Түсінігі, түрлері және әлеуметтік-құқықтық маңызы өтінішхаттар туралы қазақша

Қазіргі заманғы отандық қылмыстық іс жүргізу заңының сөзсіз жетістіктеріне сот ісін жүргізуге қатысушылардың өтініш білдіру және қылмыстық процесті жүзеге асыратын лауазымды адамдардың оларды шешу мәселелерін реттейтін арнайы тарау нормаларының болуын жатқызған жөн. Бұл тараудың пайда болуы қылмыстық процеске қатысушылардың қылмыстарды тергеу және қылмыстық істерді сот арқылы шешу салаларындағы өтініштерінің әлеуметтік-құқықтық маңыздылығына байланысты болды. Іс жүзінде, өтінішхаттар мәлімдемесі Ықпал етудің, қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың оның барысы мен нәтижелеріне әсер етудің маңызды құралдарының бірі болып табылады. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі өтініш — оған қатысушылардың тиісті мемлекеттік органға немесе лауазымды адамға қандай да бір іс жүргізу әрекеттерін жасау немесе жасаудан тартыну туралы не іс жүргізу шешімдерін қабылдау немесе оларды қабылдаудан тартыну туралы өтінішін қамтитын өтініші.

ҚІЖК-нің 15-тарауында қылмыстық процеске қатысушылардың өтініштерінің, өтініштерінің қаралу және шешілуінің барынша қағидатты мәселелері реттеледі. Жекелеген өтінішхаттарды мәлімдеу, қарау және шешу тәртібінің ерекшеліктері сотқа дейінгі және сот ісін жүргізуді реттейтін қылмыстық іс жүргізу Заңының бірқатар нормаларында да баяндалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылар мәлімдеген өтінішхаттардың көмегімен шешілуге болатын мәселелердің саны көп. Осыған байланысты қылмыстық процесс теориясында оның қатысушыларының өтініштерінің әртүрлі жіктелуі бар.

Қолдаухатты қойылған мақсаттарға қарай: 1) қылмыстық процеске қатысушылардың қылмыс жасаудың нақты мән-жайларын анықтауға, қылмыстық іс бойынша жол берілген қылмыстық іс жүргізу заңнамасын бұзушылықтарды жоюға, дәлелдемелерді жарамсыз деп тануға бағытталған өтініштері және т. б.; 2) өтініштер-қылмыстық процестің жекелеген қатысушылары прокурорға немесе сотқа жүгінетін қаулылар. Атап айтқанда, тергеуші тергеу органы басшысының келісімімен немесе анықтаушы прокурордың келісімімен күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын таңдау қажет болған жағдайда өз қаулыларымен сот алдында тиісті өтінішті қозғайды; 3) өтініш-прокурор қорытынды сот шешімдерімен келіспеген жағдайда мәлімдейтін ұсыным. Мысалы, ол апелляциялық, кассациялық немесе қадағалау сатыларындағы соттарға жіберетін, тиісінше апелляциялық, кассациялық немесе қадағалау ұсыныстары деп аталатын прокурордың өтінішхаттары <1>. ——————————— <1> бұл туралы толығырақ қараңыз: Ресей Федерациясының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне түсініктеме / Отв. ред. В. И. Радченко. М., 2006. С. 342 — 346. Өтінішхаттарды мәлімдеуге құқығы бар адамдардың іс жүргізу мәртебесіне қарай олар:: 1) күдіктінің немесе айыпталушының өтініші; 2) ҚІЖК-нің 119-бабына сәйкес күдікті, айыпталушы, олардың заңды өкілдері мен қорғаушылары, жәбірленуші, жеке айыптаушы, олардың заңды өкілдері мен өкілдері, сарапшы, сондай-ақ азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері іс жүргізу әрекеттерін жүргізу немесе іс жүргізу үшін шешімдер қабылдау туралы өтінішхатты мәлімдеуге құқылы.: а) қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау; б) өтініш білдірген адамның немесе ол өкілдік ететін адамның құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету. Сот талқылауы барысында өтінішхаттарды мәлімдеу құқығына мемлекеттік айыптаушы да ие. Өтінішхаттарды мәлімдеуге құқығы бар процеске қатысушылардың тізімі толық емес деп ойлайтын процессуалистердің пікірімен келісу керек деп ойлайды.

