Тәрбие үрдісінде мақал — мәтелдерді пайдалану

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы:
Мақал-мәтелдер – халық даналығы

Орындаған:
Тексерген:

Орал, 2015ж.
Мазмұны

Кіріспе … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … … … … …3
1 Негізгі бөлім. Мақал-мәтелдер – тәрбие құралы
1.1 Мақал-мәтелдердің
зерттелуі … … … … … … .. … … … … … … … … … … ..
… … 5
1.2 Бала тәрбиесінің түп негізі — мақал-
мәтелдерде … … … … … … . … … … … .12
2 Практикалық бөлім. Тәрбие үрдісінде мақал-мәтелдерді пайдалану
2.1. Мақал-мәтелдердің тәрбиелік
мәні … … … … … … … … … … … … … … … … 15
2.2. Мақал-мәтелдердің
оқытылуы … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
..22
2.3. Сабақтан тыс уақыттарда мақал-мәтелдер арқылы тәрбие
беру … … … …29
Қорытынды … … … … … … .. … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … … ..36
Пайдаланылған әдебиет
тізімі … … … … … … … . … … … … … … … … … … ..
… … 38

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан
әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жалпыға бірдей білім беретін орта
мектептердің алдына әлемдік өркениеттің барлық талаптарына сай келетін,
парасатты, тәрбиелі жастарды тәрбиелеп дайындауды талап етуде. Бұл
Отанымыздың келешек дамуымен, әлемнің алдыңғы қатарлы елдер қатарына
қосылуымен, қазіргі мектеп оқушыларының білім дәрежесімен, шығармашыл ойлай
алу қабілеттерімен сабақтаса орайласады. Осыған орай білім беру салаларында
оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын қолдану жұмыстары жедел
қарқынмен жүруде.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі
…білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет
[1]. Бұл оқушылардың ана тілінде жатық таза сөйлеуіне, өз ойын жүйелі, анық
жеткізуге әсер етеді.
Оқушылардың сабақтағы белсенділігі олардың сабаққа қызығушылықтарының
артуымен тығыз байланысты. Әсіресе, мақал-мәтелдер оқушылардың лидерлік
қабілеттерін жетілдіріп, өз пікірін дәлелдеуге, сыныптастарымен еркін
пікірлесуге ықпал етеді. Мақал-мәтелдер оқушыларды тілдік материалдарға
қызықтырумен қатар ана тілінен алған білімдерін бекіту, тереңдету үшін де
тиімді. Мұның өзі мақал-мәтелдер бастауыш сынып оқушыларының танымын
кеңейтіп, оның ойлау қабілетін, ізденімпаздығын, еңбекқорлығын жетілдіруде,
олардың жеке тұлғалық қабілеттерін тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратынын
көрсетеді. Мақал-мәтелдерді меңгеру барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, басқа жолдастарымен тілдік қарым-қатынасқа оңай түседі. Бұл
шәкірттердің жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіруіне, сабақтың тартымды
өтуіне, жаңа материалды терең игеруіне ықпал етеді. Сондықтан оқыту
барысында мақал-мәтелдерді қолдану – қазақ тілі, ана тілі пәндерін сапалы
оқытудың, меңгертудің ұтымды жолдарының бірі.
Зерттеу мәселесі. Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан
әлеуметтік, саяси және жана технологиялық өзгерістерден, ұрпақ
тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім мен тәрбие жүйелерінің ісін жаңа сатыға
көтеру қажеттілігі туындап отырғаны мәлім. Осыған орай, бүгінгі таңда
қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі жас ұрпақты өз халқының рухани
қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлерімен тереңірек
таныстыру, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастырып, оның шығармашылық,
рухани мүмкіндіктерін дамыту көзделеді. Өйткені, еліміздің болашағы, оның
материалдық және рухани дамуы жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің деңгейіне
байланысты.
Әр жасөспірімнің қалыптасып дамуына өзі күнбе-күн өмірден сезінетін,
еститін, көретін заттары мен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның
ең негізгісі – қазақ халқының ұлттық-мәдени құндылықтары.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірибесі, танымдық
мұрасы, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз-ертегілері, жұмбақ, мақал-мәтел, өлең-
жырлары, ұлттық ойындары ерекше тәрбиелік мәні бар, баға жетпес асыл
қазына.
Зерттеу мақсаты: мақал мәтелдерді оқыту әдістерді
Зерттеу міндеттері:
1. Мақал-мәмелдер туралы түсінік;
2. Мақал мәтелдердің тәрбиелік мәні;
3. Мақал мәтелдердің шығуы және оны қазақ әдебиетінде оқытылуы
туралы түсінік беру.
Зерттеу құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қортынды мен
пайдаланыдған әдебиеттерден тұрады.
