Қылмыстық сот ісін жүргізуде бұлтартпау шаралары туралы қазақша

Бұлтартпау шаралары-айыпталушының, ал ерекше жағдайларда күдіктінің жеке бас бостандығын шектеудің тәсілдері мен құралдарын білдіретін іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының ерекше тобы. Бұлтартпау шараларының ерекшелігі мыналардан тұрады:: 1) Олар күдіктіге және айыпталушыға ғана қолданылады; 2) іс бойынша үдемелі іс жүргізуге кедергі келтіретін іс-әрекеттердің жолын кесуден тұратын оларды қолдану мақсаттары ерекше; 3) олар қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген ерекше шарттарға, оларды қолданудың негіздері мен тәртібіне ие болады; 4) олардың жеке сипаты бар.

Бұлтартпау шараларын қолданудың мақсаты айыпталушының, күдіктінің әрекеттерінің алдын алу болып табылады.: 1) алдын ала тергеу органдарынан және соттан жасырынуға; 2) олардың қылмыстық іс бойынша объективті ақиқатты анықтауға кедергі жасау; 3) қылмыстық әрекетті жалғастыру; 4) айыптау үкімін орындауға кедергі жасауға құқылы. Оларды қолдану негіздері адамның жоғарыда көрсетілген тәсілдердің көмегімен іс бойынша іс жүргізуге қарсы әрекет етуге ұмтылатын болады деп пайымдауға (болжауға) жеткілікті деректер құрайды. Бұлтартпау шарасына қолданыстағы іс жүргізу заңы жатқызылады: 1) ешқайда кетпеу және тиісті мінез-құлық туралы қолхат; 2) жеке кепілгерлік; 3) әскери бөлім қолбасшылығының бақылауы; 4) кәмелетке толмаған айыпталушыны немесе күдіктіні қарау; 5) кепіл; 6) үйде қамауда ұстау; 7) қамауға алу (ҚІЖК 98-б.).

Аталған бұлтартпау шаралары түрлі негіздер бойынша қылмыстық процесс теориясында жіктеледі. Бұлтартпау шарасы қолданылуының таралуына байланысты олар жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы бұлтартпау шараларына мыналар жатады:: 1) ешқайда кетпеу туралы қолхат; 2) жеке кепілгерлік; 3) үйде қамауда ұстау; 4) кепіл; 5) қамауға алу. Арнайы бұлтартпау шаралары деп саналады: 1) әскери қызметшілерге немесе әскери жиындардан өтетін адамдарға ғана қолданылатын әскери бөлім қолбасшылығының бақылауы; 2) қылмыстық іс жүргізу заңнамасында көрсетілген азаматтар мен лауазымды адамдардың кәмелетке толмаған адамдардың мінез-құлқын қарауы. Айыпталушыны, сезіктіні ұстау орнына қарай бұлтартпау шараларын қолдану кезінде осы адамдарды арнайы мекемелерге орналастыруға байланысты шаралар және оларды арнайы мекемелерге орналастыруға байланысты емес бұлтартпау шаралары бөлінеді. Бұлтартпау шарасының бірінші тобында тек қамауға алынған.

Екінші топты Барлық өзге бұлтартпау шаралары құрайды. Құқық шектеулердің қатаңдығының өсу дәрежесі бойынша бұлтартпау шаралары ҚІЖК 98-бабына сәйкес кіші топтарға бөлінеді. ——————————— < 1> негізінде алғашқы бес бұлтартпау шарасының қатаңдығы шартты, өйткені олар жеке адамның заңды мүдделерін іс жүзінде бірдей құқықтық шектеуді көздейді. Бұлтартпау шарасын таңдау және оның түрін анықтау қажеттігі туралы мәселелерді шешу кезінде олардың негіздері, қылмыстың ауырлығы, жеке басы туралы мәліметтер: жасы, денсаулық жағдайы, отбасы жағдайы, жұмыс түрі, сондай-ақ өзге де деректер ескерілуі тиіс (ҚІЖК-нің 99-бабы). Күдіктілерге қатысты бұлтартпау шаралары ерекше жағдайларда таңдалуы мүмкін.

