Үнді мәдениет аясындағы философия — Философия — Рефераты на казахском языке — Библиотека

Үнді халқының, көрші Қытай елі сияқты, 4-5 мыңжылдық өркениеттік тарихы бар. Олай болса, оның өзіне тән ерекшеліктері біршама.

Үнді елінің ғажап ерекшелігі — оның әлеуметтік ұйымдастыруында. Ондағы адамдар үлкен жабық әлеуметтік топтардан тұрады. Оны — варна, я болмаса каста дейді.

Негізінен алғанда, Үндістан қоғамында 4 каста тарихи пайда болды. Олар:

Брахмандар (ақтар); айналысатын істері — ой еңбегі, негізінен, діни қызметкерлер, ел басқарушылар.

Кшатрилер (қызылдар); айналысатын істері – жауынгерлік істер.

Вайшьилер (сарылар); еңбек ететін адамдар, негізінен, егін егу, мал бағу, қолөнермен айналысу т.с.с.

Шудралар (қаралар) — ең ауыр, кір жұмыстармен айналысатындар.

Тарихи алғы үш каста — б.ғ.д. 1500 жылдары Үнді еліне басқа жақтан келген арий тайпалары. Шудралар — жергілікті сол жерде пайда болған аборигендер болып есептеледі (aborigine — латын сөзі, басынан бастап).

Әрбір кастаның өзінің әдет-ғұрыптары және басқа касталармен қандай қатынаста болу керек жөніндегі ережелері бар. Үлкен касталардың өзі іштей әртүрлі топтарға бөлінеді.

Басқа жақтан келген адамдар бірде-бір кастаның ішіне кіре алмағаннан кейін, өзінше дербес каста болып қалыптаса бастайды.

Касталық қоғам қалай пайда болғаны, оған әкелген қандай себептердің болғаны белгісіз болса да, оның негізінде жатқан 3 принципті көрсетуге болады. Олар:

Әрбір кастаның ішкі тазалығы және басқалардың сол тазалықты бұзуы мүмкіншілігінен пайда болатын үрей, қорқыныш сезімі;

Касталық қоғамның пирамидальдық құрылымы. Әр каста өзінен төмен жатқан топтарға жоғарыдан қарап, өзінің қадірлігін сезінуге мүмкіндік алады.

Реинкарнация, яғни адамның жан дүниесінің келесі өмірде ауысып кету мүмкіндігі.

Әрбір адамның негізгі құндылығы сол өзі туып-өскен каста болғаннан кейін, индустар қоғамның саяси өміріне, жерге, билікке онша көп мән бермеген. Үнді еліне жер ауып келген басқа халықта ерекше каста болып, өзінің әдет-ғұрыптарын, тілін сақтауға жақсы мүмкіндік алып, сол қоғамның ерекше құрамдас бөлігі ретінде жеңіл сіңісіп кетеді.

Үнді халқының тағы бір орасан-зор ерекшелігі — оның өте бай мифологиясында. Жер бетіндегі бірде-бір халықтың аңыздарын үнді аңыздарымен салыстыруға болмайды.

Үнді аңыздарында 3 мыңнан артық Құдай кейіптері суреттелген! Олар да адамдар сияқты сүйінеді, күйінеді, туады, қартаяды, соғысады, бір-біріне көмектеседі т.с.с.

Үнді мифологиясындағы негізгі Құдайлар мен негізгі ұғымдар:

 Индра — найзағайдың, күн күркіреудің Құдайы;

Митра — күн Құдайы;

Варуна — аспан Құдайы;

Агни — от Қүдайы; Яма — өлім Кұдайы;

Тапас — дене іңкәрі, жылылық;

Рита — ғарыштағы тәртіп;

Пуруша — ғарыш адамы, рух, жан;

Карма — адамның тағдырын құрайтын жан-дүние;

Сансара — ғарыштағы қысылған, күйзелген жан-дүние әлемі;

Мокша — бұл дүниедегі азаптан кұтылып, дүниежүзілік рухқа қосылуға мүмкіншілік алу;

Дхарма — заң мен әділет Құдайы.