1 Негізгі бөлім. Мақал-мәтелдер – тәрбие құралы
1.1 Мақал-мәтелдердің зерттелуі
Қазақ мақал-мәтелдері – ертек, аңыз-әңгіме, батырлық-ғашықтық жырлар,
қара өлеңдер секілді халық шығармаларымен қатар жасап келе жатқан көне
жанр. Олай дейтініміз ХІІ-ХІІІ ғасырлардан сақталған сирек жазба деректерде
мақал-мәтелдерді кездестіруге болады. Мәселен, Орхон жазуларында: Жырақ
болса жаман сыйлық берер, жақын болса жақсы сыйлық берер, Бастыны
еңкейткен, тізеліні бүктірген (Күлтегіннен), Жұқаны топтау оңай,
жіңішкені үзу оңай, Өлімнен ұят күшті (Тоныкөктен) деген мақал-
мәтелдерді кездестіреміз. Ал Махмұт Қашқаридің Дивани лұғат – ат түрік
сөздігінен: Ұлы болсаң кішік бол, халық үшін бәлік бол, Кісі аласы
ішінде, жылқы аласы сыртында, Тай ат болса – ат тынар, ұл ер болса – ата
тынар дейтін мақалдарды [5], ал Құдатғу біліктен: Біліп сөйлеген
білікке саналар, білімсіз сөз өз басын жояр, Ауыздан бірде от, бірде су
шығар, бірі жанса, бірі сөндірер дейтін мақал-мәтелдерді оқимыз.
Алайда ертедегі құлпытастарда, сирек кітаптарда жазылып қалған бірен-
сарандары болмаса, қазақ мақалдары мен мәтелдері, негізінде, халық жадында
ауызша айтылып сақталған.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, жариялау ісінің екі кезеңнен
тұратыны анықталды, оның алғашқысы – ХІХ ғасырдың екінші жартысы – Кеңес
дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинап,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, екінші кезең –
оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым – Шоқан
Уәлиханов. Ш.Ш.Уәлиханов пен Л.И.Березин архивтерінде ХІХ ғасырдың елуінші
жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтел сақталған.
Солардың ішінде күні бүгінге дейін құнын жоймаған Ақыл – дария, көңіл –
дүлдүл, Тотықұс бойын көріп сырланады, аяғын көріп қорланады деген
сияқты ондаған мақал бар. Сол уақыттан бері қазақ мақал-мәтелдері әр түрлі
жинақтарда, хрестоматияларда жазылып, жарияланып келеді. Қазақ фольклорының
басқа түрлерімен бірге (кейде дербес) оны жинап жариялаушылар: Ш.Ибрагимов,
М.Терентьев, Ы.Алтынсарин, Я.Лютшь, Ф.Плотников, Н.И.Гродеков,
А.А.Васильева, П.М.Мелиоранский, А.А.Диваев, Н.Ф.Катанов, Н.Н.Фантусов,
В.В.Катаринский т.б. болды.
Қазақ ауыз әдебиетінің нұсқалары, соның ішінде мақал-мәтелдер
жарияланған Орынборда 1879 жылы шыққан, 1906 жылы толықтырылып қайта
басылған Ыбырай Алтынсарин хрестоматиясының алатын орны ерекше.
Хрестоматияда қазақ мақал-мәтелдерінің ең таңдаулары іріктеліп
жарияланған және адам туралы, әйел, бала, ата-ана мен туыстар, байлық пен
кедейлік, достық пен денсаулық деп он шақты тақырыпқа бөліп, жүйелеп
түзілген. Ұлы ұстаз Ыбырай Алтынсарин тек оқу-ағарту ісіне емес, сонымен
қатар халық мұрасын іріктеп, сұрыптап, реттеп жариялауға да үлкен үлес
қосты.
Сол сияқты В.Катаринскийдің Орынборда 1899 жылы Памятная книжка
Тургайской области на 1899 год дейтін кітапта жарияланған қазақ
мақалдарының жинағын да атай кеткен жөн. Бұл жинақта оған дейін жарық
көрген қазақ мақалдары мен мәтелдері жинақталған – бір мың бес жүздей мақал-
мәтел жарияланған [6].
Халықтық нұсқалары таңдап алынып, тақырыптық принцип бойынша түзілген
бұл екі басылым қазақ мақал-мәтелдерінің кейінгі жинақтарына үлгі болды,
жол ашты.
Жоғарыда аталған жинақтардың бір артықшылығы – оларда мақал-мәтелдер
ел арасында қалай айтылса, ешбір өңдеусіз, өзгертусіз сол қалпында жазып
алынған да, іріктеп-сұрыптап жарияланған, көне, бөгде сөздерге түсініктер
және қазақша мәтінімен қатар орысша аудармасы берілген. Сосын қай жерден
жазып алынғаны көрсетіліп, әр уездің мақал-мәтелдері бөлек топталған.
Баспасөзі кенжелеп дамыған халықтардың тілін, тұрмысын, салтын,
кәсібін т.б. зерттеп білу үшін құрылысы ерте қалыптасқан мақал-мәтел сияқты
ескі әдеби мұраны өзгертпей, өз қалпында жазып жариялаудың және материалдың
қайдан, кімнен жазып алынғанын көрсетіп отырудың ғылыми мәні үлкен. Оның
үстіне әдеби нұсқаны қазақ тілінде жариялаумен қатар, орысша аудармасын
беру де жинақтардың құнын арттыра түскен.
Алайда халық шығармасын жинаушы жариялаушылардың осындай игілікті
істерінде кейбір кемшіліктер де орын алған. Атап айтқанда, ауыз әдебиеті
нұсқаларын жаттап, сақтап келген және жаздырған әңгімешілер мен жыршылардың
аты-жөндері аталмаған, айтушы, жаздырушылар жөнінде ешқандай дерек, мәлімет
берілмеген. Тағы бір кемшілік, аталған жинақтардың көбінде мақал-мәтелдің
шығу тарихын, әдеби мәнін түсіндіргендей жарытымды түсініктер, алғы сөздер
жазылмаған.
