито Сталин планировал использовать также советского посла в Югославии И. Габриловича (Григулевича) — он должен был убить югославского лидера с помощью отравленного перстня (Бунич И. Операция «Гроза», или Ошибка в третьем знаке. Т. 2. СПб., 1994. С. 429)
Сталин қайтыс болғаннан кейін, жалған сталиндік айыптар Югославиядан шығарылды, дипломатиялық қатынастар қалпына келтірілді. 1955 жылы Хрущев пен Булганин Белградқа барады – КСРО мен Югославия арсында қарым — қатынастарды жақсарту үшін. Олар Югославия басшылығынан кешірім сұрап, партияаралық және мемлекетаралық қатынастарды толық қалыпқа келтіру туралы келіседі. Испания коммунистерінің жетекшісі Долорес Ибарруриді қоса алғанда, басқа да көптеген коммунистік партиялардың басшылары осылай жасады. Нәтижесінде 1955 жылғы Белград декларациясына қол қойылды. Оның мәтінінде «ішкі істерге қандай — да бір себептермен — экономикалық, саяси немесе идеологиялық сипатта» араласпау туралы жазылды.
Иосип Броз Тито — жұмбақ саяси қайраткер және әлемдік саясаттағы көрнекті тарихи тұлға. Таңқаларлық және қызықты, онда СФРЮ — дің маршалы болған хорват ауылының баласы, кем дегенде 10 тілде сөйлей алатын, ақсүйек, әдепті, пианинода жақсы ойнаған адам болатын еді. Тито өмір бойы «серб ұлтшылығымен» күресті. 1961 жылы Тито НАТО мен Варшава блогының Югославияға ықпалының таралуын болдырмау үшін, сондай — ақ Африка, Латын Америкасы және Азия елдеріне тәуелсіздікке қол жеткізу үшін екі держава — АҚШ пен КСРО арасындағы сәтті маневр жасау үшін, Қосылмайтын елдер қозғалысын ұйымдастырды.
Осылайша, Тито әрқашан тәуелсіз болды және көбінесе сталиндік қысымға қарамай әрекет етті. Югославия президенті сенімді коммунист болып қала берді, бірақ барған сайын прагматикалық саясаткердің ерекшеліктерін көрсетті. Саяси реформалар экономикалық реформалармен толықтырылды. Ауыл шаруашылығын деколлективизациялауды жүргізді, югославиялық социалистік экономикасында жеке сектордың кеңеюне жағдай жасады. Югославия дүкендерінің сөрелері азық — түлік пен дайын тауарларға толды. Югославия Сталин қайтыс болғаннан кейін де социалистік лагерьдің «ақ қарға» болып қала берді. Хрущев болсын, Брежнев болсын, Титоның югославиялық социализм идеяларынан бас тартуға мәжбүрлей алмады. Олар Кеңес Одағынан өте алыс еді. Мәселен, соғыстан кейін жерлерді ұжымдастыруға кірісіп, югославтар оның тиімсіздігін анықтап, одан тез арада бас тартты.
Шығыс пен Батысқа қосылмай, Тито «қосылмайтын — неприсоединение» деп аталатын саясаттың негізін қалады, ол екі соғысушы лагерьге бөлінген әлем үшін өте күшті тұрақтандырушы фактор болды. Югославия лидері Африка және Латын Америкасы елдерімен байланыстарды әр түрлі жолмен нығайтты және 1960 жылдары қосылмайтын мемлекеттер қауымдастығының бейресми басшысы болды. Тито кеңестік блокты да, НАТО блогын да Югославияның пікірімен санауға әкелген югославиялық саясаткер деп айтамыз.
Югославия Қосылмайтын қозғалысының белсенді қатысушыларының бірі болды, ал Тито оның нақты көшбасшысы болды. Қосылмайтын елдердің алғашқы конгресі 1961 жылы Белградта өткені кездейсоқ емес, алайда Югославияның ішінде проблемалар жеткілікті болды. Югославияға кіретін республикалар біркелкі дамымады. Бұл фактор Тито өлгеннен кейін өз жойқын мінезін жақсы көрсетті.
1980 жылы 4 мамырда Иосип Броз Тито қайтыс болды. Оның жерлеу рәсіміне Титоның соғыста бірге болған жолдастар және әлемдік басшылар Маргарет Тэтчер мен Леонид Брежнев келді. Югославияда жеті күндік аза тұту жарияланды. Көптеген югославтар Титоның өлімін ұлттық апаттың жаршысы ретінде қабылдады — солай шықты.
Керімсал Жұбатқанов, Қазақ — Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты.