Бұл ретте айып бас бостандығын нақты шектеген сәттен бастап 10 тәуліктен кешіктірілмей қойылуы тиіс. Олай болмаған жағдайда бұлтартпау шарасы жойылуға жатады. Бұл жалпы ережеден ерекшелік бар. Адам ҚІЖК-нің 100-бабында көрсетілген, мысалы ҚК-нің 205-бабында (террористік акт) террористік бағыттағы қылмыстарды жасады деп күдік туған жағдайда, заң бас бостандығын нақты шектеген сәттен бастап 30 тәуліктен кешіктірмей айып тағуға жол береді. Егер бұл мерзімде күдіктіге айып тағылмаса, онда бұлтартпау шарасы дереу жойылады (ҚІЖК-нің 100-бабы). ҚІЖК — нің 101-бабына сәйкес бұлтартпау шарасын таңдау туралы анықтаушы, тергеуші немесе судья дәлелді қаулы, ал сот-ұйғарым шығарады. Бұл құжаттарда адам күдікті немесе айыпталушы қылмыс туралы деректер, осы бұлтартпау шарасын таңдау үшін негіздер және шешім қабылдау кезінде ескерілген тиісті объективті мән-жайлар және жеке адамның субъективті сипаттамалары бейнеленеді. Қаулының немесе ұйғарымның көшірмесі өзіне қатысты шығарылған адамға, сондай-ақ оның қорғаушысына немесе олардың өтініші бойынша заңды өкіліне тапсырылады. Сонымен бірге адамға іс жүргізу заңымен белгіленген бұлтартпау шарасын таңдау туралы шешімге шағымдану тәртібін түсіндіреді (ҚІЖК — нің 123-17-баптары).

Бұдан басқа, бұлтартпау шараларын қолдану кезінде олардың түріне байланысты заң талаптарына сәйкес қолхат, жазбаша міндеттемелер немесе хаттама жасалуы мүмкін. Күдіктіге, айыпталушыға қатысты бұлтартпау шарасы оны қолдану қажеттілігі жойылған кезде күшін жояды. Ол өзгерген кезде неғұрлым қатаң немесе жұмсақ өзгереді: 1) оны қолдану негіздері (ҚІЖК 97-б.); 2) бұлтартпау шарасын таңдау кезінде ескерілетін нақты мән-жайлар (ҚІЖК-нің 99-бабы). Бұлтартпау шарасының күшін жою немесе өзгерту анықтаушының, тергеушінің немесе судьяның дәлелді қаулысы бойынша не соттың ұйғарымы бойынша жүргізіледі. Тергеушінің тергеу органы басшысының келісімімен не анықтаушының прокурордың келісімімен таңдаған бұлтартпау шарасы осы адамдардың келісімімен ғана жойылуы немесе өзгертілуі мүмкін (ҚІЖК-нің 110-б.).

Бұлтартпау шараларын таңдаудың ерекше шарттары бұлтартпау шараларының нақты түрлерінің сипаты мен мазмұнына негізделген. Ешқайда кетпеу және тиісті мінез-құлық туралы қолхат-күдіктінің, айыпталушының жеке өзіне жазбаша міндеттеме қабылдауы: 1) анықтаушының, тергеушінің немесе соттың рұқсатынсыз тұрақты немесе уақытша тұрғылықты жерінен шықпауға;; 2) лауазымды адамдардың шақыруы бойынша белгіленген мерзімде келуге;; 3) өзге жолмен (тәсілдермен, құралдармен) қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге кедергі келтірмеуге (ҚПК 102-б.). Жеке кепілгерлік-сенімге лайық адамның ҚІЖК-нің 102-бабының 2 және 3-тармақтарында көзделген міндеттерді сезіктінің немесе айыпталушының орындағаны үшін оның қолға алынатыны туралы жазбаша міндеттеме қабылдауы. Бұл бұлтартпау шарасын қолдануға күдіктінің немесе айыпталушының келісімімен бір немесе бірнеше кепілгердің жазбаша өтініші бойынша жол беріледі. Бұл ретте кепілгерге күдік немесе айыптаудың мәнін, сондай-ақ өзіне қабылданған міндеттемелерді орындауға байланысты оның міндеттері мен жауапкершілігін түсіндіреді. Ол тиісті міндеттерді орындамаған жағдайда, ол 10 000 руб.дейінгі мөлшерде ақшалай өндіріп алуға ұшырауы мүмкін (ҚІЖК-нің 103-бабы).