Қазақ фольклорының басқа түрлері сияқты мақал-мәтелдер де ұқыпты
жиналып, молынан жариялана бастады.
Ташкентте 1927 жылы Қазақ мақалдары (құрастырушы Әбубәкір Диваев)
[7], Алматыда 1935 жылы Қазақтың мақалдары мен мәтелдері (құрастырушы
Өтебай Тұрманжанов) [8], 1950 жылы Қазақтың мақал-мәтелдері (құрастырушы
Балым Ақмұқанова) атты жинақтар басылды [9]. Содан бері мақал-мәтел
нұсқалары мезгіл-мезгіл қайталап, толықтырылып басылып келеді.
Мақал-мәтелдердің басылымдарына тән ерекшеліктер бұларда материалдар
идеялық мазмұнына, көркемдік құндылығына қарай елеп-екшеп алынған,
тақырыптық принциппен жүйелеп берілген. Барлығында дерлік түсіндірме, алғы
сөздер бар.
Бұл жерде қазақ ауыз әдебиетінің жанашыры жазушы Өтебай Тұрманжановтың
еңбегін ерекше атау ләзім. Ол ескілі-жаңалы газет-журналдарда, жинақ-
кітапшаларда бұрын-соңды жарияланған, әдеби-тарихи архивтерде қолжазба
күйінде жатқан және ел аузынан өзі жинаған қазақ мақалдары мен мәтелдерін
іріктеп-сұрыптап, белгілі жүйеге салып, үнемі толықтырып жариялап келді.
Ө.Тұрманжанов құрастырған мақалдар мен мәтелдер жинақтары идеялық және
көркемдік жағынан таңдап алынуымен, тақырыбы мен мазмұнына қарай жүйелеп
берілуімен, басқа жинақтарға қарағанда толықтығымен дараланады.
С.Сейфуллин мақал-мәтелдері шешендік сөздердің бір саласы, жалғасы
ретінде қарайды. Мақал-мәтел көшпелі елдің тұрмысынан туып, сол халық
өмірінің барлық саласын қамтитынын, бейнелейтінін көрсете келіп, зерттеуші
жалпы ауыз әдебиетіне ортақ бір ой тастайды. Ауыз әдебиетінің қай бөлімі
болса да, – дейді Сәкен, – сол заманның тұрмысының қандай болғанын, сол
тұрмыстың әсерімен ол тұрмысқа ұсап туған сана, қандай сөз, қандай әдебиет
болғанын көрсетеді. Заманына қарай күлкісі, тауына қарай түлкісі,
Сабасына қарай піспегі, мұртына қарай іскегі деген ерекше сөздер – әр
заманның тілі, көркем сөзі, әдебиеті сол заманның салт-санасына, сол
заманның тұрмысына, ол заман тұрмысынан туған мұратына ұсай туды деген
сөзді қуаттайды [11; 295].
Демек, әдеби мұра оны тудырған уақытпен, қоғам мүддесімен, мұратымен
тығыз байланыста қаралып, бағалануға тиіс.
Ұлы жазушы, ғұлама ғалым М.Әуезов – қазақ мақал-мәтелдерінің алғашқы
зерттеушілерінің, оның ішінде ең беделді ғылыми пікір айтқандарының бірі.
Ол Қазақ халқының эпосы мен фольклоры деген еңбегінде халық
шығармашылығының бұл түрін жеке дербес тарау етіп алып, талдаған. Мақал-
мәтелдердің басқа халықтарда да барын ескере келіп, М.Әуезов: Мұның
қазақтағы түрінің өзіндік ерекшеліктері мол… Қазақ мақал-мәтелдерінің,
жұмбақтарының дені өлең түрінде келеді. Және сондағы сөздердің өзара
үндесіп, ассонанс, аллитерациялардың мол болатындығына қайран қаласың.
Мағына, мәні де мейлінше терең болады, – дейді [10; 28]. Сөйтеді де, Сұлу
сұлу емес, сүйген сұлу, Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ
сияқты мақалдардың ішкі ұқсастықтарының күштілігіне жұртшылық назарын
аударады.
Зерттеуші қазақ халқының ғасырлар бойы қорланған қазынасынан жиналып,
қағазға түскенінен, әлі күнге дейін ел ішіндегісі, хатқа түспегені көп
екенін айта келіп, оқырман қауымға соларды жинау, жалпақ елдің жан-жақты
игілігіне айналдыру парыз екенін де ескертеді.
Қазақ мақал-мәтелдерінің екінші бір ерекшелігі, – деп көрсетеді
М.Әуезов, – оларда халықтың мал баққан тұрмысына байланысты образдар мен
сарындардың мол ұшырасатындығы. Үй хайуанаттарының қылығын айту арқылы адам
мінезіне ишара, тұспал жасау соншалықты әсерлі де мәнді болып шығады.
Автор бұл пікіріне дәлелді, нақты мысалдар келтіреді [10; 401]. Алайда
қазақ фольклористикасының негізін салушылар мақал-мәтелдердің кейбір
ерекшеліктерін анықтап, оған жоғары баға бергенмен, олардың жанрлық
табиғатына тоқталмайды.
Қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелуі шын мағынасында Қазақ әдебиетінің
тарихында (Алматы, 1948) басылған Белгібай Шалабаевтың Мақал-мәтел атты
ғылыми очеркінен басталады [12]. Онда зерттеуші қазақ мақал-мәтелдерін
малшылық, аңшылық және егіншілік секілді негізгі тақырыптарға бөліп
талдайды. Олардың тәрбиелік, білім берерлік мәніне, қызметіне көңіл бөледі.
Мақал мен мәтелдің жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып, әрқайсысына тиісті
анықтама береді. Мақал дегеніміз, – дейді Б.Шалабаев, – тағлым берерлік,
ырғағы бар, тәжірибеде көп қолданылатын бейнелі, қысқа, нақыл сөйлем…
Мәтел дегеніміз де өнеге берерлік бейнелі, ырғағы бар сөйлем. Мұның
мақалдан айырмашылығы – мағынасы ашық болмай, ишарамен айтылатындығы,
сөйлемнің толымсыз болып келуі [12; 286-287].
Халық, қоғам – кең ұғым. Халық тұрмысының айнасы мақал-мәтелдерде осы
қоғамдық топтардың, таптардың арасындағы қайшылықтар, тартыстар
бейнеленеді. Байлар Құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас деп
кедейлерді кемсітсе, кедейлер Аузы қисық болса да бай баласы сөйлесін деп
байларды кекетеді. М.Ғабдуллиннің монографиялық еңбегінде осының барлығы
мол мысалдармен дәлелденген. Автор өзінің педагогикалық ой-пікіріне лайық
парасаттылықты, білімділікті, саналылықты уағыздайды; өнер-білімге, ерлік-
еңбекке, бірлік-ұйымшылдыққа тәрбиелейтін мақал-мәтелдерді түсіндіруге,
насихаттауға ерекше көңіл бөлген, мақал-мәтелдердің эстетикалық мәнін,
маңызын ашып, айқындап берген. Алайда, бұл еңбекте де қазақ мақал-
мәтелдерінің даму тарихы, поэтикалық құрылысы жеткілікті қамтылмаған,
зерттелмеген.
Мақалдар мен мәтелдер – мағынасы да, формасы да әлдеқашан қалыптасқан,
өзгеріске онша тез ұшырамайтын тұрақты жанр. Фольклорлық мұраның даму
дәуірін белгілегенде бұл ерекшеліктерді елемеуге, ескермеуге болмайды.
Жаңа мақалдар мен мәтелдерден көптеген мысалдар келтіре отырып талдау
жасаған. Алайда қазақ мақалдары мен мәтелдері туралы әдебиет тарихы үшін
жазылған соңғы очерк бола тұра, мұнда жаңа мәтелдердің шығу, қалыптасу
жайы, әдеби-поэтикалық ерекшеліктері ашылмайды; тектес жанрлармен
байланысты, көршілес халықтардың мақал-мәтелдерімен қарым-қатынасы
анықталмайды.
Қазақ мақал-мәтелдерін ауыз әдебиетінің жанры ретінде зерттеу,
табиғатын айқындау, көркемсөз өнеріне қатысты аспектілерімен қыр-сырларымен
шұғылданушылар, негізінен, әдебиетші мамандар. Мақал-мәтелдердің өзіндік
ерекшеліктерін айқындауға ат салысқан әдебиетші ғалымдардың қатарында
М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Б.Адамбаев,
М.Әлімбаев, Н.Төреқұлов, Т.Кәкішев, З.Қабдолов, М.Базарбаев, С.Қасқабасаов,
С.Нұрышев, Б.Ақмұқанова т.б. атауға болады.
Мақал-мәтелдердің табиғатын танып-білуге атсалушылардың екінші бір
тобына тіл мамандарын жатқызуға болады.
Сонымен, қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелу тарихына шолу жасау
барысында оның бес бағытта жүргізіліп келгендігі анықталады: а) тіл ішілік,
яғни бір тіл аясындағы зерттеулер; ә) туыс тілдерді салыстыра талдауға; б)
әр тектес тілдер бірліктерін салғастыра қарауға; в) этнолингвистикалық
астарын ашуға және г) қолданбалы мақсатқа негізделген зерттеу жұмыстары.
Көптеген зерттеушілер мақал-мәтелдерді қашаннан зерттеп жатса да,
түгел жинақтап, санын анықтау мәселесін күн тәртібіне қойған жоқ. Демек,
қазақ тіліндегі мақал-мәтелдер аз емес, баршылық. Халық жазушысы
М.Әлімбаевтың, фольклоршы Ө.Тұрманжановтың, Б.Адамбаевтың т.б.
фольклортанушылардың халық даналығына қатысты рухани мұрасын зерделеп
жүйелеу – болашақтың ісі.
1.2 Бала тәрбиесінің түп негізі — мақал-мәтелдерде
Қазақтың көрнекті қайраткері, ірі тіл маманы Ахмет Байтұрсынұлы:
Кемшілік болмас үшін әр ұлт баласын әуелі өз тілінде оқытып, өз тілінің
жүйесін білдіріп, жолын танытып, балалар әбден дағдыланғаннан кейін, өзге
тілді оқыта бастайды – деген еді [2]. Демек, жас
ұрпақты ұлттық ерекшеліктеріндегі әдет, салт-дәстүрлерінен тәлім-тәрбие
алуға негіз болатын ана тілі.
