Табиғатты пайдалануды реттеу саласындағы қаржы-кредит және бағалау саясаты
Әлемдік экономикалық саясатта қоршаған ортаның ластануын өтеу, «рыноктық» мемлекетаралық қатынастар жүйесін енгізу қағидасы ерекше орын алады. Экологиялық саясатта рыноктық құралдарды қолдану қажеттілігі 80-жылдардың ортасында ЕЭҚ-та жарияланған. Олар тастандылар үшін айыппұл және оларды лицензиялау, ластауды және оның салдарын жою, сондай-ақ экологиялық нормативтерді бүзған мекеме немесе тұлғаның мониторинг шығындарын төлеуді көздейді.
«Ластаушы төлейді» деген қағида табиғатты пайдалану және адамның қоршаған ортамен қатынасын реттеу саласында ұлттық қана емес, сондай-ақ ғаламдық деңгейдегі жаңа қалыпқа көтерілуде. Рыноктық тәсілдердің біріне мемлекетаралық «ауа саудасы» — жылулық газдарын шығару (эмиссиясы) квотасының саудасы жатады.
Киото хаттамасы қабылданған кезден басталған (индустриялық дамыған елдердің жылулық газдарын жалпы шығаруды төмендетуі) квота саудасын жүргізу туралы идеялар әлі күнге дейін талқыланып келеді. Киото хаттамасына сәйкес, қатысушы-елдерге тастандыларды төмендетудің белгіленген деңгейінде квоталарды сатуға немесе беруге болады. «Тастандылар саудасының» ережелері, бақылау және есепке алу рәсімдері 1998 жылы қараша айында Буэнос-Айресте откен 4-конференцияда БҰҰ РКИК Тараптарымен талқыланды.
Көптеген елдер квота сату механизмін жылдам жүзеге асыруға мүдделі. Бірақ, климатты өзгерту туралы БҰҰ Конвенциясына қатысушы-елдердің көпшілігі Киото хаттамасының шарттарын орындауға асығар емес.
Таяуда ғана әр түрлі мемлекеттердің оттекті шығару мен тұтынудың біртекті емес бөлінуіне байланысты оттекті пайдалану квотасымен саудаласу туралы мәселе пайда болды. Бірқатар елдер оттек донорлары болып табылады, олардың ормандары оттекті артығымен шығарады немесе өнеркәсіптік тұтынушы-елдерді оттекпен қамтиды. Ресей мамандарының есептеріне сәйкес, ең ірі донорлар — Бразилия және Ресей. Бразилияның тропикалық ормандары жылына 5089 млн т артығымен оттек шығарады, ал Ресей ормандары негізінен «жазда» жұмыс жасаса да- 5346 млн т оттек шығарады. Сондай-ақ, Канада, Аргентина, Венесуэла, Мексика, Түркия, Финляндия5 Швеция, Иран, Үндістан, Индонезия, Қытай, Малазия, Жаңа Зеландия, Филиппин елдері де донорлар болып табылады. Ал АҚШ, Австрия, Бельгия, Люксембурц Англия, Германия, Греция, Дания, Ирландия, Италия, Нидерланды, Франция, Швейцария, Венгрия, Румыния, Чехия, Словакия, Оңтүстік Корея, Сингапур және Жапония тұтынушылар болып табылады. Мысалы, АҚШ-та «тапшылық», яғни өнеркәсіптің оттекті тұтынуы мен табиғи зоналардың үдайы өндірісінің айырмашьшығы жыл сайын 1529 млн т құрайды. Осының салдарынан америкалықтар, ең алдымен, көршілес елдердің оттегін түтынады. Жапония да атмосфералық оттекті оның аумағындағы флора шығарғанға (1045 млн т) қарағанда көбірек тұтынады.
