Ресейдегі қор биржалары (құқықтық негіздер және практикалық тәжірибе) туралы қазақша

Ресей экономикасының нарықтық құрылымға, меншіктің жаңа түрлерін қалыптастыруға белсенді көшуімен соңғы жылдары бағалы қағаздарға, бағалы қағаздар нарығына, қор операцияларына көп көңіл бөлінеді. Батыс елдерінің тәжірибесін зерделеу белсенді жүргізілуде,біздің елімізде осындай құрылымдарды қалыптастырудың бастапқы кезеңдері талданады. Қор биржасына көп көңіл бөлінеді, өйткені қор биржасы экономикалық және саяси өмірдің объективті көрсеткіші болып табылады.

Қор биржалары қаржы ресурстарын салалық қайта бөлудің үлкен, шығынды және тиімсіз иерархиялық, тік жүйесін алмастырады. Сондықтан қор биржасы-тұрақты жұмыс істейтін реттелетін бағалы қағаздар нарығы. Ол қаржы ресурстарын жұмылдыру және өндірісті, мемлекеттік бағдарламалар мен борышты ұзақ мерзімді инвестициялау кезінде оларды пайдалану үшін мүмкіндіктер туғызады.

Қор биржаларының экономика үшін маңызы өте зор. Басты себеп-барлық елдердің халық байлығының өте көп бөлігі қозғалмалы құндылықтарға айналғаны. Мемлекеттер, акционерлік компаниялар ұлғаюда займдарды пайдаланады. Кредиттік қатынастардың дамуымен міндеттемелердің жаңа түрлері пайда болды, және олардың әрқайсысы жаңа құндылықтардың пайда болуының арқасында өзі көбейген. Борыштық міндеттемелерді өткізу үшін нарық қажет болды және бұл рынок арнайы құрылған институт – қор биржасы болды.

Ресейде I Петрімен құрылған 1-ші биржа 1703-да Петербургте ресми түрде ашылды. Қор және тауар биржасы бір мекемені құрады, жалпы әкімшілігі, ережелері, ғимараты болды. Онда 312 түрлі акция түрі 2 млрд.руб., мемлекеттік қарыз және мемлекет кепілдік берген қарыз облигациялары белгіленіп отыр. Биржаларда ірі Петербург банктері басты рөл атқарды. 1800 ж.тек екі биржа болды – Санкт-Петербург және Одесса.[1]

Бастапқыда Ресейде биржалар баяу таралған. Реформа 60-хгг. биржалық сауданы ынталандыру үшін импульс болды. Капитализмнің қалыптасу кезеңінде қор биржасы-капиталдың бастапқы жинақталуындағы маңызды фактор. XIX ғасырдың 2-ші жартысында акционерлік қоғамдардың жаппай құрылуына және бағалы қағаздар шығарудың өсуіне байланысты биржалардың көпшілігі ұйымдастырылды. Ақша капиталдарының қарқынды жинақталуы және рантье санының артуы бағалы қағаздарға деген сұранысты айтарлықтай арттырды, бұл өз кезегінде биржалық айналымдардың өсуін тудырды, ал қор биржасында басты орынды жеке компаниялар мен кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары алды. Ақша капиталдарын акциялар мен облигацияларға, мемлекеттің бағалы қағаздарына ұзақ мерзімді салымдар жүзеге асырыла бастады.

1913 жылы Ресейде 100 биржалар болды. Ресей биржаларында осы жүзжылдықтың басында мынадай қаржылық активтерге баға берілді: мемлекеттік қарыздар, жеке темір жолдардың облигациялары, шет мемлекеттердің қарыздары, Ресейдің әр түрлі қалаларының қарыздары, ипотекалық қағаздар, кепілге салынған парақтар, әр түрлі банктердің, сақтандыру және көлік қоғамдарының, сауда-өнеркәсіп кәсіпорындарының акциялары мен облигациялары. 1917 жылғы 23 желтоқсандағы ХКК декретімен бағалы қағаздармен операцияларға тыйым салынды, ал 1918 жылғы 21 қаңтардағы ОАК декреті патша үкіметі шығарған мемлекеттік заемдардың облигацияларын шоғырландырды. Бірақ әскери коммунизм крахына және Нэпқа көшуге байланысты, біртіндеп биржалар жұмысының жандануы басталды.