Қазақ халқы ауыз әдебиетінің бай мұрасында баланың дамуына, жалпы
тәлім-тәрбиеге ықпал жасайтын мол мүмкіндіктер бар. Бұл бай мұраны мұғалім
баланың жас кезеңіне, дара ерекшеліктеріне сай, ұғымына байланысты ертегі,
мақал-мәтелдер, шешендік сөздер, аңыз-әңгімелер және алуан түрлі салт-
дәстүрлерді педагогикалық тұрғыдан іріктей алуы керек.
Төменгі сынып оқушыларын ізеттілікке, қайырымдылыққа тәрбиелеу. Ұлттық
тәлім-тәрбиені дер кезінде беру, меңгерту – ұстаздың басты міндеті.
Бастауыш сынып оқушыларының өзара қарым-қатынас жасауының алғашқы әліппесі,
қадамы сәлем беруден, амандасудан басталатынын білу керек. Қазақ халкының
сәлемдесу рәсімі ата-ананың, ағайын туманың, түгелдей ел жұрттың амандығын
саулығын қамтитын мазмұнда болады. Дәстүр бойынша сәлемдесу
Ассалаумағалейкум деген сөзден басталады. Сөз анасы -сәлем, Көргенді
бала алыстан сәлем береді деген аталы сөздер баланы инабаттылықка,
ізеттілікке тәрбиелейді. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық тұрғыдан
бір ерекшелігі – олар өз айналасындағы адамдардың бәрімен бауырмалдылықпен
қарым-қатынас жасайды. Олар балалармен дос болуды қалайды. Баланың жас
кезеңіндегі табиғи ерекшелігі адамгершіліктің ең төл қасиетін дамытуға,
қалыптастыруға негіз болады.
Қазақ халқының туысқандық, бауырмалдылық қасиеті оның жеті атасын
білуді талап етеді. Жеті атасын білген ер, жеті жұрттың қамын жер, –
деген халықтың дана сөзі бар. Сондай Қырық рулы елміз, қарға тамырлы
қазақпыз – деген аталы сөз де бірліктің, бауырмалдылықтың белгісін
білдіреді.
Бала тәрбиесіне байланысты қазақ халқында көптеген салт-дәстүрлер бар:
шілдехана, балаға ат қою, тұсау кесу, атқа мінгізу, т.б. Көптеген
дәстүрлердің ішінде ұлттық салтымызды бейнелейтін Қонақ келсе – құт деп
халқымыздың қонақжайлылығын білдіретін дәстүр, өзінің бүкіл мазмұнымен,
әдет-ғұрпымен, қонақ күту рәсімімен жоғары ұлттық-мәдени негіздерін, үйге
келген қонақты бар ықыласпен, жылы жүзбен қарсы алу, күту, қадірлеу,
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүр. Сондықтан төменгі сынып
оқушыларын қонақты күту, мерекелік күндерді өткізудің барысында ұлттық-
мәдени сапалары туралы ұғымды қалыптастырып, іс-әрекетпен байланыстыру
керек. Олар амандасу, құрмет көрсету, қонақ күту, дәмді тамақ пісіру,
қонақасын салу рәсімі.
Қазақтың тұрмыс тіршілігінде, әдет-ғұрпында ерекше орын алатын, мәні
зор ертеден мерекеленіп келе жатқан ұлттық мейрамының бірі – Наурыз
мейрамы. Наурыз – парсы сөзі. Бұл қазақ тілінде Жаңа күн деген сөз. Бұл
күн жыл сайын наурыз айының 22-сі күні мерекеленеді, яғни, күн мен түннің
теңесетін, қар еріп, көктің шыға бастайтын кезі. Осы кезде мал төлдеп,
шаруаның арқа басы кеңіп, аузы аққа тиген. Сондықтан бұл уақытты жаңа жыл
басы Ұлыстың ұлы күні деп есептеген, зор қуанышпен қарсы алып отырған.
Осыған орай бастауыш сынып оқушыларына еңбек туралы алғашқы ұғымдарды,
еңбектің қоғамдық мәнін, еңбек туралы баланың міндеттерін, оларға қамқорлық
жасау, реттілікті, ұқыптылықты дағдыландыруда, нарықтық экономиканың
алғашқы түсініктерін білуге, қазіргі жағдайда өзіне не қажет екенін білдіру
арқылы оның ой-санасын, ақыл-есін, бағытын өмір сүруге дайындайды. Ол үшін,
ауыз әдебиетінің Еңбек-бәрін де жеңбек, Байлықтың анасы-жер, атасы-
еңбек т.б. бай мұрасы арқылы ғасырлар бойы жинақталған қазақ халқының
тұрмыс-тіршілік, еңбек саласындағы бай дәстүрін пайдалану керек. Қазақ
халқы өзінің өмір тәжірибесінде баланы жастайынан еңбекке араластырудың
мүмкіндіктерін ойластырған.
Қазақ халқының бала тәрбиелеудегі мұрасына көз жіберсек, отбасына
байланысты тұнып тұрған дәстүрдің бар екенін көреміз. Ұлттық салттар мен
дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың заманға сай, ұрпақтарымызды өркендетер
өрнектерін халық жоғары бағалайды.
