Шығыс Сібірдің ұлттық бірлестіктері | туралы қазақша

Ресей үшін елдің шығыс аудандарын дамыту маңызды қажеттілік болып табылады, себебі Қытаймен қатар Ресей халқының мүмкін депопуляциясы проблемасы айқын болып отыр. Біздің еліміздің шығыс бөлігін ауқымды игеру мемлекеттің экономикалық міндеттерін ғана емес, сонымен қатар барлық бағыттарда (әлеуметтік, адами капиталды дамыту жоспарында) тұрақты дамуды қамтамасыз етуі тиіс. Ресей шекарасында Орал қаласын ұстау үшін де мұны істеу керектігін ұмытуға болмайды.

Н. А.Нарочницкая, Мемлекеттік Думаның депутаты.

Ресейдегі азаматтық қоғамды либерализациялау және қалыптастыру процесі абсолютті монархиядан реформаторлық қайта құрулар жолымен, төңкерістер мен төңкерістер, Сталиндік тоталитаризмнің қатыгез диірмендері арқылы, идеологиялық және экономикалық дағдарыстар арқылы біздің күрделі күндерге дейін жүріп жатыр. Бұл күрделі үдерісте Ресей қоғамында тұрақты бейбітшілік пен келісімді орнатуда үлкен маңызы бар полиэтникалық фактор ерекше орын алды.

Егер этникалық қауымдастықтардың ұжымдық құқықтарына қысым жасалмаса, егер әрбір этникалық қауымдастық өз тілін, өз мәдениеті мен дәстүрлерін сақтауға мүмкіндік алса, яғни әлеуметтік этнопсихология ұғымдарында жайлы өмір сүрсе, онда оның азаматтық сана-сезімі азаматтық патриотизмді туындататын тиісті дәлелдерге ие болады. Егер мәдени өзара тану қамтамасыз етілсе, онда мұндай қоғам ең күрделі реформаларды еңсеруге, өз мемлекетін нығайтуға және нығайтуға қабілетті.

Өзінің сөзсіз маңыздылығына қарамастан, Сібірдің в халықтарының орны ерекше назар аударуды талап етеді. Қазіргі геосаясаттың мәселелерімен жұмыс істейтін ресейлік ғалымдардың еңбектерінде, әсіресе Ресей Ғылым академиясының Сібір бөлімі ғалымдарының еңбектерінде Сібір макроөңірі маңызды орын алатын қалыптасқан геосаяси жағдайды талдауды кездестіруге болады. Сонымен қатар, осы тақырыпқа қатысты өз пікірлерін билік өкілдері белсенді түрде айтады.

Тұрақты даму проблемаларына, сондай-ақ Ресейдің қазіргі геосаяси ахуалына деген қызығушылық XX ғасырдың 90-шы жылдардың екінші жартысынан бастап ғана байқалатынын ескере отырып, бүгінгі таңда бар зерттеулер белгілі бір картина жасау үшін жеткіліксіз екенін атап өтпеуге болмайды.

1. Шығыс Сібірдің Ресей құрамындағы көпұлтты аймақ ерекшеліктері

Батыстың көп ғасырлық басымдығынан кейін әлемдік экономикалық даму үрдістері Азияға көшті. Бұл тек экономиканың өсуі емес, атап айтқанда Даму. Бұл ретте әңгіме тіпті елдер туралы емес, өркениеттер-Үндістан мен Қытай туралы-миллиардтаған халқы бар. Ал жанында-Ресейдің шығысы, оның үлкен, аз қоныстанған кеңістігі, бай табиғи қорлары бар. Елдің барлық периметрі бойынша, әсіресе Шығыста геосаяси шекараларды нығайту үшін Оралдан Қиыр Шығысқа дейінгі кеңістікті дамыту қажет. Бұл Ресейдің әлемдік ауқымда дербес, тәуелсіз орын алып, бұрынғы беделге ие болуына мүмкіндік береді.

Н. А.Нарочницкая, Мемлекеттік Думаның депутаты.

Орнықты дамудың негізгі принциптері — табиғат пен қоғам (тікелей — экономика) арасындағы теңгерім, қоғам ішіндегі оның дамуының қазіргі кезеңіндегі теңгерім (жекелеген елдер мен олардың өңірлері арасындағы, өркениеттер мен ірі әлемдік агломерациялар арасындағы), сондай-ақ адамзаттың қазіргі заманғы және болашақ жай-күйі арасындағы теңгерім (болашақ ұрпақ үшін табиғаттың өмірлік ресурстарын сақтау талабы).