Әскери бөлім қолбасшылығының бақылауы-осы тұлғалардың ҚПК 102 бабы 2 және 3 тармағында көзделген міндеттемелерді орындауын қамтамасыз ету үшін күдіктіге немесе айыпталушыға РФ Қарулы Күштерінің жарғысында көзделген шараларды әскери бөлім қолбасшылығының қабылдауы. Қаралатын бұлтартпау шарасын таңдауға күдіктінің, айыпталушының келісімімен ғана жол беріледі. Қаралып отырған бұлтартпау шарасын таңдау туралы қаулы бөлім қолбасшылығына жіберіледі, оған күдіктінің немесе айыптаудың мәні мен осы бұлтартпау шарасын орындау жөніндегі оның міндеттері түсіндіріледі. Әскери бөлімнің қолбасшылығы осы бұлтартпау шарасын таңдаған лауазымды адамға алдын алу үшін осы бұлтартпау шарасы таңдалған күдіктінің, айыпталушының іс-әрекеттер жасаған барлық жағдайлары туралы дереу хабарлауға міндетті (ҚІЖК-нің 104-бабы).

Кәмелетке толмаған күдіктіні немесе айыпталушыны қарау — ата-анасының, қамқоршыларының, қамқоршыларының немесе басқа да сенімге лайық адамдардың, осы адамдар орналасқан мамандандырылған балалар мекемесінің лауазымды адамдарының ҚІЖК-нің 102-бабының талаптарына сәйкес кәмелетке толмағандардың тиісті мінез-құлқын қамтамасыз ететіні туралы жазбаша міндеттеме қабылдауы. Осы бұлтартпау шарасын күдіктіге немесе айыпталушыға таңдаған кезде анықтаушы, тергеуші немесе сот кепілгерлерге күдіктінің немесе айыптаудың мәнін, сондай-ақ олардың қарау жөніндегі міндеттерге байланысты жауапкершілігін түсіндіреді. Бұл адамдар өзіне қабылдаған міндеттемелерді орындамаған жағдайда, оларға 10 000 руб.дейінгі мөлшерде ақшалай өндіріп алу ҚІЖК-нің 118-бабында (ҚІЖК-нің 105-бабында) белгіленген тәртіппен қолданылуы мүмкін.

Кепіл — күдіктінің, айыпталушының не басқа да жеке немесе заңды тұлғалардың осы бұлтартпау шарасын таңдаған мемлекеттік органның депозиттік шотына ақша қаражатын, бағалы қағаздарды немесе құндылықтарды: 1) күдіктінің, айыпталушының немесе сотталушының анықтаушыға, тергеушіге немесе сотқа келуі; 2) олардың жаңа қылмыс жасауының алдын алу. Кепілдің түрі мен мөлшерін сот айқындайды. Кепілді қабылдау туралы хаттама жасалуға тиіс, оның көшірмесі кепіл берушіге тапсырылады. Бұл ретте кепіл берушіге лауазымды адамдар күдіктінің, айыптаудың мәнін, оның міндеттемелерін және оларды орындамағаны үшін жауапкершілігін түсіндіреді. Анықтаушы немесе тергеуші жасаған хаттамада тіркелген міндеттемелер бұзылған жағдайда, кепіл ҚІЖК-нің 118-бабына сәйкес мемлекет кірісіне алынады. Қалған жағдайларда кепіл кепіл берушіге қайтарылуы тиіс.

Бұлтартпау шарасы ретінде кепіл ҚІЖК-нің 108-бабында белгіленген тәртіппен сот шешімі бойынша күдіктіге, айыпталушыға қатысты сайланады. Ол қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің кез келген сәтінде сайлануы мүмкін. Егер кепілді енгізу қамауға алу немесе үйде қамауда ұстау орнына қолданылса, онда күдікті, айыпталушы соттың депозиттік шотына кепіл енгізілгенге дейін қамауда немесе үйде қамауда қалады (ҚІЖК-нің 106-бабы). Үйде қамап ұстау-күдіктіге, айыпталушыға олардың жүріп-тұру бостандығына байланысты шектеулер қою және оларға тыйым салу: 1) белгілі бір адамдармен қарым-қатынас жасауға; 2) хат-хабарды алуға және жіберуге; 3) қазіргі заманғы байланыстың кез келген құралдарын пайдалана отырып келіссөздер жүргізуге міндетті.