Төменгі сынып оқушыларының ерекшелігін ескере отырып, ұлттық-мәдени
тәрбие берудегі негізгі жол – іс-әрекетті ұйымдастыру. Оқушының өзі
жолдастарымен, кұрбыларымен, ересек адамдармен қарым-қатынас жасауда,
халықтың дәстүрі негізінде балалардың қуанышты көңіл-күйін туғызатын
қызықты іс-әрекеттерді педагогикалық, психологиялық талаптарға сай
ұйымдастыру керек. Оқушыларды жан-жақты қабілетті адамзат етіп өсіруде
халықтың салт-дәстүрінің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдылык рөлі орасан зор.
Өзге халықтар сияқты қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде атам заманнан
бері жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілік,
қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін, отансүйгіштік секілді
ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйреніп, қаны мен
жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай тұрып, жастарды ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Қазақта әр бала әкесінің жеті атасын
білетін болған. Ассалаумағалейкум деп екі қолын созып амандасқан ауылдың
жасөспірімдерін ауыл қарттары немесе көрнекі ауыл ақсақалдары
Уағалейкумәссалам деп жақсы сәлем қайтарып, алдымен Айналайын кімнің
баласысың? деп сұрайтын.
Әкесінің есімі таныс болмай қалса, ол қайсысы, әлгі кімнің баласы
ма? деп немесе әлгінің немересі ме? деп баладан аталарының есімдерін
сұрай бастайтын. Жеті атасын сол арада мүлт етпей атап шыққан бала неғұрлым
жас болса, қарттар соғұрлым риза болатын-ды.
2 Практикалық бөлім. Тәрбие үрдісінде мақал-мәтелдерді пайдалану
2.1. Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні
Мектеп – бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше
құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондықтан да бастауыш білім – үздіксіз білім
берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға белгілі бір көлемдегі білім,
білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат, қоршаған дүние туралы
түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту –
бүгінгі күннің басты талабы. Бұл әрине, мұғалімнен көп ізденісті талап
етеді. Соңғы кездері Мектеп терде дәстүрлі емес сабақ түрлері, соның ішінде
кіріктірілген сабақтар ерекше орын алуда. Жас бүлдіршіндерді халықтың салт-
дәстүрі, әдеп-ғұрыптары арқылы оқытып-тәрбиелеу өте ұтымды. Себебі,
жастайынан халықтық тәлім-тәрбие негізінде тәрбиеленген жеткіншек болашақта
өз халқын, өз жерін ардақтайтын адал да парасатты азамат болып өсетіні
сөзсіз.
И.Левитовтың пікірінше, оқушыларды, шығармашылық қабілеттері деп біз
іс-әрекет қорытындысында жаңа бір нәрсені үйренулері және олардың даралық
бейімділіктерінің, қабілеттерінің, тәжірибелерінің көрінуі болып табылады.
Мектепке дейінгі балалардың және бастауыш сынып оқушыларының жас
ерекшеліктеріне сай қабілеті, олардың белгілі бір іс-әрекетке бейімділігі
арқылы көрінеді. Бейімділік – бұл адамның белгілі бір іс-әрекетпен
айналысуға бет бұрысы, оған көңілінің аууы, яғни оянып келе жатқан
қабілеттің алғашқы белгісі. Сондықтан да әрбір педагог балалық кезде ерекше
көзге түсетін бейімділіктердің, келешекте олардың қабілеттерінің
көрсеткіштері екенін ұмытпай, оқушылардың бейімділіктерін дер кезінде көре
біліп, оларға сәйкес келетін қабілеттерді дамыту біздің міндетті борышымыз
екенін ұмытпауымыз керек.
Баланың жасырын, тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің көрінуіне
мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, жан-жақты дамыту керек және оны тек оқыту
үрдісі кезінде ересектердің басшылық етуімен жүзеге асыруға болады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілеті жоқ адам болмайды
деп дәлелдейді. Сол себепті де балалардың қабілетін кеңінен өрістете
дамытуға тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Бірінші сыныптан
бастап балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік беретін
қандай жұмыс түрлерін, әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады деген мәселе
туындайды. Мұнда ең алдымен, біздіңше, оқушыға түрлі тақырыпта, мазмұнды
шығарма жаздырту жұмысы орын алады. Ескеретін бір мәселе – бұл оқушыға
алдымен шығарманың үлгісін көрсету немесе тірек схема беру. Себебі, кез
келген оқушы бірден шығарма жазуға қиналатыны сөзсіз. Екіншіден,
ересектердің көмегінсіз оқушыға алдын-ала осы бағытта ізденуіне жағдай
жасай отырып, шығарманы іште, яғни сыныпта жаздырту. Үшіншіден, ерекше бір
ескеретін мәселе — бұл оқушы еңбегін бағалау. Мұғалім ең алдымен, окушының
ізденісін, айтайын деген ойын бағалай білуі тиіс.
Мектеп тегі оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық-мәдениеттің озық үлгілерінің
мүмкіндігі мол, сабақ барысында ұлттық мінез-құлық, әдет-ғұрып негізінде
бата, аталы сөздер, тәрбиелік мақсатта мақал-мәтелдерді пайдалану қажет.
Қазақ халқы – сөз қадірін біліп, оны қастерлеп, данышпан, ұлы адам сөзін
өнеге ретінде өрнектеп, терең мағыналы сездермен зерлеп келе жатқан халық.
