Тұсаукесер

Құран Кәрімде мынадай аят бар: «Мал мен бала-шаға – дүние тіршілігінің сәні» («Кәһф» сүресі, 46-аят). Иә, Алланың берген мал-дүниесі мен адам өмірінің жалғасы саналатын бала-шаға қызығын көрудің өзі де бір бақыт! Сондай-ақ, бұл – Алла Тағаланың берген аманаты. Дүниені адал тауып, дұрыс жұмсау керек бол-са, бала-шағаны да адалынан бағып, дұрыс тәрбие беру Бұхари өзінің Сахихында Ибн Омардан Алланың елшісінің (оған Алланың салауаты мен сәлемі бол-сын) былай дегенін риуаят еткен: «Сендердің бәрің де бақташысыңдар, бәрің де қол астыңдағыларға жауапкерсіңдер. Әмірші – адамдарға бақташы, өзінің қол астындағыларға жауапкер, ер кісі – өз отбасы-на бақташы, өзінің қол астындағыларға жауапкер, ал әйел – күйеуінің үйіне және баласына бақташы әрі соларға жауапкер, кісінің құлы (қызметкері) – қожайынының малына бақташы әрі соған жауапкер. Әлбетте, бәрің де бақташысыңдар әрі әрқайсысың өз қол астындағыға жауапкерсіңдер».

Әр халықтың өзіне тән ұлттық тәрбиесі бар. Сол секілді қазақ дәстүрінде тәрбиелік мәні жоғары жоралғы бар: ол – тұсаукесер тойы.

Шілдехана-бесік тойдан кейін сәби өмірінде ерек-ше аталып, үлкен той ретінде өткізілетін салттың бірі – тұсаукесер. Аталмыш салт сәби қаз тұрғаннан кейін «тез жүріп кетсін» деген тілекпен жасалады. Мәселен, тұсаукесер жіпті «көбейіп, көгере берсін» деп көк шөптен есіп жасаса, «бай болсын» деп малдың тоқ ішегінен де өреді.

Тұсаукесер – бала өмірінің үлкен белесі. Өйткені, бала бауырын жазып, қаз-қаз тұрып, қадам басқан кезде, тұсауын кеседі. Тұсаукесердің түпкі мақсаты – баланың қуанышын бөлісіп, алғашқы қадамына жақсылық тілеу. Яғни, сәбидің жүргеніне қуанып, оны ағайынмен бөлісіп және көпшілік алдында балаға игі тілектер айту.

Жоғарыда айтқанымыздай, қазақ халқы тұсаукесерде ала жіп қолданған. Ақ жіп пен қара жіптің екеуін айқастыра отырып есіп, ала жіп дайындаған. Бұл – тіршіліктің нышаны. Түсіне білсек, мұның мағынасы тым әріде жатыр. Қарап отырсақ, өмірде барлығы жұп-жұп болып жаратылған. Өмір сынақ мекені болғандықтан, ол ылғи қатар келіп отырады. Айталық, қараңғы мен жарық, ыстық пен суық, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық тағы басқасы. Бұлар қатар жүреді, бірінсіз бірі болмайды. Осының барлығын мінсіз жаратқан бір Алла ғана жалғыз.

Ал, енді тұсаукесерде қолданылатын ала жіпті бала өскенде өзгенің «ала жібін аттамасын», «ұрлық қылмасын», «қиянат жасамасын», «жаман жолға түспесін», яғни «біреудің дүниесіне көз тікпесін, қолын сұқпасын» деген ниетпен дайындайды. Ала жіпті көпті көрген, талай немере-шөбере сүйген әжелер әдемілеп ақ батасын беріп, баланың аяғына байлап береді. Тұсау кесетін адамды ата-ана алдын-ала сайлайтын болған. Қыз бала болса, қимылы ширақ әрі пысық, ақжарқын мінезді, көпке қадірлі, ісін тиянақты әрі тындырымды атқаратын елге сүйкімді келіншектерге, ал ұл баланың тұсауын «пәленше ағасындай сері болсын, үлкен азамат болсын», «анау ағасындай саятшы, аңшы болсын» де-гендей ел аузында, елдің алдында жүрген ер-азаматтарға кескізген. Қалай десек те, өзіміздің ата-бабамыз істеп келе жатқан салттың астарында үлкен мән, әдемі тілек, жақсы ниет, мазмұнды тәрбие жатыр. Мұсылман та-нымында да жақсы бастаған істі жақсылыққа балап, игіліктен үміт ету – тәфәул жасау үрдісі бар. Балаларға қамқорлық жасап, тәрбиелеумен қатар олар үшін Алла-дан дұға тілеуді де ұмытпаған жөн. Алла ата-ананың өз перзенті үшін жасаған дұғасын сөзсіз қабыл етеді.

Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі бол-сын) былай деген: «Үш түрлі дұға сөзсіз қабыл болады: жәбір көрушінің дұғасы, жолаушының дұғасы және ата-ананың баласына жасаған игі дұғасы (тілегі)» (хадисті Әбу Дәуіт, Термези, ибн Мәжа жеткізген).

Тұсаукесердің тағы бір мәнісі – алғашқы қадамын тәй-тәйлап басқан баланың ендігі жерде сүрінбеуі, басқан қадамының сәтті болуы, бастысы, «аяғын нық бассын, өзінің туған жерінде аяғын нық басып жүрсін» деген көп тілегі. Бұл – баланың үлкен өмірге алар жолдамасы, тойдың басы, өмірге бастар қадамының алғашқы баспалдағы.

Тұсаукесерде шашу шашылады. Бұдан соң «жүйрік бол!», «шауып кет!» деген секілді тілектерді айта оты-рып, екі қолынан екі адам жетектеген баланың тұсауын таңдалып алынған адам кесіп жібереді. Тұсауы кесілген соң, сәбиді екі адам ортаға алып шығады да, тез-тез жүгіреді. Осы кезде «Тұсаукесер» жыры шырқалады:

Қаз-қаз, балам, қаз балам,

Қадам бассаң, мәз болам.

Қаз-қаз, балам, қаз балам.

Тақымыңды жаз балам.

Күрмеуіңді шешейін,

Тұсауыңды кесейін,

Қадамыңа қарайық,

Басқаныңды санайық,

Қаз-қаз, балам, жүре ғой …

Балтырыңды түре ғой.

Тай-құлын боп шаба ғой,

Озып бәйге ала ғой.

Қаз баса ғой, қарағым,

Құтты болсын қадамың!

Өмірге аяқ баса бер,

Асулардан аса бер.

Жүгіре қойшы, құлыным,

Желбіресін тұлымың.

Елгезек бол, ерінбе,

Ілгері бас, шегінбе.

Қарап отырсақ, қазақ халқы «Тұсаукесер» салтын бала өміріндегі әрбір кезеңінің әр қадамының сәтті болуы үшін жақсы ниетте жасаған. Тіпті қиылған ала жіпті ағайындар «сондай күнге біз де жете берейік» деп алатын болған. Тұсаукесер дәстүрі сәби өміріндегі келесі бір кезеңнің басталғандығын білдіреді. Аяғын тәй-тәй басқан бүлдіршіннің жолы ашық болып, келе-шекке нық қадам басып, көп сүрінбеуіне үміт ете жаса-латын жоралғы. Шариғатта мұсылмандар жақсы көрген игі дәстүрлер де жағымды саналады.