Сауд Арабиясы туралы не білеміз? туралы қазақша

Сауд Арабиясы, Сауд Арабиясы Корольдігі (араб. Әл-Мамляка әл-Арабия ас-Саудия), Оңтүстік-Батыс Азиядағы араб п-овасындағы мемлекет. Солтүстігінде Иорданиямен, Иракпен және Кувейт шектеседі; шығысында Парсы шығанағымен жуылады және Катармен және Біріккен Араб Әмірліктерімен шектеседі, оңтүстік-шығысында Оманмен, оңтүстігінде Йеменмен шектеседі, батысында Қызыл теңізмен және Акаба шығанағымен шектеседі. Шекаралардың жалпы ұзындығы-4431 км.аумағы – 2149,7 мың шаршы км (деректер шамамен, себебі оңтүстік және оңтүстік-шығыстағы шекаралар нақты белгіленбеген). 1975 және 1981-да Сауд Арабиясы мен Ирак арасында 1987-да жүзеге асырылған екі мемлекеттің шекарасындағы шағын бейтарап аймақты бөлу туралы келісімге қол қойылды. Тағы бір келісімге 1998 жылға дейін шекараны демаркациялау туралы Катармен қол қойылды. 1996 жылы Кувейт (5570 шаршы км) шекарасында бейтарап аймақ бөлімі жүргізілді, бірақ екі ел де осы ауданда мұнай мен басқа да табиғи ресурстарды бірлесіп пайдалануды жалғастыруда. Осы уақытқа дейін Йеменмен шекаралық мәселелер шешілмеген; Йеменмен шекаралық аудандардағы көшпелі топтар шекараның демаркациялануына қарсы тұр. Кувейт және Сауд Арабиясының Иранмен теңіз шекарасы туралы мәселе бойынша келіссөздері жалғасуда. Біріккен Араб Әмірліктерімен шекара мәртебесі түпкілікті белгіленбеген (1974 және 1977 келісімдердің егжей-тегжейі жария етілмеген). Халық саны – 24 293 мың адам, оның ішінде 5576 мың шетелдік (2003). Астанасы-Эр-Рияд (3627 мың). Әкімшілік жағынан 13 провинцияға (103 округ) бөлінген.

Табиғат

Жер бедері. Сауд Арабиясы Арабия п-ова аумағының 80% дерлік және Қызыл теңіз мен Парсы шығанағында бірнеше жағалау аралдарын алады. Жер бетінің құрылымы бойынша елдің көп бөлігі-кең шөлді Үстірт (шығыста 300-600 м-ден батыста 1520 м-ге дейін), өзендердің құрғақ арналарымен (вади) аз бөлінген. Батыста, Қызыл теңіз жағалауымен қатар Хиджаз таулары созылды (араб. «барьер») және Асир (араб. «қиын») биіктігі 2500-3000 м (Эн-Наби-Шуайб қ.жоғарғы нүктесімен, 3353 М), Тихамның жағалау ойпатына өтетін (ені 5-тен 70 км-ге дейін). Асир тауларында рельеф тау шыңдарынан ірі алқаптарға дейін өзгереді. Сауд Арабиясының ішкі аудандары мен Қызыл теңіз жағалауы арасындағы қатынас шектеулі. Солтүстік, Иорданияның шекарасы бойымен Эль-Хамад тас шөлі созылды. Елдің солтүстік және орталық бөлігінде ең ірі құмды шөлдер орналасқан: үлкен Нефуд және кіші Нефуд (Дехна), өзінің Қызыл құмдарымен танымал; оңтүстікте және оңтүстік-шығыста – Руб-эль-Хали (араб. «бос тоқсан») солтүстік бөлігінде 200 м-ге дейін барханалар мен градтар бар. Шөл арқылы Йемен, Оман және Біріккен Араб Әмірліктерімен белгісіз шекаралар өтеді. Парсы шығанағының жағалауын бойлай Эль-Хастың (ені 150 км-ге дейін) батпақты немесе сорчактармен жабылған ойпатты (ені 150 км – ге дейін). Теңіз жағалаулары негізінен төмен, құмды, әлсіз кесілген.