Үнді мифологиясындағы негізгі кітаптар: Ригведа, Упанишада, Махабхарата, Бхагавадгита т.с.с.

Үнді космогониясына (Дүниенің пайда болуы) келер болсақ, онда ол Пуруша — ғарыш адамымен байланыстырылады. Құдайлар оны құрбандыққа шалып, оның денесінен бүкіл Дүние пайда болады.

«Пуруша неше бөлікке бөлінді? Оның аузы мен бөксесі, қолы мен аяғы не нәрсеге айналды? Оның аузы — Брахманға, қолы -кшатриге, бөксесі — вайшьиге, аяғы — шудраға айналды. Ай -ойынан, күн — көзінен, кіндігінен — кеңістік, тынысынан — жел, басынан — аспан, аяғынан — жер. Осылай Дүние келді», — дейді Ригведа.

Ал Упанишадаға келер болсақ, Дүниені жаратқан Брахман болып саналады. «Брахман — ең бірінші Құдай, бәрін жаратқан, бәрін сақтайды. Ол — Дүниенің ең басы, себебі байланыстырушы». Оны қалай танып-білуге болады? деген сұраққа, «нети-нети» (ол емес, ол емес) деген жауап береді. «ол танылмайды, бұзылмайды, байланбайды, ауыспайды …»

Үнді мифологиясында адам — табиғаттың өсімдіктер мен жануарлар сияқты ажырамас бөлігі ретінде қаралады. Адам дене мен жаннан тұрады. Адам Дүниеге келгенде оның бойына жан келіп кіреді және ол сол адамның кармасын анықтайды. Мысалы, егер сәбидің денесіне қылмыскердің жан дүниесі ұяласа, онда ол өсе келе қылмысқа баруы мүмкін. Бірақ ол өзін дұрыс ұстап, әрқашанда өзінің рухани тазалығын сақтаса, мокшаға (құтылу) — сансарадап құтылу дәрежесіне көтеріліп, бұрынғы кармасынан айырылып, аспандағы рухқа қосылып, мәңгілікке жетуі мүмкін.

Мифологиядағы моральдық мәселелерге келер болсақ, онда Дүниеге байланбау, кемдерге көмектесу, еш нәрсені зәбірлемеу, өтірік айтпау сияқты талаптарға көп көңіл бөлінген. «Адам байлыққа қуанбауы керек: біз байлыққа ие бола аламыз ба, егер сені көрсек — Яма!» (Яма — өлім Құдайы).

«Менің білетінім — байлықта тұрақтылық жоқ, өйткені мәңгілікке уақытшамен жетуге болмайды» деген дана сөздерді Үнді мифологиясында табуға болады.

Үнді мифологиясының негізгі қағидалары соңынан пайда болған философиялық көзқарастарға өзінің зор әсерін тигізді.

Джайнизм философиясы

Джайнизм (Джина — жеңіс) философиясының негізін қалаған Махавира деген ойшыл болған.

Джайнизм «жеңіс» деген сөзден шыққан. Адам кімді жеңу керек? Басқаларды ма, әлде бүкіл Дүниені ме? Жоқ, бұл Дүниеде шынайы жеңіс — ол адамның өзін-өзі жеңуі.

Джайнизм философиясында 9 ұғым бар. Олар: тірі (джива), өлі (аджива), ізгі, күнә, жанның бұзылуы (ашрава), самвара — жанның тазалануы, тәуелділік, карманы бұзу — нирджара, жаннь денеден кұтылуы — босау.

Джайнизм философиясының негізгі ұғымдарының бірі — святвада (свят — белгілі бір жағдайда) әрбір заттың шексіз әртүрлі қасиеттері мен белгілері бар. Уақыттың шеңберінде олардың бәрі өзгеріп отырады. Сондықтан бірде-бір затты толығынан танып-білу мүмкін емес. Зат жөніндегі біздің тұжырымдарымыз шектелген болуы керек.