Жылулық газдарының ұқсас есептеріндегі есепте 1 т оттектің қүны АҚШ 13,8 долларын құрайды. Сонда, Жапония мен АҚШ бөтен оттектің ірі тұтынушылары — жыл сайын донор-елдерге 1045 х 13,8 = 14,42 млрд доллар және АҚШ 1529 х 13,8 = 21,1 млрд доллар төлеуі тиіс. Ресей бүкіл планета үшін 5 млрд т еркін оттекті артығымен шығарады, сол үшін Ресей әлемдік қауымдастықтан жыл сайын 50 млрд АҚШ долларын алып тұруы керек.
«Экологиялық» салықтар идеясы биосфераны пайдаланғаны үшін салық енгізу қажеттігі туралы ойды туындатады, ол антропогендік қысымның коэффициентіне пропорционал болуы керек. Алынған қаржылар өнімділігі жоғары жерлері азайған елдерге бөлінуі қажет. XXI ғасырда осындай «рыноктық» механизм жасауға болады.
Экология саласындағы «рыноктық» механизмдер туралы айтқан кезде оның қарама-қайшылығын түсінуге болады. Табиғатты қорғау тәжірибесіне салыстырмалы түрде таяуда ғана енген «ластаушы төлейді» қағидасының ақталуы екіталай. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлем табиғатқа зиян келтіретін әрекетке рұқсат бермеуі керек. Тежеушілік механизмнің рөлі ұлттық масштабта болса да табиғатты пайдалану және ластау төлемдері саласында әрекет ететін экологиялық нормалау жүйесімен айқындалады.
Басым міндеттердің бірі — мемлекеттің қоршаған ортаны қорғауға және табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға жұмсалған шығындарының жалпы сомасының есебі мен динамикасын салыстыру, жеке жылдар бойынша олардың нақты көлемін салыстырмалы бағамен, яғни инфляциялық үдерістерді есептемей анықтау. Бұл түрлі капиталды экологиялық инвестицияларға, кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдағы шығындарына, сондай-ақ барлық деңгейдегі басқарма бюджеттерінің операциялық шығындарына қатысты.
Қоршаған табиғи ортаны қорғау шығындарының жалпы мөлшері мен құрылымдарын дұрыс бағалау мәселесі қазіргі уақытта даулы болып отыр және де экологиялық саясаттың басымды міндеттеріне жатады. Бұл бірнеше себептермен анықталады:
а) мемлекеттік бюдлсеттің жеке баптарын құру және негіздеу, ұзақ мерзімді мемлекеттік бағдарламаларды әзірлеу барысында ЖІӨ құрамындағы экологиялық шығындардың үлесін есептеу қажеттілігі және т.б.;
ә) қоршаған ортаны қорғау саласында ұлттық есептер мен макроэкономикалық талдау жүйесіне құнды корсеткіштердің ықпалдасуын күшейту;
б) оңтайлы салық саясатын қалыптастыру үшін ұсыныстар даярлау (экологиялық сипатгағы іс-шараларға жұмсалған пайдаға жеңілдікті салық белгілеу, қоршаған табиғи ортаны ластағаны үшін төленетін төлемдерді түзету тәртібін белгілеу және кәсіпорындардың табиғатты қорғау іс-шараларын жүргізу кезінде табиғат ресурстарының жеке түрлерін пайдалануы;
в) қоршаған ортаны қорғау экологиялық сақтандыруды ұйымдастыру бойынша қызметтерді инвестициялау бөлігіндегі кредиттік саясатты ынталандыру;
г) табиғат қорғау әрекеттерін нақты ауқымы мен алынған халықаралық міндеттемелердің орындалу барысын салғастыру үшін халықаралық салыстыру жүргізу.
Экологиялық шығындарды бағалау кезінде:
а) мақсатты (тікелей) табиғат қорғау және табиғат сақтау сипаты;
ә) экологиялық, техникалық, экономикалық, әлеуметтік және өзге де міндеттер жүргізу мақсаты болып табылатын жанама сипаты бар табиғатты сақтау іс-шаралары ескерілуі керек.
Пайдаланылған әдебиеттер: Мұхажанова Н.А., Жаһандық экология: Алматы, -2011. -172 бет.
