Әңгіме: Мұстафа Шоқай | Түркия Кеңес достығы

Ыстамбұлда шығатын «Хабар» атты газетінің (14 және 15 і желтоқсанда шыққан) екі санында Уәли Нұралдин бектің мақаласы басылып шықты. Олардың екеуі «Дүние жүзіндегі түріктер …танысыңыз!», біреуі «50 миллион түрік бұқарасы қауіп астында» деп аталады.

Аталған мақалалардың мазмұндары олардың аттарынан да анық көрініп тұр. Бұлар Нұралдин бектің кезінде «Яш Түркістанға» көшіріп басылған (48-санына) екі мақаласының жалғасы іспетті. Уәли Нұралдин бек түрік баспасөзі беттерінде түрікшілік мәселесін өз деңгейінде көтеріп, жүрген бірінші және қазіргі кезде бірден-бір түрік қаламгері…

Түркия сыртында әмір сүріп жатқан түріктердің жағдайларынан хабар алып тұру, олармен қалыпты қарым-қатынас жасау мәселесі әлдекімге немесе Түркияның әлдебір елмен орнатқан саяси байланыстарына қарсы бағытталған дұшпандық әрекет емес. Осылай деп есептелетін болса, мұндай көзқарас Түркияның таяудағы, өткінші мүдделеріне болса, оның алыс болашақты көздейтін идеологиялық негіздеріне немқұрайды қарағандық болып шығар еді. Кеңес Одағы шекарасы ішіндегі Түрік автономиялары бастан кешіріп отырған қайғы-қасіретін кеңестік құрылым мен Түркия арасындағы достық — ынтымақ арқылы үйлестірмек болып жүрген Уәли Нұралдин бек мұны жақсы біледі.

Кеңес құрылымы мен Түркия Республикасы арасындағы достық»… Бұл мақаламызда біз осы жөнінен бір-ақ сөз қозғауды жөн көріп отырмыз. Уәли Нұралдин бек Тәуелсіздік» газетінде (47-санында) «Кеңестік құрылым мен Түркия Республикасы арасында ешқандай да достық болуы мүмкін емес» деп пайымдаған Мырзабала бекті қырына алып былай дейді: «Біз көршімізбен (Кеңес Одағы) доспыз… Бұл достық екі жаққа бірдей пайдалы. Оған біз ылғи да сенумен келеміз…»

Түркия — Кеңес достығы бүгінгі күннің шындығы екені рас. Оны теріске шығару жөн емес. Нұралдин бек ең жақсысы Түркия — Кеңес қатынасын қозғамағаны дұрыс болар еді. «Түркия мен Кеңес Одағы арасында ешқандай достық болуы мүмкін емес» деп жазғанда, Мырзабала бек Нұралдин бектің мақаласына арқау болған түріктік мәселесіне негізделген еді. Бұл тұрғыдан келгенде, Мырзабала бекке кінә тағу бек қиын. Кеңестік құрылым мен түркілік бір — біріне мүлде жанаспайтын екі басқа ұғымдар.

Бірнеше мысал келтірейін. 1919 жылы мамыр айының соңғы күндерінде Ташкентте Түркістан түріктерінің «Коммунистік ұйымдары» өздерінін, бірінші құрылтайын шақырды. Бұл ұйымдар Кеңес үкіметі тарапынан құрылған және оның жауапты орындарына кеңестік идеологияға шын берілген адамдар қойылған болатын. Осы жолдарды жазып отырған біз және басқа да бірқатар түркістандықтар Түркістан ұлттық күштерін ұлттық автономия туы астына жинағанымыз үшін заңнан тыс деп жарияланып, үшпу құрылтайдан бұрын мемлекетімізді тастап кетуге мәжбүр етілген едік. Құрылтайға шартараптан келген коммунист — түріктер, татарлар, башқұрттар, қазақтар, қырғыздар, өзбектер, түркімендер өкілдері өздерінің ұлыстық аттарынан баз кешіп, біртұтас Түрік коммунистік партиясы деген атпен бірігуге және Түркістанды кеңестік Ресейдің шеңберінде Түрік Кеңестік Социалистік Республикасы деп жариялауға қаулы қабылдаған болатын. Бүкіл дүние жүзіндегі езілген ұлттарды өз тағдырын өздері айқындауға шақырып отырған Кеңес үкіметі мына қаулыны қалай қабылдағанын, мүмкін, сіз білмейтін боларсыз?!

Көптеген дәлелдердің арасынан мен тек біреуіне ғана, орыс большевиктерінің түріктерге қатынасын барынша айқын көрсетіп тұрған біреуіне тоқталып етемін. Мураевский (Лопухов) деген біреудің «Орта Азиядағы төңкерістік қозғалыстар тарихы жөнінде» деген мақаласын мысалға аламын. Бұл кітапша Өзбекстан Мемлекеттік баспасы тарапынан Ташкентте 1926 жылы басылған. Кеңес партия мектептері мен сауда оқу орындары үшін оқулық ретінде бекітіліп берілген. Осы кітаптың 26-бетінен біз мыналарды оқимыз. «Жергілікті (яғни Түркістан) халық бұқарасының ұйымы ұлт мәселесі төңірегіндегі айтыстарымызды Кеңес үкіметінің ұлттық автономия саясатына орай қоздырып, ауыр зардаптарға апарып соғуы ықтимал аса қауіпті жолға түсті. Бұл «ұлттық қозғалыстар» тез арада пантүркизмге, Шығыстың езілген түріктерінің басын қосып біртүтас түрік ұлтын қалыптастыруға бағыт ұстады».