Олай болса, халқымыздың ұлдарымыз бен қыздарымыздың санасына сіңіріп,
салт-дәстүрін сақтауға, әдет-ғұрпын кеңінен қолдануға үйрету үшін әр
сабақта тиісті жерінде пайдалана отырып қалыптастыруымыз керек. Үйрету
кезінде халқымыздың тұрмыс, салт-дәстүрімен шектесек, мұнымыз тым жұтаң
болады.
Ұрпақ – өмірдің жалғасы, халықтың мұрагері, кең даламызда көшпелі күн
кешіп, аттың жалында, түйенің қомында жүрсе де, халқымыз ұрпағына жақсы
тәрбие берудің салтын, дәстүрін, әдет-ғұрпын қалыптастырған. Еңбекті сүю,
қиыншылыққа төзімді болу, ел намысын қорғау, өзгені жатсынбау, ата-тегін
жадында сақтау, сөз ақылын қастерлеу, тапқырлық пен алғырлық таныту, ата
салтын бұзбау, жасы, жолы үлкенді сыйлау, қонақтың меселін қайтармау, көрші
кәдесін жасау, адал болу сияқты талаптар қойған. Халықтық тәрбиенің асыл
қазынасын қастерлеп, өткендегі мәдени мұра атаулыны іске асыру, жас
ұрпағымыздың бойына ұлттық мәдениетті, ізгі салт, сыпайылылық пен
мейірімділікті уағыздау, халықтық мәдени білім берудің өзегіне айналуы
қажет.
Әр халық тарихында бүкіл адамзатқа тән ортақ заңдылықтармен қоса,
өзіндік ұлттық ерекшеліктердің, қайталанбас ерекше белгілердің, сол халық
қана басынан өткізген ала бөтен жағдайлардың нәтижесінде қалыптасқан салт-
дәстүрлердің болатыны тағы даусыз. Міне, бұл қасиеттер тек сол халықтың
тыныс — тіршілігі мен өмір салтында, мәдени мұрасында ізін жоғалтпай
сақталып келеді. Әр халық өзінің мәдениеттері арқасында тарихын, тағдырын,
тұрмыс-тіршілігін сақтап қалады. Бауыржан Момышұлы айтқандай: Анамыздың ақ
сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл ата-бабамызды,
тарихымызды ұмыту.
Халқымыздың қалыптасқан әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, ұлттық мәдениет
негіздері болғандықтан, мейрам-тойлар сол ұлттық мәдениеттің әдепті
рәсімдері ретінде өтілетіндіктен, бұл үрдістердің тәрбиелік әсерін
оқушылардың бойына сіңірудің алуан түрлі әдістемелерін қолданамыз. Ең әуелі
отбасында ата-ана мен үйелменділерді бір-біріне үйрету, талап ету, талап
қою арқылы әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді ұғындырып, оны дағдыға айналдырып,
әдеттік ұғымын қалыптастырады.
Мектепте ұйымдастырылатын тақырыптық көрме, этностық шығармаларды
сахнаға лайықтап көрсету, кесте, сурет салу, газет шығаруды ұйымдастыру,
әдептілік дәрістерін оқыту әдісі, тапқыштар жарысы, көркемсөз үйірмесі —
бәрі әр түрлі әдістер арқылы оқушылардың отансүйгіштік сезімін дамытады,
адамгершілігін арттырады.
Қазақ фольклорының қай жанрын алсаңыз да, халқымыздың ғасырлар бойы
сақтаған танымдық та, тәрбиелік мәні зор бай тәжірибесінің түп қазығы
екеніне көзіңіз жетеді. Баса айтқанда, ертегі жанры баланың сана-сезімін
оятып, қиялын қанаттандырады, жаманнан жирендіріп, адамгершілікке,
имандылыққа тәрбиелейді. Сондықтан отбасында да, балабақшада да, мектепте
де мақал мәтелдер – әрі білім, әрі тәрбие құралы. Әр алуан мазмұндағы мақал-
мәтелдермен танысу бала қиялын ұштап, еркін сөйлеуге үйретеді.
Демек, мақал-мәтелдерді оқу үрдісінде пайдаланудың түрлі әдістемелік
жолдары да қарастырылады.
Халық мұрасы – ауыз әдебиетінің танымдық, тәрбиелік мәні шексіз,
шектеусіз терең дүние және ол тұтастай алғанда жас ұрпақ үшін ғана емес,
адам өмірінің барлық кезеңі үшін мәнді, адамзаттың рухани-эстетикалық
қуатының қайнары. Бала тәрбиесіне бағытталып, сәбидің жан дүниесінің
қалыптасуына, рухани марқаюына негізгі ұйтқы болатын шығармалар – балалар
фольклоры деп аталады. Көне мәдениетіміздің қай саласының болмасын қайнар
көзі деп біз әрқашан да фольклорды танимыз.
Балалар фольклоры – балалар психологиясын, көркемдік талғамын,
шығармашылық мүмкіндіктерін танытатын халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
мұрасы. Ол өзінің бала қабілетіне лайықтылығымен, логикалық жүйелілігімен,
тілінің нәрлілігімен, ақ пен қараның жігін айқын ажыратқан тәрбиелік
маңыздылығымен, эстетикалық талғамдығымен бағалы. Баланың жас ерекшелігіне
орай дүниетанымы ересектер көзқарасымен қаншалықты сәйкес келмейтін болса,
оның күнделікті тірлігі, өзіндік өмірлік мұраты, қиял, арманы мен ойы
өмірге соншалық керек. Міне, балалар фольклоры – сол қарапайым да, нәзік,
күрделі де, қызык әлемнің көркем дүниесі. Фольклор термині халық ауыз
әдебиеті деген ұғым шеңберін ұлғайтып, халық өнерінің музыка қолданбалы
өнер, халық ойындары сияқты салаларын толық қамтитын кең өріске ие болып
отыр. Оқу-тәрбие процесінде халық ауыз әдебиетінің алар орны ерекше.