Джайнизмнің «үш маржаны», ол — дұрыс сенім, дұрыс білім, дұрыс жүріс-тұрыс.

Адам өз-өзін жеңуі үшін бірнеше қағидаларды ұстауы керек.

Олар:

Апариграха — дүниедегі заттарға қызықпау,  байланбау,

самарқау қарау;

Сатья — әрқашанда ол қандай қиын болса да шындықты айту;

Астея — ұрламау, өлейін деп жатсаң да, еш нәрсені рұқсатсыз

алмау, сұрап қана алу;

Ахимса — еш нәрсеге зәбірлік жасамау, өйткені барлық тіршіліктің жаны бар.

Тарихта мындаған жылдар өтсе де, джайнизмнің адам алдына қойған талабына әлі де болса қазіргі өркениет жеткен жоқ.

Уақытында Үнді елінің XX ғ. ұлы азаматы Махатма Ганди ахимса қағидасына сүйене отырып, өз халқын бейбіт жолмен ағылшындардың бодандығынан алып шыққан болатын.

Ал бүгінгі таңда ахимсаның рөлі бұрынғыдан да жоғары болып отыр. Мысалы, бүгінгі тандағы «аңшыларға» келетін болсақ, олар күннен-күнге әлсіреп келе жатқан табиғатқа қаншалықты теріс әсерін тигізіп жатыр! Жануарды өлтірген — бір қадам адам өлтіруге жақын, ал адам өлтірілген жағдайда — соғыстың да бітпейтіні хақ. Сондықтан аң аулап, хайуандық инстинктерді оятқанша, табиғатқа тек фото аулауға» шығу — бүгінгі таңның талабы.

Нарықтық заманға өту жолында бүгін көп адамдар бірін-бірі алдау жолына түсіп, біреу мың теңгенің затын ұрлап түрмеге түссе, екіншісі миллиондаған теңге тұратын байлықты басып қалып, іскер деген атақ алып жүр. Егер джайнизм дүниеге байланба десе, біздің журналистер «Бай және бақытты болған жақсы» деген бағдарламаларды телеэкранная көрсетеді. Сен бай болып, айнала қоршаған адамдар қайыршы болса, ондай өмірден қандай ләззат алуға болады?!

Сонымен джайнизм философиясының гуманистік моральдық құндылықтары — ұлы Үнді халқының рухани ақмаржаны, ол бүгінгі таңға шейін қоғамдық сананың ажырамас бөлігі. Әсіресе бұл құндылықтар бүгінгі барлық адамға керек материалдық қажетіктерді өтеп, күнбе-күн жалған қажеттіктерді жасап, жарнама арқылы солардың жолына миллиондаған адамдарды салып қойған Батыс қоғамына ауадай қажет. Мұның өзін кейбір Батыс ойшыллдарының өздері де мойындап отыр.

Буддизм

Үнді елінде пайда болып, дүниежүзілік үшінші дінге айналған философия ілімі — буддизм.

Буддизмнің негізін қалаған Үнді елінің шакья тайпасынан шыққан Гаутама Сидхартқа (563-483 б.ғ.д.).

Будда жөніндегі аңыздарға қарағанда, ол үлкен гүлдеген бақыттың ішінде туып-өсіп тәрбиеленіпті. үйленіп, балалы болыпты. Бірақ   күндердің бір күнінде  қалаға келіп,  халықтың шексіз зардабын көріп, 29 жасында тәтті өмірден бас тартып, ел арала кетеді. 6 жыл ел кезіп, өзінің тәнін қинап, ел кезген брахмандармен сұхбаттасып, Дүниенің терең мәэнін іздейді.

Бірақ одан еш нәрсе шықпағаннан кейін, ол адамның зардап шегуінің себебі неде және одан қалай құтылу керектігі жөнінде ойланады.