Климат. Солтүстігінде-субтропикалық, оңтүстігінде – тропикалық, шұғыл континентальды, құрғақ. Жаз өте ыстық, қыс жылы. Шілденің орташа температурасы Эр-Риядта 26° С – дан 42° С-қа дейін, қаңтарда-8° С-дан 21° С-қа дейін, абсолюттік максимум 48° С-қа дейін, оңтүстікте 54° с-қа дейін ауытқиды. Орташа жылдық жауын – шашын мөлшері шамамен 70-100 мм (орталық аудандарда ең көп көктемде, солтүстікте – қыста, оңтүстікте-жазда); тауларда жылына 400 мм дейін. Руб-эль-Хали шөлінде және кейбір басқа аудандарда жекелеген жылдары жаңбыр жаумайды. Шөлге маусымдық жел тән. Ыстық және құрғақ Оңтүстік жел самум мен хамсин көктемде және жаздың басында жиі құмды дауыл тудырады, қысқы солтүстік жел шемаль суық әкеледі.

Су ресурстары. Сауд Арабиясының барлық дерлік тұрақты өзендері немесе су көздері жоқ, уақытша ағындар қарқынды жаңбырдан кейін ғана пайда болады. Әсіресе, олар шығыста, Эль-хасада мол. Жер асты сулары жиі беттерге және вади арналарына жақын орналасқан. Сумен жабдықтау проблемасы теңіз суын тұщыту бойынша кәсіпорындарды дамыту, терең құдықтар мен артезиан ұңғымаларын құру арқылы жүзеге асырылады.

Топырақ. Елдің солтүстігінде субтропикалық сероземдер, Эль-Хасы – сортаң және шалғындық-сортаң топырақтар ойпатты шығыс аудандарында дамыған. Үкімет көгалдандыру бағдарламасын жүзеге асырса да, ормандар мен орманды жерлер ел аумағының 1% — дан азын алады. Егістік жерлері (2%), негізінен, орналасқан құнарлы оазисах солтүстігіне қарай Руб-эль-Хали. Едәуір аумақты (56%) жайылымдық мал шаруашылығына жарамды жерлер алады (1993 жылға). Табиғи қазбалар. Ел мұнай мен табиғи газдың үлкен қорына ие. Шикі мұнайдың дәлелденген қорлары 261,7 млрд.баррельге немесе 35,6 млрд. тоннаға (барлық әлемдік қорлардың 26%), табиғи газдың – шамамен 6,339 трлн. барлығы 77-ге жуық мұнай және газ кен орындары бар. Негізгі мұнай өңдеу ауданы елдің шығысында, Эль-хасада орналасқан. Әлемдегі ең ірі Гхавар мұнай кен орны 70 млрд.баррельге бағаланады. Басқа ірі кен орындары-Сафания (дәлелденген қорлары-19 млрд. баррель мұнай), Абқайк, Катиф. Темір кендері, хром, мыс, қорғасын, мырыш, алтын қорлары да бар.

Өсімдік әлемі. негізінен шөл және жартылай шөлейт. Құмдарда ақ сексеуіл, түйе түбі, хамадта – қыналар, көшкін алқаптарында – жусан, астрагалдар, вади арналары бойынша – бір терек, акация, ал тұздалған жерлерде – тамариск; жағалаулар мен сортаңдар бойынша – галофитті бұталар өседі. Құмды және тасты шөлдердің едәуір бөлігі өсімдік жамылғысынан толық айырылған. Көктемде және ылғалды жылдары өсімдіктер құрамында эфемерлердің рөлі күшейтіледі. Асира тауларында-акация, жабайы зәйтүн, Бадам өсетін саванн учаскелері. «Оазисах – тоғайлар финиковых пальмалардан, цитрус, банан, дәнді-дақылдар мен бақша мәдениет.