Сонымен қатар жұмбақ, санамақ. мысал, мақал-мәтелдер, ертегілер ертеңіне
сеніммен қол созған қазіргі шақта ата-бабасын, тегін тануға ұмтылған жас
ұрпақтың талабын қанағаттандыратын, өткенін өзінше білуіне көмектесетін
амал-тәсілдердің біріне айналуда.
Мақал-мәтелдер қай халықтың болса да ауыз әдебиетінде көлемі шағын,
мазмұны бай, тілі көркем жанрға жатады. Мақал-мәтелдер өзін жасаушы
халықпен бірге жасайды, біреулері ескіріп қолданудан шығып, екіншілері
жаңарып туындап жатады. Мақал мен мәтел – егіз жанр. Халық шығармасының
басқа түрлері сияқты мақал мен мәтелді де әуелде жеке адамдар шығарды. Оны
біреуден біреу естіп айтып таратады, өңделеді, өзгертіледі, сөйтіп халыктық
мұраға айналды. Демек, мақал-мәтелді белгілі бір халықтың өмірде көрген-
білгенін жасаған қорытындысы, ақыл-ойы деуге болады.
Мақал-мәтелдер көркем шығармаларда да көп қолданылады. Ақын-жазушылар
шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге, сол
үлгілермен өздері де жаңа мақал-мәтелдер жасайды.
Ыбырай
Алтынсариннің Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш болам деп
ойламайды дейтін сөзі мақалға айналып кеткен [4].
Мақал-мәтелдер – ертек, аңыз, батырлық – ғашықтық жырлар, қара өлеңдер
секілді халық шығармаларында ертеден келе жатқан көне жанр. Алайда,
ертедегі құлпытастарда, ескі кітаптарда жазылып қалғаны болмаса, мақал-
мәтелдер халық жадында сақталып қалған.
Мақал-мәтелдер көшпелі ел тұрмысынан туып, сол халык өмірінің барлық
саласын қамтитынын, бейнелейтінін көрсете келіп, С.Сейфуллин жалпы ауыз
әдебиетіне ортақ мынадай бір ой тастайды: Ауыз әдебиетінің қай бөлімі
болса да, сол заманның тұрмысының қандай болғанын, тұрмыстың әсерімен ол
тұрмысқа ұқсап туған сана, қандай сөз, қандай әдебиеті болғанын көрсетеді.
Балалар үшін айнала қоршаған табиғат, қоғамдық түрлі құбылыстар құпия
сырларға толы жұмбақ дүние. Осының барлығын бала есі кіре бастағаннан
білуге құмартады. Баланың алғашқы ұстазы – ата-анасы. Көп жасаған, көпті
көрген ата мен әжелер балаға тілі шыққаннан бастап қысқаша әңгіме, ертек
айтады. Әуел баста балаларға арналған мақал-мәтелдер өңделе — жөнделе келе
үлкендер де ғибрат алатын үлгілі, өнегелі сөзге айналады. Мақал-мәтелдердің
өзіндік тақырыптары мен түрлері болады.
Еңбек пен кәсіпке арналған мақал-мәтелдер: Мал баққанға бітеді, малды
тапқанға бақтыр, отынды шапқанға жақтыр. Атадан ұл туса игі, ата жолын
қуса игі, т.б. Аңшы, малшы, егіншілік сияқты кәсіптерге арналған мақал-
мәтелдер жас ұрпақты адал кәсіпке, ерлік еңбекке баулиды.
Өнер-білімге арналған мақал-мәтелдер: Жігітке жетпіс өнер де аз,
Өнер – бұлақ, білім – шырақ, Білікті бірді жығады, білімді мыңды
жығады, Көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен сұра.
Әулет және қоғам туралы мақал-мәтелдер: Ата – балаға сыншы, Ата
көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер, Алып анадан туады, Анасын көріп
қызын ал, Бала – адамның бауыр еті, Гүл өссе – жердің көркі, қыз өссе –
елдің көркі, Ауыл болсаң, қауым бол, Ағайынның аты озғанша, ауылдастың
тайы озсын деп ауылдың ауыз бірлігін насихаттайды.
Тұрмыс-салт мақал-мәтелдері: Той десе қу бас домалайды, Тойдың
болғанынан боладысы қызық, Сыйға – сый, сыраға – бал, Берместің асы
піспес, Жоқтық жомарттың қолын байлайды, Аттан айырылсаң да, ер
тоқымнан айырылма.
Мақал-мәтелдерде баланың ақыл-ойын жетілдіруге, мінез-құлқын түзеуге
айырықша көңіл бөлінген. Ол үшін еңбекке, өнер мен білімге үлкен мән
берілген. Бұл тұрғыдан алғанда аталған дидактикалық жанрларды халық
педагогикасы деуге … жалғасы