Өтініштерді қарайтын және шешетін мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың өкілеттіктеріне байланысты: 1) тергеушіге жолданған өтінішхаттар; 2) анықтаушының прокурорға жолданған өтініштері; 3) бірінші сатыдағы сотқа жолданған өтінішхаттар және т. б. Қылмыстық сот ісін жүргізу сатыларына байланысты өтінішхаттар қылмыстық сот ісін жүргізу сатысына бөлінуі мүмкін.: 1) сотқа дейінгі іс жүргізу (қылмыстық іс қозғау және қылмыстарды алдын ала тергеу); 2) сот талқылауы сатысында мәлімделген өтініштер; 3) үкімді орындау, екінші сатыдағы сотта іс жүргізу сатыларында мәлімделген өтінішхаттар және т. б. Қылмыстық процесс сатыларының табиғаты мен мазмұнын біріншіден, тиісті өтінішхат жіберілуге тиіс лауазымды адам, екіншіден, мәлімделген өтініш бойынша шешілуге жататын мәселелердің сипатын айқындайды. Типтік өтініштер болып табылады: 1) алдын ала тергеу сатысында — тергеу әрекеттерін жүргізу туралы, сараптама жүргізуді нақты сараптама мекемесіне немесе нақты адам-сарапшыға тапсыру туралы, қылмыстық істі тоқтату туралы шешім қабылдау туралы, қылмыстық іс материалдарында бар, дәлелдеме ретінде жол берілмейтін ақпаратты тану туралы өтініштер және т. б.; 2) сот талқылауына дайындалу сатысында (сот отырысын тағайындау, айыпталушыны сотқа беру кезінде) — алдын ала тыңдау жүргізу, қылмыстық істі қысқарту, қылмыстық істі прокурорға және т. б. жіберу туралы өтініштер.; 3) сот талқылауы сатысында — қосымша дәлелдемелерді талап ету туралы, қылмыстық істі қарауды кейінге қалдыру туралы, ақтау үкімін және т. б. шығару туралы өтініштер.; 4) екінші сатыдағы сотта іс жүргізу сатысында — таңдалған жаза шараларын жеңілдету туралы, үкімнің күшін жою және істі жаңадан сот талқылауына жіберу туралы өтініштер және т.б. ——————————— <1> Бұл туралы толығырақ қараңыз: қылмыстық процесс. Жалпы бөлім / ред.В. З. Лукашевич. СПб. Алматы,2004. С. 388 — 394. Қылмыстық сот ісін жүргізуде өтініш білдіру институтының әлеуметтік-құқықтық мәні мынадай мән-жайлармен айқындалады. Біріншіден, мәлімделген өтініштер қылмыс жасаудың нақты және өзге де мән-жайларын анықтауға және демек, Қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттарына қол жеткізуге және міндеттерін шешуге ықпал етеді. Екіншіден, қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың өтініштері олардың құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің тиісінше қорғалуын қамтамасыз етеді.