Тұрақты дамудың өңірлік аспектісі екі маңызды. Бір жағынан, жаһандық проблемалардың өздері «мүлдем» емес, бірақ тек бір немесе басқа аймаққа қатысты ортақ және ерекше тұтастық ретінде неғұрлым күрделі тұтас шеңбердегі жеке тұтастық ретінде ғана бар. Өңірлік тәсіл индустриялық дамыған және керісінше, артта қалған өңірлер бөлінетін жалпы әлемдік деңгейде іске асырылуы мүмкін. Өңірлік тәсіл жекелеген елдердің ішінде де іске асырылуы мүмкін,бұл ретте әкімшілік бөлу елдің «табиғи-әлеуметтік кешендерге» саралануына әрдайым сәйкес келмейді.

Шығыс Сібірдің мысалында мәселенің мәнін келесідей түсіндіруге болады. Бір жағынан, өңірлік қағидат тұрақты даму проблемасын әкімшілік бірліктер бойынша — облыстар мен шеттер бойынша саралап шешуге итермелейді. Алайда, тұрақты дамуға аймақтық көзқарас шеңберінде аудандастыру арнайы талқылауды талап ететін проблема болып табылады. Әрине, аудандастырудың қалыптасқан әкімшілік нысандарын елемеуге болмайды,аумақтардың әкімшілік мүшелігі шеңберінде тұйықталмау керектігін ескеру қажет.

Неге орнықты даму тұжырымдамасы біздің қоғамымызды одан әрі дамыту міндеттерін шешуде міндетті түрде қолданылуы тиіс? Орнықты даму Тұжырымдамасы, өйткені онда әңгіме мінез-құлықтың бәсекелестік түрін келісу түріне ауыстыру туралы болып отыр. Бұл батыста шынайы демократиялық күштер арқылы қуатты одақтастарды, соның ішінде сол демократтарды, «орталықтарды» және «оң орталық» ақылға қонымды өкілдерін сатып алуға мүмкіндік береді, олар корпоративтік және өзге де жеке мүдделерге жаһандық, жалпыадамзаттық проблемаларды шешудің шұғыл қажеттілігін көре алады.

Тұрақты даму тұжырымдамасын пайдалану қажеттігі мыналармен айқындалады: тұрақты даму қағидаттары, Біріншіден, қазіргі заманғы Ресейдің мәселелерін жалпы әлемдік контексте ұғынуға мүмкіндік береді, екіншіден, Ресей қоғамының дамуының жеке заңдылықтарын жүйелі түрде ұғынуға мүмкіндік береді және үшіншіден, жалпы әлемдік және жалпы ресейлік контексті ескере отырып, жергілікті, өңірлік проблемаларды шешуге мүмкіндік береді.

ІІ-ші дүниежүзілік соғыстан кейін әлем екі полюсті болды. Іс жүзінде онда солтүстікамерикалық капиталистік және Еуразиялық кеңестік өркениеттер басым болды, олардың тепе-теңдігі ресурстардың барлық түрлері бойынша 4 онжылдықта әлемдегі қолайлы тепе-теңдікті қамтамасыз етті.

Қазіргі уақытта жаңа полюстердің қалыптасуы жылдам қарқынмен жүріп жатыр: біріккен Еуропа, тез дамып келе жатқан Оңтүстік-Шығыс Азия және ислам әлемі. Ресейдің қатысуымен Еуразиялық одақ өз орнын алады. Көпполярлы әлемнің тұрақтылығы жоғары болады деп үміттенуге болады.

Суық соғыс дәуірінде Ресей, сонымен бірге бұрынғы КСРО – ның барлық қалған жарықшақтары-биполярлықтың екі «гегемондарының» бірі, таяу болашақта әлсіз және осалдықты позициялардан түседі.

Белгілі бір аумақтық шеңберде бар қандай да бір өркениет шеңберінде жекелеген бірліктерді – өркениеттің өмір сүруі үшін функционалдық және өмірлік маңызы бар аймақтарды бөліп көрсетуге болады. Өңірлер олардың даму факторларының ұқсастығына, сондай-ақ мүдделердің ортақтығына байланысты макроөңірлерге бірігеді. Оларды зерттеу әлеуметтік-этникалық қауымдастықтардың, оның ішінде Сібір макроөңірінің – Сібір халықтарының даму тенденциялары мен сипаттарын түсінуге көмектесетін өркениеттік тәсілді пайдалана отырып жүргізілуі тиіс.

Әрине, Сібір макроөңірі Ресейде ерекше орын алады. Бүгінде бұл елдің негізгі энергетикалық және шикізат ресурстары шоғырланған Ресей Федерациясы аумағының негізгі бөлігі (үштен екісі).