Күндердің бір күнінде ол алып ағаштың түбіне келіп отырып, ақырында ақиқатқа жетеді — ол Буддаға — яғни ағарған, даналық деңгейге көтерілген әулиеге айналады. Сол күннен бастап ол өзін ашқан ілімін кеңінен халыққа тарата бастайды.

Будданың ашқан «Төрт ақиқаты»:

Бұл Дүниедегі өмір зардапқа толы. Оның көбін ешбір адам аттап өте алмайды, өйткені адам бұл дүниеге жылап келеді, жылап кетеді;   адам  ауырып  зардап  шегеді;   әке-шешесінен,   ағайын туғанынан,   сүйген   жарынан,   жолдас-жораларынан   айырылып қайғырады. Мұның сыртында өмірден тілегеніне жете алмай қиналады. «Адам болу өте қиын. Өтпелі пенденің өмірі қиын».

Зардапты жеңу үшін оның шыққан қайнар көзін, себебін білу керек. Оның себептері: өмірге деген құштарлық, өмірде болуға деген іңкәрлік, ләззатқа тоймаушылық. «Құмарлықтан күшті от жоқ; жек көруден артық пәле жоқ; денеден артық бақытсыздық жоқ; тыныш өмірден артық бақыт жоқ». «Ол мені аяғына басты, ол мені ұрды, ол мені жеңді, ол мені жалаңаш қалдырды». Мұндай ойларды ішінде сақтаған адамның жек көруі тоқталмайды. «Адамдар дамыл таппай, қорқып қашқан қояндай, айнала жүгіріп жүр».

Зардаптың себебі анықталғаннан кейін оны тоқтатуға болады, «өйткені ешқашанда бұл дүниеде жек көру жек көрумен тоқтатылмайды, тек қана жек көруді жоқ қылу арқылы оны тоқтатуға болады. Міне, бұл – мәңгілік шындық. Егер адам құмартудан құтылса, надандық пен жек көруден арылса, еш нәрсеге байланбаса ғана әулиелік жолға түседі!»

Зардапты тоқтатын жол бар, ол — сегіз қырлы. Олар:

Дұрыс көзқараста

Дұрыс сөйлеуде

Дұрыс бағытта ойлауда

Дұрыс өмір салтында

Дұрыс жүріс-тұрыста

Дұрыс бетбұрыста

Дұрыс күш салуда

Дұрыс зейін қоюда.

Міне, осы сегіздік жолына түскен адам толығынан зардаптан айырылып, нирванаға жетеді.

Сонымен ләззат пен құмарту жолына түскен адамдар тұрпайы, пайдасыз, дөрекі, ал денесімен күресіп, оны қинаған адамдар зардаптан шыға алмайды. Тек ортаңғы жол дүниені көрсетіп, білім әкеліп, екі жолдың ортасымен өтіп адамды тынышталуға, құдіретті білімге, даналыққа, нирванаға әкеледі.

Буддизмнің айтуына қарағанда, бұл Дүниедегі заттар мен құбылыстардың бәрі де бір-бірімен байланысып, бір-бірінен туып, бір-бірін алмастырып жатыр. Дүниеде өзімен-өзі өмір сүріп жатқан еш нәрсеге тәуелсіз екі-ақ нәрсе бар, ол — кеңістік пен нирвана.

«Нирвананы ешкім тудырған жоқ, нирвана жөнінде ештеңе айта алмаймыз: ол пайда болды ма, әлде пайда болмады ма, пайда болуы керек пе, әлде керек емес пе, ол өткенде ме, әлде болашақта ма, оны көзбен көруге, құлақпен естуге, иісін сезінуге, дәмін алуға, ұстап қарауға бола ма, әлде болмай ма». Онда нирвана болмағаны ғой.