1922 жылы тауар биржалары жанынан қор бөлімдері ұйымдастырыла бастады. Шетел валютасымен, вексельдермен, чектермен және басқа да төлем құжаттарымен, құйма металдармен, мемлекеттік және коммуналдық бағалы қағаздармен, мемлекеттік және кооперативтік ұйымдардың облигацияларымен, акционерлік қоғамдардың акциялары мен облигацияларымен сауда жасау жөніндегі мәмілелер жасала бастады. Қор нарығына кейбір шетелдік бағалы қағаздар жіберілді. Валюта мен қор құндылықтарын сатып алу, сату және Айырбастау жөніндегі мәмілелерге ерекше мемлекеттік «елтаңбалық алым»салынды. Валюталық операцияларда күннің 2 – жартысында клиенттердің ыңғайлылығы үшін жұмыс істейтін кешкі қор биржасы-«американка» маңызды рөл атқарды. Ол негізінен жалпы мемлекеттік капитал салымдарын жеке капиталды жинап, арнаға бағыттады. НЭП аяқталған соң биржалық қызмет тоқтатылды.

1990 жылдардың басында 70 жылдық үзілістен кейін Ресейде қор биржалары және тауар биржаларының қор бөлімдері пайда болды. 1991 ж.РСФСР Үкіметінің қаулысымен «РСФСР бағалы қағаздар мен қор биржаларының шығарылымы және айналымы туралы ереже»бекітілді. Бұл қаулыда тұтас бөлім қор биржасының қызметін регламенттеуге арналды. 1991 жылы Ресейде 4 қор биржасы болды. 1992 жылы «тауар биржалары және биржалық сауда туралы»заң қабылданды. «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Федералдық заңда (1996 ж.) қор биржасының міндеттері мен функциялары, құқықтары мен міндеттері, құрылымы мен негізгі операциялары егжей-тегжейлі сипатталған.[2]

Ресейде биржалық сауданың теориялық, құқықтық және практикалық негіздері қазіргі заманғы жағдайлар үшін болған жоқ. Алайда, 1917 жылға дейін Ресейде биржалық іс бойынша тәжірибесі, 20-шы жылдары, сондай-ақ биржалар қызметінің әлемдік тәжірибесі болды: биржалардың мақсаттары мен функцияларын, сауда-саттық өткізу механизмін, биржалық аппаратты ұйымдастыруды жалпы түсінуі болды.

1990 – 1992 жылдары Ресейде пайда болған биржалардың негізгі саны тауарлық және тауарлық-қорға тура келді. Таза қор биржалары іс жүзінде болған жоқ. Биржалар акционерлік қоғам ретінде құрылды.

Биржалардың жаңа буыны біздің елімізде 90-шы жж. пайда болады. 1991 жылдың соңында елде 400-ге жуық биржа және өзін биржа деп атайтын өзге де құрылымдар болды. Тек Мәскеуде ғана 20 биржадан астам ашылды. Ең танымал биржалардың арасында: Мәскеу Орталық қор биржасы, Ресей қор биржасы, Оңтүстік Орал қор биржасы және т. б.

РФ ірі биржаларының ерекше ерекшелігі олардың әмбебаптығы болды, яғни бір биржада тауар және қор операциялары жасалады. Биржалардың РФ құрылуы нормативтік-құқықтық базаның болмауы жағдайында, сондай-ақ тұрақсыз экономика және өндіріс құлдырауы жағдайында жүзеге асырылды, бұл инвесторлар үшін үлкен тәуекелмен байланысты болды. Биржадағы жағдай табыстың көтерілуімен және төмендеуімен сипатталды.

1995 жылы Ресейде 60 қор биржалары болды, бұл олардың әлемдік санының 40% — дан астамын құрайды (шамамен 150). Салыстыру үшін: АҚШ пен Франция 7 қор биржасынан, Германия мен Жапонияда 8 қор биржасынан, Ұлыбританияда 6 қор биржасынан бар. Ресей бағалы қағаздар нарығында 7-8 қор биржалары болуы тиіс, олардың 2 – 3 – і халықаралық мәнге ие болуы тиіс (Мәскеу, Орал, Санкт-Петербург, Поволжье), оған қаржы фьючерстері мен опциондар саудасының 2 ірі биржалық орталығынан артық болмауы тиіс.[3]

1990 жылдардың басында биржалық сауданың қарқынды көтерілуі соңғы жылдары қор нарығындағы іскерлік белсенділіктің кейбір құлдырауымен ауысты. Қазіргі уақытта бағалы қағаздар саудасын жеке қор биржалары жүргізеді. 1998 жылы терең қаржылық күйзелістер биржалардың жұмысын уақытша тоқтатты (үкімет қысқа мерзімді және орта мерзімді міндеттемелерді (МКО және ҚФЗ) тоқтатуға тура келді). 1999 жылдың 15 қаңтарынан бастап қор биржасы қайтадан жұмыс істей бастады.