Этномәдени тұрғыдан алғанда Сібір көптеген халықтардың синтезі болып табылады. Сібір аборигендерінің басым бөлігі Ресей Федерациясының субъектілері болып табылатын және халықаралық-құқықтық қатынастардың белсенді субъектілері болып табылатын ұлттық-мемлекеттік құрылымдар аумағында тұрады.

Сібір халықтары арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар әдетте Сібір экономикасының шикізаттық бағыттылығымен шектеледі.

Осылайша, Сібір макроөңірі үшін тұтастай алғанда бүкіл Ресей сияқты әлемдік даму үрдістері маңызды екенін, атап айтқанда, жақын болашақта не басым болатынын түсінуге болады: монополярлылық (АҚШ-тағы күш полюсімен), полицентризм (БЭЖ, АҚШ, Қытай, Ресей және т.б.) немесе жаңа биполярлылық (бір жағынан АҚШ-тағы күш полюсі, мысалы, Қытайда екінші жағынан). Қалай болса да, бірақ әлемдегі саяси жағдайдың барлық даму үрдістерінде және Ресейдің кез келген стратегиясы кезінде Сібір макроөңірі маңызды рөл болмаса, маңызды рөл атқаратын болады.

Шынында да, Сібірдің геосаяси жағдайы мен шикізат ресурстары тұрақты даму үрдісі негізінде ресурстар немесе ынтымақтастық үшін күресте елдер мен аймақтардың қақтығысы – жалпы әлемдік дамудың қандай да бір үрдістерінің үстемдігіне әсер етуге қабілетті. Өкінішке орай, қазіргі зерттеушілердің көпшілігі этникалық фактордан абстрагается, бұл қате.

Тұжырымдамалардың біріне сәйкес, Ресей өркениеті Шығыс пен Батыс арасындағы» көпір», өркениеттер синтезін білдіреді. Бұл ұстаным Ресейдің геосаяси стратегиясы шеңберінде өзінің халықаралық байланыстарын еркін бағдарлауға мүмкіндік береді және қазіргі уақытта Ресейдің Азия-Тынық мұхиты аймағының елдеріне ықтимал бағдарлануы айтарлықтай жемісті болып көрінеді.

В. Г. Костюктің пікірінше, Ресей және Азия өркениеттерінің айқын әлеуметтік-мәдени жақындығы сөзсіз, бұл әлемдік қоғамдастықтың тұрақты даму тұжырымдамасын қабылдауында шешуші фактор бола алады. Сонымен қатар, ресейлік және Азиялық өркениет Сібірсіз ойсыз, ал Сібір өз кезегінде Ресейдің Еуразиялық келбетінің негізгі бөлігін құрайды. Өкінішке орай, Сібір этностарының саяси мінез-құлқы қазіргі жағдайда өте нашар талданады және тәжірибеде жете бағаланбайды.

Саяси өмірдің бар фактілерінің негізінде мұндай мінез-құлықтың негізгі факторларын атап өткен жөн:

1.) ресейлік экономикалық дағдарыс салдарынан Сібірдің орыс халқы орыс этносының қалған байланысымен экономикалық және мәдени байланыстарды әлсіретеді. Оның негізгі массасында ол жалпы орыс сана-сезімін жоғалтпаса да, оның кейбір бөлігінде этникалық сепаратизм байқалады. Бұл сепаратизмнің идеологиясы Сібір Республикасы үшін саяси қозғалыстарда немесе Қиыр Шығыс Республикасының жаңа нұсқасында көрінеді.

2.) этнос ішіндегі ортадан тепкіш үрдістер әлеуметтік, экономикалық немесе рухани өрлеу немесе тұрақты қоғамдық қатынастар кезеңінде ғана оның тұтастығына қауіп төндірмейді. Дағдарыс кезеңінде олар этностың саяси тұтастығын қамтамасыз ету тұрғысынан ұлттық-мемлекеттік билік тарапынан мұқият көңіл бөлуді және дер кезінде реттеуді талап етеді.

3.( Сібірде саяси сепаратизм идеяларын жүзеге асыру бүкіл орыс этносының өмір сүруіне қауіп төндіреді, өйткені әлемде Ресейді өзінің әлемдік үстемдігі үшін кедергі ретінде және барлық әдістермен сенім бойынша, аумақ бойынша, әлеуметтік белгілері бойынша орыс ішіндегі расколды көтермелейтін күштер бар.