«Нирвана бар, оған зердемен жетуге болады. Ақиқат жолымен өмір сүріп жатқан оқушы, егер ол сезімдік құмартудан айырылса, нирванаға жетеді. «Дүниеде жел бар ма?» «Бар». Онда маған желдің түсін, бітімін, көлемін: үлкен бе әлде кіші ме, ұзын ба әлде қысқа ма, көрсетші», — дейді Будда. Шәкірті оған былай дейді: «Ол мүмкін емес, мен оны көрсете алмаймын, желді қолмен ұстауға, құшақтап қамтуға болмайды, бірақ ол бар».

Будда оған жауап ретінде: «Сол сияқты, нирвана бар болғанымен, мен оны саған көрсете алмаймын», — деп қорытады.

Қорыта келе, буддизм ілімі зардапты тоқтату үшін адамды бұл Дүниедегі қызыққа байланбауға шақырады, өйткені ол адамды өзінің шексіз бір-бірімен байланысты ағымына сальш, Дүниеге тәуелді келу  заңының шеңберінен шығармайды,  олай  болса, бітпейтін зардап шектіреді, өйткені бұл Дүние — «Мая» — ұлы сағым, елес, алдамыш.

Сондықтан құмартуды суытып, Дүниеге қызығудан бас тартып, бірте-бірте сөну, өшуді буддизм нирвана дейді. Яғни нирвана дегеніміз — өмірден бас тарту, бейболмысқа өту. Сонымен, Қытай философиясы сияқты, буддизмде де біз бейболмыс ұғымының іргетастылығын байқаймыз.

Буддизм философиясы дүние жүзінде бірінші болып адам рухын ашып, оның құдіретті күшін көрсеткен философия. Касталарға бөлінген, адамды аяққа басып, хайуаннан төмен көрген қоғамда, «мен табиғаттың, қоғамның соқыр заңдылықтарынан, тәуелді Дүниеге келу заңынан жоғарымын, мен — адаммын» деген философияны буддизм дүниеге әкелді.

Адам сыртқы табиғатқа қарап, оған: «Мен сенен жоғарымын, өйткені мен сені өз ішімде болса да құрта аламын, мен өз еркіммен сенімен байлайтын құмартуды тоқтата аламын», — дейді.

Адамзат тарихында мұндай батыл өмірден бас тартушылық ешқашан еш жерде болған жоқ.

Сонымен қатар буддизмнің гуманистік-адамгершілік жақтары — ой тазалығы, іс-әрекет тазалығы, тіршілікті зәбірлемеу, зұлымдыққа зорлықпен қарсы шықпау, дүние құмау, кемтар адамға қол ұшын беру т.с.с. адамзат рухының әрі қарай шыңдалуына зор әсерін тигізді.

Үнді философиясындағы материалистік көзқарастар

Әрине, Үнді философиясында идеалистік ағымдар басым болғанымен, сонымен қатар онда материалистік көзқарастар да пайда болды.

Үнді философиясындағы натурфилософиялық көзқарастарға келетін болсақ, олар дүниені 5 тұрақтыдан тұрады деп есептеген. Олар — жер, су, от, ауа, кеңістік. «Осы дүниеде бес тұрақты қосылған, оған джива неге керек   (джива — жан-дүние). Егер тұрақтының бірі болмаса, онда ол қосынды да жоқ. Ет, қан, май; сүйек, және оларды біріктіретін тарамыстан дене тұрады. Бірақ дживаны ешкім көрген жоқ. Жұрт джива естиді деп айтады. Бірақ құлақпен біз естиміз бе?» — деген материалистік көзқарастарды біз кездестіреміз. «Джива (жан) дегеніміздің өзі — дене. Ал дененің бәрі қартаяды, өзгереді, құриды. Ең алдымен ескіріп, тесіліп, содан кейін құлайтын үй сияқты, сезім, манас (ақыл), жел де, ет пен қан да, сүйек те шіріп, әрбіреуі өзін тудырған заттарға айналады», — деген сөздерді оқуға болады.

Екінші материалистер мәселені тереңірек қарап, Дүние алғашқы материядан — пракритиден жаратылған деген пікір айтады. Пракритидің 3 гуны (гун — қасиет) бар. Олар — саттва, раджас және тамас.