Үшіншіден, мәлімделген өтініштер қылмыстық заң нормаларының дұрыс қолданылуына және қылмысты алдын ала тергеу және қылмыстық істі сот талқылауы барысында тиісті құқықтық рәсімнің сақталуына жәрдемдеседі. Төртіншіден, тараптардың өтініштері тергеу және сот қателіктерін жоюға ықпал етеді,олардың саны біздің елімізде, өкінішке орай, әлі де үлкен. § 2. Өтініш тәртібі, өтініштерді қарау және шешу ҚІЖК-нің 120-бабына сәйкес өтініш қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің кез келген сәтінде жазбаша, сондай-ақ ауызша нысанда мәлімделуі мүмкін. Жазбаша өтініш қылмыстық іске тіркеледі, ал ауызша — тергеу немесе өзге де іс жүргізу әрекетінің не сот отырысының хаттамасына енгізіледі. Өтінішті қанағаттандырудан бас тарту қылмыстық процеске қатысушыны алдын ала тергеудің немесе сот талқылауының келесі кезеңі барысында, сондай-ақ қылмыстық сот ісін жүргізудің бақылау сатыларында осы өтінішті қайта мәлімдеу құқығынан айырмайды. ҚІЖК-нің 120-бабында тұжырымдалған ережелерді талдау келесі мән-жайларға назар аударуға мүмкіндік береді. Қылмыстық сот ісін жүргізудің барлық қатысушыларына міндетті түрде олардың өтініш жасау құқығы түсіндіріледі. Бұл түсіндірудің міндеті анықтаушыға, тергеушіге және судьяға (немесе қылмыстық істі алқалы қарау және шешу кезінде сот отырысында төрағалық етуші судьяға) жүктеледі.

Жекелеген қылмыстық іс жүргізу жағдайларында өтінішхаттарды мәлімдеуге құқықты түсіндіруді лауазымды адамдар бірнеше рет жүзеге асырады.

Мәселен, тергеуші алдын ала тергеу аяқталған кезде айыпталушыға оны айыптау бойынша қылмыстық істі қарау және шешу құқығын түсіндіруге міндетті.: 1) сот талқылауының ерекше тәртібімен; 2) алқабилердің қатысуымен сот; 3) құрамында үш кәсіби судья бар сот арқылы жүзеге асырылады. Бұдан басқа, ол алдын ала тыңдауды өткізу туралы өтініш білдіру құқығын түсіндіреді (ҚІЖК-нің 217-бабы).

Айыптау қорытындысы немесе айыптау актісі бекітілгеннен және қылмыстық істі сотқа жібергеннен кейін прокурор бұл туралы Тараптарды хабардар етуге және ҚІЖК-нің 15-тарауының (222 және 226-баптар) нормаларында белгіленген тәртіппен алдын ала тыңдау өткізу туралы өтінішхатты мәлімдеуге құқығын түсіндіруге міндетті. Қылмыстық іс жүргізу заңының қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің кез келген сәтінде өтінішхатты мәлімдеуге рұқсаты абсолюттік сипатта болмайды. Жекелеген жағдайларда заң шығарушы өтініш беру кезеңін (уақытын) шектеуге жол береді. Мысалы, сотталушы сот талқылауын тағайындау туралы шешім қабылдағаннан кейін алқабилердің қатысуымен алдын ала тыңдауды тағайындау және соттың қылмыстық істі қарауы туралы өтінішті мәлімдеуге тыйым салынған (ҚІЖК-нің 231-бабы).

Айыпталушының, егер ол өзіне тағылған айыппен келіссе, тек сот талқылауының ерекше тәртібімен үкім шығару туралы өтінішхатты мәлімдеуге құқығы бар.: 1) алдын ала тергеу аяқталғаннан кейін қылмыстық іс материалдарымен танысу сәті; 2) Алдын ала тыңдау барысында, егер қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес оны жүргізу міндетті болып табылса (ҚІЖК-нің 315-бабы). Соттылықты алу туралы өтінішті соттылығы бар адам бастапқы өтінішті қанағаттандырудан бас тарту туралы судья қаулы шығарған күннен бастап бір жыл өткеннен кейін (ҚІЖК-нің 400-бабы) мәлімдеуі мүмкін. Бұл жағдайда қылмыстық іс жүргізу заңында қылмыстық процеске қатысушылардың өтінішхатының нысандарын көрсетуден басқа, қандай да бір белгілі бір талаптар болмайды.