4.) Сібірдегі орыстардың саяси сепаратизміне ұқсас орыс Республикасының идеясының бүкіл Ресей аумағында жүзеге асырылуы да мүмкін, бұл басқа этностардың, әсіресе Сібір — елдің Орталық-Еуропа бөлігінен аумақтық алшақ орналасқан және Қытайға немесе Монғолияға жақындардың (Бурятия, Тува) этномәдени тұрғыдан алғанда, және бұл фактор осы аудандардағы ұлттық-сепаратистік үрдістердің өсуіне өз әсерін тигізді, соның салдарынан 90-жылдардың басында Тувадан орыстардың жаппай көшіп-қонуының басы болды.

Бұл идеялардың жүзеге асырылуы славяндардың, түркілердің, бурят-моңғолдардың, Солтүстік халықтарының бірігуі сияқты Ресей өркениетіне бөлінер еді. Егер орыстар Сібірде қалған орыстармен әлсіз байланыс жағдайында болса, онда Сібір макроөңірінің түркі халқы шет елдердің назар аударарлық аймағына кірді – бірінші кезекте АҚШ (негізгі мүдделер аймағы – Саха-Якутия Республикасы) және Түркия (Хакасиядағы және Сібірдің басқа да түркі тілдес аудандарындағы қызмет).

Шет елдер тарапынан негізгі ықпал халықтың этносаяси ортада ойнайтын немесе ойнайтын топтарына: студенттер, іскер топтар және саяси элита сияқты маңызды рөл атқарады. Ресей тұтастығының ерекше қатері мұндай қызмет жоқ, алайда мемлекеттердің ықпал ету салалары үшін объективті саяси күресін ескеру керек.

Ерекше арктикалық өркениеттің бір бөлігі болып табылатын солтүстік халықтары өзінің аздығына байланысты геосаяси қатынастарда елеулі рөл атқара алмайды, алайда еш жағдайда да елемеуге болмайды. Солтүстік халықтарға қатысты Ресейдің ішкі саяси стратегиясы мына формуламен анықталады:»Солтүстік ресурстары мемлекеттік патернализм және шектеулі өзін-өзі басқару орнына». Бұл формула солтүстік халықтары мүдделерінің барлық толықтығын көрсетпейді.

Өз мүдделерін қорғау мақсатында Солтүстік халықтардың саяси, ғылыми және мәдени элитасы Бүгін Солтүстік халықтарының қауымдастығына бірікті. Сонымен қатар тұрақты даму тұжырымдамасы шеңберінде идеологиялық қарама-қайшылықтардан еркін қоғам құру мақсатында өзара байланысты ынтымақтастық аймағының жаһандық жүйесінің моделін пысықтау жүргізілуде. Солтүстік халықтары көшбасшыларының пікірінше, бүгінде Ресейде осы мәселе бойынша нақты мемлекеттік саясат жоқ. Осылайша, шет елдермен ынтымақтастық-оның болмауының заңды нәтижесі, соның салдарынан Орыс этностары мен Солтүстік этностары арасында шиеленіс туындайды, бұл кейбір ұлттық-бағдарланған саяси қозғалыстардың қызметінде көрінеді және Ресейдегі ұлтаралық қатынастарды әлеуметтік зерттеулерде тіркеледі.

Сібірде бірлестікке сондай-ақ шетелде өз мемлекеттілігі бар халықтар қатысады: бұрынғы КСРО этностары, немістер, қытайлар, кәрістер және басқалар. Негізінен бұл ұлттық-мәдени бірлестіктер мен кәсіпкерлердің қызметі. Бұл халықтардың ортасында болып жатқан процестер өте нашар зерттелген, алайда Новосібір зерттеушілерінің «Новосібір облысындағы ұлттық азшылық» ғылыми-практикалық конференциясы барысында жалпы қорытындысы бұл халықтар Ресейдің бұрынғы геосаяси мәртебесін қалпына келтіруге ықпал етеді.

2. Ұлттық бірлестіктердің қызметі және осы қызметті реттеу

Ұлттық белгісі бойынша федерализация этникалық мәдениеттің сақталуын қамтамасыз етеді деп санау қате. Негізінен, мұндай жүйе Ұлттық элиталар үшін тиімді, бірақ ұлттық тіл мен дәстүрлерді сақтау үшін емес. Бізді өткеннің символдары бөліседі, бірақ болашақ міндеттерін біріктіруге тиіс.

Н. А.Нарочницкая, Мемлекеттік Думаның депутаты.