Саттва — ашық, оған ешқандай таңба түспеген, бізге біліммеи бақыт әкеледі.

Раджас — құмарту қасиеті, ол іс-әрекетке итереді.

Тамас — жайбарақаттық пен жалқаулықты, ұйқы мен миғұлалықты көрсетеді.

Үнді материалистерінің ойынша, пракритидің бұл 3 гуны бір-бірімен күресте болады. Егер раджас пен тамас жеңілсе, онда саттва үикейеді. Раджас пен саттва жеңілсе, онда тамас ұлғаяды. Тамас пен саттва жеңілсе, раджас күшейеді.

Саттва ұлғайған адам өлгенде таза әлемге жетеді. Раджас ұлғайған адам өлгенде, ол тағы карманың шеңберінде туады.

Тамас ұлғайған адам өлгенде, олар адасқандардың ішінде қайта дүниеге келеді.

«Саттваға тұрақтылар жоғарыға бағыттайды, раджасқа -ортада қалады, тамасқа — төменге, қараңғыға кетеді».

Үнді   философиясында  чарвака  бағытының  қағидалары қарапайым адамдардың арасында кең тарағанға ұқсайды.

«Осы өмірде бақытты болуға тырысайық.!

Өлмейтіндер бұл өмірде жоқ екен.

Ол өлген сәтте күлге айналады.

Қалайша, ол бұл өмірге тағы келеді.

Олай болса чарвактар өмірдің мәнін байлық пен ләззат алудан көрген, олар о дүниені мойындамаған.

Дүниеге құмарту, одан ләззат алудан ол бізге зардап әкеледі деп неге қашамыз? Біз өмірден ләззат алып, зардаптан құтылуымызға болады. Ол балықты ұстап алып етін жеп, сүйегін лақтырып, күрішті қабығымен алып, оны тазалап жеген сияқты деген пікір айтады.

Чарвактар әсіресе брахман дініне қарсы шығып, о дүние, жұмақ, тозақ ұғымдары адамдарды қорқытып, сондай көзқарасты тарату арқылы өзін асырап жүрген, ақылы мен еңбекқорлығы жоқ адамдардың айласы деген пікір айтады.

«Егер құрбандыққа шалынған жануар аспанға аттанса, Онда соны жасаған адам өзінің әкесін неге шалмайды?»

«Бұл өмірде ойнап күл де, қарызға алсаң да іхид іш (іхид -шараптың бір түрі). Ертең-ақ күлге айналғанда, қайта өмірге келесің бе? Егер денеден кеткен басқа әлемге аттанса, онда ол өзі сүйетіндерге неге қайта оралмайды?» — деген өткір сұрақтар қойып, өз заманындағы брахмандармен күрескен.

Үнді философиясында Дүниенің негізін екі бастамадан пракрити (материя) және пурушадан (жан) шығармақ болған ағымды да кездестіруге болады.

 «Білгің келсе, пракрита мен пуруша екеуінің де бастауы жоқ; біл, сананың өзгеруі пракритиден шығады; себеп пен іс-әрекеттің қайнар көзі пракритиде. Пуруша пракритидің тудырған гундарынан ләззат алады», — дейді.

Қорыта келе, біз көне Үнді философиясынан тамаша ойлар кездестірдік.

Олардың көбі біздің қазіргі заманға лайық, бүгін өмір сүріп жатқан адамдарға өзінің зор әсерін тигізеді.

Бүгінгі қоғамның интеллектуалдық топтарында кейбір адамдардың Үнді дініндегі секталарға қызыға қарауы, соған кейде мүшелікке кіруі ол, әрине, бүгінгі тандағы елдегі рухани дағдарыспен байланысты. Сонымен қатар Үнді халқының бейбіт рухы, адамның бұл өмірде орын табу жөніндегі толғанысы өзіне баурап, тартпай қоймайды.