Жануарлар әлемі әртүрлі: антилопа, газель, даман, Қасқыр, Шабал, гиена, Түлкі-фенек, қарақал, жабайы осел, онагр, қоян. Көптеген кеміргіштер (құмды, сарысулар, тушканчиктер және т.б.) және бауырымен жорғалаушылар (жыландар, аусылдар, тасбақалар). Құстар арасында – қырандар, құрттар, саңырауқұлақтар, сұңқарлар, дуадақтар, бозторғай, шетен, бөдене, Көгершін. Жағалаулық ойпаттар шегірткенің көбею ошағы болып табылады. Қызыл теңіз және Парсы шығанағында 2000 түрлі маржан (әсіресе қара маржан бағаланады). Елдің шамамен 3% — ын 10 қорғалатын аумақ алады. 1980-ші жылдардың ортасында үкімет Асир ұлттық паркін ұйымдастырды, онда орикс (сернобык) және Нубия тау ешкісі сияқты жабайы жануарлардың жоғалып кеткен түрлері сақталады.

Халық

Демография. 2003 жылы Сауд Арабиясында 24 293 мың адам, оның ішінде 5576 мың шетелдік өмір сүрді. 1974 жылы жүргізілген алғашқы санақ сәтінен бастап халық саны 3 есе өсті. 1990-1996 жылдары халықтың орташа жылдық өсімі 3,4% – ды, 2000-2003 жылдары-3,27% — ды құрады. 2003 жылы бала туу 1000 адамға шаққанда 37,2 болды, өлім – 5,79. Өмір сүру ұзақтығы-68 жыл. Жас жағынан 20 жастан кіші ел тұрғындарының жартысынан астамы. Әйелдер халықтың 45% құрайды. БҰҰ болжамы бойынша халық саны 2025 жылға қарай 39 965 мың адамға дейін өсуі тиіс.

Халық құрамы. Сауд Арабиясы халқының басым бөлігін арабтар (Сауд арабтары – 74,2%, бедуиндер – 3,9%, Парсы шығанағы арабтары – 3%) құрайды. Ең ірі тайпалық бірлестіктер – аназа және шаммар, тайпалар – авазим, авамир, аджман, атайба, бали, бейт ямани, бени атийя, бени мурра, бени сахр, бени яс, вахиба, давасир, дахм, джанаба, джухайна, кахтан, манасир, манахиль, муахиб, мутайр, субей, Сулей, Сулей, Сүлеймен, шарарат, харб, хувейта, хутейм және т. б. Солтүстік аудандарды мекендейтін сулейб тайпасы харабтық емес деп саналады және кейбір деректер бойынша тұтқынға алынған және құлдыққа тартылған крест тасушылардың ұрпақтарынан тұрады. Елде барлығы 100-ден астам асыл тұқымды бірлестіктер мен тайпалар бар.

Этникалық арабтардан басқа, елде түрік, иран, Индонезиялық, Үнді, Африка тамыры бар аралас этникалық шыққан Сауд арабтары тұрады. Әдетте, бұл Хижаз аймағында өмір сүрген қажылық етушілердің немесе Арабияға құл ретінде әкелінген африкандықтардың ұрпақтары (1962 жылы құлдықты жойғанға дейін елде 750 мың құлға дейін болған). Соңғылары негізінен Тихома және Эль-хас жағалауындағы аудандарда, сондай-ақ оазистерде тұрады.

Шетелдік жұмысшылар халықтың 22% — ын құрайды және Африка және Азия елдерінен (Үндістан, Пәкістан, Бангладеш, Индонезия, Филиппин), сондай-ақ аздаған еуропалықтар мен американдықтардан тұрады. Шетелдік арабтар Йеменмен шекаралас қалаларда, Мұнай кәсіпшілігі ауданында және аудандарда тұрады. Барлық қалған халықтардың өкілдері ірі қалалар мен мұнай кәсіпшіліктерінде шоғырланған, онда әдетте бүкіл халықтың жартысынан астамын құрайды.