90-шы жылдары Ресей Федерациясының аумағында ұлтаралық қатынастарды реттеудің нақты құрылымы қалыптасты — министрліктер, субъектілердің билік органдарындағы комитеттер. Олар биліктің демократиялық қоғамдық институттарымен — ФНКА, ҰҒА, консультативтік комитеттер, Ресей Федерациясы Үкіметі мен субъектілердің билік органдары жанындағы комиссиялар, ұлттық-мәдени орталықтар, халықтар үйлері, этномәдени компоненті бар мектептер, қауымдастықтар, халықтардың әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуының қабылданған бағдарламаларын іске асыру жөніндегі билік органдары жанындағы Басқару.

Жұмыс негізінде соңғы жылдары «ұлттық-мәдени автономия туралы «Федералдық заңға өзгерістер енгізу туралы»Федералдық заң дайындалды. Базалық заңға енгізілетін түзетулердің мәні Ресейдің этникалық қауымдастықтарының ұлттық-мәдени дамуының нақты проблемаларын шешу және олардың мемлекеттік билік органдарымен өзара іс-қимылы үшін жағдайларды жақсартудан тұрады.

Ресей Федерациясының Үкіметі жанындағы «ұлттық-мәдени автономия туралы» Федералдық заңға сәйкес ФНКА Консультативтік Кеңесі құрылды, оған мемлекеттік ұлттық саясат тұжырымдамасын іске асыру мәселелерімен айналысатын барлық федералдық ұлттық-мәдени автономиялардың көшбасшылары, министрліктер мен ведомстволардың өкілдері кірді. Консультативтік Кеңестің отырыстарында ҚНК-ның өмірі мен қызметінің өзекті мәселелері шешіледі, осы институттың стратегиялық міндеттері мен одан әрі даму жоспарлары анықталады.

Осы уақытта Ресей қоғамында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеудің мүлдем жаңа жүйесі қалыптасты. Ол өзіне мемлекет аумағында субъектілік деңгейде әрекет ететін Ресей халқының 10-ға жуық үйін, 150-ден астам ұлттық мәдениет орталықтарын, Ресей Федерациясының мемлекеттік ұлттық саясаты тұжырымдамасының негізінде жұмыс істейтін 10-ға жуық халықтар достығы үйлерін қамтиды, өздерінің ережелері мен жарғылары бар. Олардың қызметі Ресей Федерациясында тұратын барлық ұлт өкілдерінің ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға бағытталған. Өткен кезең ішінде халықтар үйлері олардың белгілі бір жұмыс тәжірибесін жинақтады, олар ұлттық мемлекеттік саясатты іске асыруға елеулі үлес қосады, Ресей Федерациясының субъектілерінде тұратын халықтарды шоғырландыруға дәйекті желі жүргізеді.

Халықтар достығы үйлерінің жұмысы массаны кеңінен мойындайды. Бұл жұмыс түрлі халықтардың бір шатырының астында «жинауға», ұлттық мемлекеттік саясатты жүргізуде олардың бірлескен жұмысын құруға, өтпелі кезеңнің міндеттерін бірлесіп шешуде өзара іс-қимыл жасауға, досын жақсы білуге мүмкіндік береді. Достық үйлері халықтардың дәстүрлерін, олардың салт-дәстүрлерін сақтау, белгілі бір субъектінің аумағында тұратын халықтардың мәдениетімен таныстыру бойынша белгілі бір жұмыс тәжірибесін жинақтады.

Ұлттық мәдениет орталықтарының жұмысы кеңінен таралған. Тек Новосібір облысында ғана облыс орталықтарымен қатар Новосібір мен облыстың аудандарында 30 орталық жұмыс істейді. Новосибирск неміс мәдениетінің орталығында неміс тілі университеті құрылды және жұмыс істейді. Орталықтардың айналасында негізінен облыс халқы басым болатын этникалық топтар топтастырылады. Орталықтардың қызметі арқылы олар өздерінің ұлттық-мәдени дамуына мүмкіндік алады.

Мемлекеттік тізілімнің деректері бойынша 1990 жылы діни ұйымдар 5 мыңға жуық болды және олар 19 түрлі конфессияны ұсынды, салыстыру үшін 2003 жылдың 1 қаңтарына 21450-ден астам ұйымдар (шамамен 70 конфессия) тіркелді. Демек, діни бірлестіктердің қоғам мен мемлекетпен өзара қарым-қатынасы күрделеніп, көп қырлы болады. Азаматтардың дінге қатынасына, діни ұйымдар қызметінің түрлі аспектілеріне қатысты емес, қоғамдық қатынастар саласын атау қиын.

Ресей Федерациясының мемлекеттік ұлттық саясатының тұжырымдамасын іске асырудың басты.