Большевиктердің мұндай пайымдауларына талдау жасап отырмаймыз. Кеңестік түзім түріктердің ұлт ретінде бірігуіне және мұндай бірігулерін кеңестік Ресейдің қол астында жүзеге асыруға да жол бергісі келмейтіні осы мысалдан — ақ көрініп тұр. Жол бермеудің нәтижелері бұл күнде түркістандықтардың көз алдында. Түркістандықтар бөлшектелді. Біртүтас түрік ұлтын бір-бірінен айырып, араларына « Қытай қорғандары» соғылған бес бірдей «ұлттық республикалар» жасалды.

Екінші дәлел: осыдан бірнеше жыл бұрын бір түркістандық түрік Түркия хақында бір мақала жазған болатын. Анкара көрінісін аса бір сүйіспеншілікпен суреттеген, Түркия Ұлт мәжілісін халықтың шынайы еркін білдіретін саяси құрылымы ретінде зор ілтипатпен атап көрсеткен осы мақаланың авторы пантүркизммен және кемализммен айыпталып, қудалауға түскен еді .

Үшінші дәлел жақында ғана болып өткен бір оқиғаға байланысты. Түркия Республикасының кеңестік достары Түркияның ұлттық мерекесіне орай Түркістан түріктерінің, яғни өздерінің қандас бауырларының бір ауыз жылы сөз айтып құттықтау жолдауына да рұқсат етпеді (Бұл туралы да «Яш Туркістанның» бұрынғы сандарын қараңыз).

Бұларға қосымша айта кететін тағы бір жәйт бар. Түркістанда «Түркия түрікшесінде» қолданылатын географиялық терминдер мен атауларға қатаң тыйым салынған. Ал «кемализм» болса ол жерде «бай құлақтың» мағынасында түсіндіріледі. Мұның саяси мағынасы Нұралдин бекке жақсы мағлұм деп ойлаймыз. Жоғарыда айтылғандардан Кеңес — Түркия достығының мән-мағынасы айқын аңғарылса керек. Қорыта айтқанда, ол: Түркия түріктері мен оның сыртындағы түріктер арасындағы табиғи байланыстардың әлсіретілуіне көніп, Кеңес қол астындағы түріктер мен Ана — долы түріктері арасына соғылып жатқан «Қытай қорғанына» мақұл болып, «кемализмді» «түрікшілдіктен» айыруға да келісіп, шағын ғана Әзірбайжанда 17 түрлі тіл, тегі бір Түркістанда 5 бірдей «Ұлттық Республика» жасалынғанына да ризашылық білдіріп, тұтас түрік бірлігі турасында жұмған ауызды ашпай өту деген сөз.

Бүгін саясаттың өткінші мүдделері мұндай «жүрістерді» талап етеді. Тіпті мәжбүр де етеді. Уәли Нұралдин бектің мақаласына орай Түркия баспасөзінде ешқандай бір пікір айтылмауы, біздің ойымызша, осы себептерге байланысты болса керек.

Нұралдин бек алдыңғы екі мақаласына («Яш Түркістанның» 48-саны) «орыс достарынан» жауап күткенін білдіріп «Хабар» газетінің 15 желтоқсан санына былай деп жазады: «…Соз сөйлесем де, мәлімдеме жасасам да, мақалалар жазсам да орыс достарымыздан қандай жауап болар екен деп көп күттім… Бірақ бір ауыз жауап болмады…» — дейді.

Уәли Нұралдин бек «Неліктен жауап болмады?..» деп сұрақ қояды.

«Орыс достар» өздерінің баспасөздерінде Нұралдин бектің мақалаларына жауап қайыра қояр ма екен? Күмәнді. Жауап қайырған күннің өзінде, ол жауап «достардан» күткен соз бола қояры тағы да екіталай. «Большевик орыс достары» түріктердің ұлттық және мәдени тұтастығын көргісі келмейтінін, түріктер әлеміне тұрғызып жатқан «Қытай қорғанын» ешқашан бұзбайтынын, қайта бүл қорғанды ұзарта, қалыңдата беруге олар шын мүдделі екенін Уәли Нұралдин бек пен оның пікірлестері қалай ғана білмей, сезбей отырғанына еріксіз таңғаласың…

Уәли Нұралдин бекке өзінің ой-пікірлерін не де болса ашық ортаға салғаны үшін шын жүректен рахмет айтамыз. Оның осылайша көрінуі екі жақтан пайдалы. Бірінші, өзінің «орыс достары» Түркияның ұлттық және мәдени идеологиясы — түрікшілдіктің бітпес жаулары екенін Түркия Республикасындағылар сезінулері тиіс. Екінші, біз — Түркияның орыс достарының тепкісінде жатқан түріктердің мұғажырдағы өкілдері — түрікшілдік үні атамекенімізде әлі өшпегенін анық көру мүмкіндігіне ие болып отырмыз.

«Бір қарлығаш көктем болмас» деген сөз бар. Дегенмен, көктем лебі сезілмейінше қарлығаш та келе қоймайды…

1934 жыл, №50