Тіл. Сауд Арабиясының ресми тілі – батыс-семит афразиялық отбасы тобына жататын стандартты Араб. Оның диалектілерінің бірі-классикалық араб, оның архаикалық дыбысталуын ескере отырып, қазіргі уақытта негізінен діни контексте қолданылады. Тұрмыста Араб диалектісі (аммия) қолданылады, ол классикалық тілінен (эль-фусха) дамыған әдеби араб тіліне ең жақын. Ішіндегі аравийского диалект ерекшеленеді өзара жақын говоры Хиджаза, Асира, Неджда және Эль-Хасы. Әдеби және ауызекі тіл арасындағы айырмашылықтар басқа араб елдеріне қарағанда аз болса да, қала тұрғындарының тілі көшпенділердің диалектілерінен ерекшеленеді. Басқа елдерден шыққан адамдар арасында ағылшын, тагал, урду, хинди, фарси, сомали, индонезиялық және т. б. бар.

Дін. Сауд Арабиясы Ислам әлемінің орталығы болып табылады. Ресми дін-ислам. Әр түрлі бағалаулар бойынша, саудагерлердің 85% – дан 93,3% — ға дейін сүннит болып табылады; 3,3% — дан 15% — ға дейін шииттер. Елдің орталық бөлігінде ханбалиттер-ваххабиттер (оларға елдің барлық сунниттерінің жартысынан астамы жатады) халқының барлығы дерлік. Батыста және оңтүстік-батыста шафиит толқыны суннизм басым. Сондай-ақ, бұл жерде ханифиттер, маликиттер, ханбалиттер-салафийя және ханбадиттер-ваххабиттер кездеседі. Оның ішінде шииттер-Исмаилиттер мен зейдиттер тұрады. Шииттердің едәуір тобы (халықтың үштен бірі) шығыста, Эль-хасада тұрады. Христиандар халықтың шамамен 3% – ын құрайды (католиктік епископтардың американдық конференциясының бағалауы бойынша, елде 500 мың католиктер тұрады), барлық басқа конфессиялар-0,4% (1992, бейресми). Атеистер саны туралы ақпарат жоқ

Мемлекеттік құрылым

Мемлекеттік құрылым мен елді басқарудың жалпы принциптерін бекітетін алғашқы заң құжаттары 1992 жылдың наурызында қабылданды. Билік жүйесінің негіздеріне сәйкес, Сауд Арабиясы негізін қалаушы Абдель Азиз ибн Абдель Рахман әл-Фейсал әл сауданың ұлдары мен немерелері басқаратын абсолюттік теократиялық монархия болып табылады. Қасиетті Құран ислам заңнамасы (шариғат) негізінде басқарылатын елдің конституциясы болып табылады.

Жоғарғы билік органдары мемлекет басшысы мен мұрагерлік ханзада; Министрлер Кеңесі; консультативтік кеңес; Жоғары Сот төрелігі кеңесін қамтиды. Алайда, Сауд Арабиясындағы монархиялық биліктің нақты құрылымы оны теорияда қалай елестеткенінен біршама ерекшеленеді. Ханның билігі негізінен 5 мыңнан астам адамнан тұратын және елдегі монархиялық құрылыстың негізін құрайтын Әл Сауд отбасына сүйенеді. Патша отбасының жетекші өкілдерінің, соның ішінде өз ағайындарының кеңестеріне сүйене отырып, билейді. Осы негізде оның діни көшбасшылармен қарым-қатынасы құрылады. Осындай маңызды тұрақтылық үшін корольдігінің қолдау болып табылады атақты тұқымдастығы сияқты ас-Судайри және Ибн Джилюви, сондай-ақ діни тобының Әл аш-Шейх болып табылатын қосалқы тармақ әулетінің Саудидов. Бұл отбасылар екі жүз жыл бойы клан Әл Саудқа адал болып қалады.