1999 жылдың соңында Ресейде 15 қор биржалары тіркелді. Мәскеу Банкаралық Валюта Биржасы мен Санкт-Петербург қор биржасы ең тұрақты жағдайға ие.[4]

Қор биржасы дегеніміз не?

«Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заңның 11 – бабына сәйкес қор биржасы-депозитарлық қызметті және өзара міндеттемелерді айқындау жөніндегі қызметті қоспағанда, сауданы ұйымдастыру жөніндегі қызметті өзге қызмет түрлерімен қоса атқармайтын бағалы қағаздар рыногындағы Сауданы ұйымдастырушы. Заңға сәйкес қор биржасы – коммерциялық емес ұйым, бірақ биржа депозитарлық немесе клирингілік қызметті жүзеге асырудан алатын кірістерді инвестициялау саласының анықтамасы жоқ.

Биржа кірісінің негізгі баптары:

* биржалық залда орындалған әрбір тапсырыс үшін биржалық сауда-саттыққа қатысушылардан алынатын комиссиялық сыйақы;

* листинг үшін төлем (бағалы қағаздарды биржалық тізімге енгізу);

* биржа мүшелерінің кіру, жыл сайынғы және мақсатты жарналары;

* ағымдағы шығындарды жабуға немесе қажетті резервтерді құруға арналған жарналар ·

Ресейде бағалы қағаздар саудасын құрамында қор бөлімдері құрылатын тауар биржалары да, валюта биржалары да белсенді жүргізуде. Оларға қор биржаларына қойылатын талаптар, құру және ұйымдастыру-құқықтық нысаны мәселелерін қоспағанда, қойылады. Қор биржасының меншікті капиталы кемінде 2 млн.ЭКЮ құрауы тиіс. Қор биржасы тек биржа мүшелері арасында сауда-саттықты ұйымдастырады. Бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылары биржада тек биржа мүшелерінің делдалдығы арқылы ғана операциялар жасай алады.

Қор биржаларының функциялары:

* биржалық сауда-саттықты ұйымдастыру;

* биржалық келісімшарттарды дайындау және іске асыру;

* биржалық баға белгіленімі;

* ақпараттық қамтамасыз ету;

* биржалық мәмілелерді кепілді орындау.

Биржалық сауда қағидаттары:

* брокер мен клиент арасындағы жеке сенім;

* жариялылық;

* тұрақтылық;

* қатаң ережелер негізінде қызметті реттеу ·

Биржалық сауданың міндеттері:

* қаржы ресурстарын жұмылдыру;

* қаржы салымдарының өтімділігін қамтамасыз ету;

* бағалы қағаздар нарығын реттеу ·

Қор биржасының негізгі құқықтары мен міндеттері[5] :

· Қор биржасы өндіріп алудың мөлшері мен тәртібін дербес белгілейді:

биржалық мәмілелерге қатысқаны үшін оның мүшелері алатын сыйақыдан қор биржасының пайдасына аударымдар;

қор биржасы көрсететін қызметтер үшін қор биржасының мүшелері енгізетін жарналар, алымдар және басқа да төлемдер;

биржа Жарғысының талаптарын, биржалық сауда ережелерін және қор биржасының басқа да ішкі құжаттарын бұзғаны үшін төленетін айыппұлдар.

* Қор биржасы Биржада айналысқа жіберілген бағалы қағаздардың тізіміне енгізу рәсімін, листинг және делистинг рәсімін дербес белгілейді;

* Қор биржасы өткізілетін сауда-саттықтың жариялылығы мен жариялылығын оның мүшелеріне сауда-саттық өткізу орны мен уақыты туралы, Биржада айналысқа жіберілген бағалы қағаздардың тізімі мен баға белгіленімі туралы, сауда-саттық сессияларының нәтижелері туралы хабарлау жолымен қамтамасыз етуге, сондай-ақ басқа да ақпаратты ұсынуға міндетті · ;