Орталық атқарушы билік. Мемлекет басшысы және елдің діни көшбасшысы (имам) – екі қасиетті мешіттің қызметшісі, Король (малик) Фахд бен Абдель Азиз әл Сауд (13 маусымнан 1982), бір мезгілде премьер-Министр, Қарулы Күштердің Бас қолбасшысы және жоғарғы төреші болып табылады. 1932 елден Саудидиндер әулеті басқарады. Мемлекет басшысы толық атқарушы, заң шығарушы және сот билігіне ие. Оның өкілеттігі тек шариғат нормаларымен және Сауд дәстүрлерімен шектеледі. Патша корольдік отбасының, діни көшбасшылардың (улемдердің) және Сауд қоғамының басқа да элементтерінің бірлігін қолдауға арналған.

Таққа ие болу механизмі ресми түрде 1992 жылы ғана бекітілген. Тақтың мұрагері патшаның өзі өмір сүрген кезде тағайындалады. Сауд Арабиясында асыл тұқымды дәстүрлерге сәйкес тақ қудалаудың нақты жүйесі жоқ. Билік әдетте билеушінің функцияларын орындау үшін неғұрлым сәйкес келетін үлкенге ауысады. 1995 жылдан бастап, монарх ауруына байланысты, мемлекеттің нақты басшысы кронпринц және бірінші вице-премьер Абдалла бен Абдель Азиз Аль-Сауд (монархтың бір қанды ағасы, тронның мұрагері 1982 жылдың 13 маусымынан, регент 1996 жылдың 1 қаңтарынан 22 ақпанына дейін) болып табылады. 2000 жылдың маусым айының басында Фахд королінің және мұрагерлік ханзада Абдалланың шешімімен Корольдік отбасылық кеңес құрылды, оған Арабия монархиясының негізін қалаушы Ибн сауданың ең ықпалды 18 тікелей ұрпақтары кіреді.

Конституция бойынша, патша үкіметті басқарады (қазіргі уақытта 1953-тен бастап бар) және оның қызметінің негізгі бағыттарын анықтайды. Министрлер Кеңесі Атқарушы да, заңнамалық де функцияларды де біріктіреді. Оның барлық шешімдері шариғат нормаларымен үйлесуі тиіс көпшілік дауыспен қабылданады және корольдік декреттің соңғы бекітуіне жатады. Кабинет премьер-министрден, бірінші және екінші вице-премьерден, 20 министрліктен (оның ішінде сондай-ақ министрлер кеңесінің мүшелері ретінде корольдің декретімен тағайындалатын мемлекеттік министрлер мен кеңесшілерді тағайындайды. Маңызды министрліктердің басында әдетте корольдік отбасы өкілдері тұр. Министрлер патшаға Конституцияға және басқа заңдарға сәйкес оның өкілеттігін орындауға көмектеседі. Патша кез келген уақытта Министрлер Кеңесін таратуға немесе қайта құруға құқылы. 1993 жылдан бастап әрбір министрдің жұмыс ұзақтығы төрт жылдық мерзіммен шектеледі. 1995 жылдың 2 тамызында Фахд королі соңғы онжылдықта министрлер кабинетінде ең маңызды кадрлық өзгерістер жасады.

Заң шығарушы билік. Заң шығарушы орган жоқ – патша елді жарлықтар арқылы басқарады. 1993 жылдың желтоқсанынан бастап монархтың жанында ғалымдардан, жазушылардан, бизнесмендерден, корольдік отбасының көрнекті мүшелерінен тұратын және Сауд Арабиясы тарихындағы алғашқы қоғамдық форум болып табылатын консультативтік кеңес (КС, Меджлис аль-Шура) жұмыс істейді. КЖ Үкіметке елдің әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері бойынша ұсынымдар әзірлеуге, түрлі құқықтық актілер мен халықаралық келісімдер бойынша қорытындылар әзірлеуге арналған. Кеңестің кемінде 10 мүшесінің заң шығару бастамасы құқығы бар. Олар жаңа заң жобасын немесе қолданылып жүрген заңдарға толықтырулар мен өзгерістер ұсына алады және оларды Кеңес төрағасына ұсына алады. Кеңестің барлық шешімдері, баяндамалары мен ұсыныстары тікелей патшаға және Министрлер Кеңесінің төрағасына қарау үшін ұсынылуы тиіс. Егер екі Кеңестің көзқарасы сәйкес келсе, шешім патшаның келісімімен қабылданады; егер көзқарас сәйкес келмесе, патша қандай нұсқа қабылданатынын шешуге құқылы.

1993 Жарлығына сәйкес консультативтік кеңес корольмен 4 жыл мерзімге тағайындалатын 60 мүшеден және төрағадан тұрды. 1997 жылдың шілдесінде КС саны 90 – ға дейін, ал 2001 жылдың мамырында 120-ға дейін өсті. Кеңес Төрағасы-Мұхаммед бен Джубейр (1997 жылы екінші мерзімге күзет орнын сақтап қалды). Кеңеюмен Кеңес құрамы да өзгерді, 1997 жылы оған алғаш рет шиит азшылығынан үш өкіл енгізілді; 1999 жылы КЖ отырыстарында әйелдерге қатысуға рұқсат етілді. Соңғы уақытта Консультативтік кеңестің мәні біртіндеп күшейіп келеді. Орташа либералды оппозиция тарапынан КС-да жалпы сайлау өткізу туралы үндеулер естіледі.

Сот жүйесі. Азаматтық және сот кодекстерінің негізінде шариғаттың ережелері жатыр. Осылайша, барлық неке, неке қию, мүліктік, мұрагерлік, қылмыстық және өзге де істер Ислам ұйғарымдарымен реттеледі. 1993 жылы бірнеше зайырлы заңдар қабылданды. Елдің сот жүйесі Қарапайым қылмыстық және азаматтық істерді қарайтын тәртіптік және жалпы соттардан; шариғат немесе кассациялық соттан; және барлық аса маңызды істерді тексеретін және қайта қарайтын, сондай-ақ басқа соттардың қызметін бақылайтын Жоғарғы соттан тұрады. Барлық соттар қызметінің негізінде ислам заңнамасы жатыр. Соттарда діни судьялар, кади төрағалық етеді. Діни соттардың мүшелерін 12 аға заңгардан тұратын Жоғарғы Сот төрелігі Кеңесінің ұсынысы бойынша король тағайындайды. Патша жоғары апелляциялық саты болып табылады және кешірім жасауға құқылы.

Жергілікті билік органдары. Корольдік Жарлығына сәйкес 1993 Сауд Арабиясы 13 провинцияға (эмираттарға) бөлінді. 1994 провинцияның Жарлығымен 103 округке бөлінді. Билік провинцияларында принадлежит губернаторам (эмирам) тағайындалатын королі. Эр-Рияд, Мекка және Медина сияқты ең маңызды қалалардың басында корольдік отбасына тиесілі губернаторлар тұр. Жергілікті істер провинциялар кеңестерінің қарамағында болады,олардың мүшелерін ең танымал отбасыларының өкілдерінен Король тағайындайды.

Корольдіктің 1975 билігі муниципалдық сайлау туралы заңды шығарды, алайда сайланбалы муниципалитеттер де қалыптаспаған. 2003 жылы Үкіметтің муниципалдық органдарына сайлау патшалығының тарихында алғашқы өткізу ниеті туралы жарияланды. 14 өңірлік кеңестегі орындардың жартысы сайланбалы болады,екінші жартысы Сауд Үкіметі болып табылады. Өңірлер кеңестеріне сайлау 2003 мамыр айында патша Фахд мәлімдеген реформаларға қадам ретінде қарастырылады.