Эстетикалық және көркемдік дәмі | туралы қазақша

Жұмыстың өзектілігі эстетикалық және көркемдік дәм – бұл бір құбылыстың әр түрлі атаулары немесе бұл психикалық механизмнің әр түрлі модификациялары. Егер екіншісі дұрыс болса, көркемдік дәмі эстетикалық талғамнан өзгеше? Мүмкін, олар нақты вариациялардың алуан түрлілігі бар.

Эстетикалық дәм-өнерге қатысты көрінетін көркем дәмнен гөрі кең түсінік. Суретші көркем талғамға ие бола отырып, әрине, эстетикалық талғамға ие, жалпы объективті шындыққа және оның жекелеген салаларына өзінің эстетикалық көзқарасын білдіреді. Суретшінің көркемдік дәмі-бұл сезімдік, өмірдегі сұлулықты түсіну, бұл өнер туындыларында керемет сезімдерді беру.

Жұмыстың мақсаты-эстетикалық және көркемдік талғамның ерекшеліктерін зерттеу.

Мақсатқа жету үшін бірқатар міндеттерді шешу қажет:

1. Эстетикалық дәм ұғымына анықтама беру;

2. Зерделеу және қалыптастыру, эстетикалық талғамдарын дамыту;

3. Көркем дәм ұғымының ерекшеліктерін ашу.

Адамның эстетикалық және көркемдік дәмі туғаннан бастап берілмейді, сондай-ақ қабілеті де; ол адамның, оның сезім мүшелерінің, психикасының, оның өмірін тану тәжірибесінің дамуымен дамиды.

1. Эстетикалық дәм ұғымын анықтау

Эстетикалық дәм әдетте адамның болмыс пен өнер құбылыстарын эстетикалық бағалау қабілеті ретінде қарастырылады. Бұл анықтау дәстүрі «сұлулық туралы айту қабілеті»деп санаған жиек салынған. Сұрақ, алайда, ежелден сипатқа дискуссиялық сипатқа ие. Ежелгі Римде белгілі латын мақалына қарамастан, ХVШ в. тағы да ағылшын философы Давид Юммен «қалқанға» көтерілді. Дәмі туралы әрдайым таласты және өте жанданды.

Жеке адамның жеке талғамға құқығын танудың мұндай қарама-қайшылығының себебі неде, бір жағынан, және басқаның эстетикалық бағалауын екінші жағынан қабылдауға келіседі?

Бірден айтайық: өмірде дәмі туралы шын мәнінде дауласпайтын бір ерекшелік бар және дауласу жай ғана ақылсыз болар еді. Бірақ бұл таза физиологиялық дәм: бұл дәмді және дәмсіз. Мұнда адамның ерекшеліктеріне тікелей тәуелділік және оның психологиялық ерекшелігі бар. Бұл дәм емес, жеке тұлғаны тұзды немесе тәтті, суық немесе ыстық, қатты немесе тыныш (дыбыс) беретін артықшылық. Объектілердің мұндай сипаттамаларының қоғамдық маңызы жоқ, басқа адамның мүдделерін қозғамайды.

Басқа нәрсе – эстетикалық дәм. Ол, әрине, терең жеке, бірақ басқа салаға – қоғамдық, әлеуметтік салаға тиесілі. Эстетикалық дәмі адамның туа біткен сапасы емес, оны психофизиологиялық инстинктерге, реакцияларға жеткізуге болмайды. Бұл адамның тәрбиелеу және білім беру процесінде басқа да көптеген әлеуметтік қабілеттер сияқты қалыптасатын адамның әлеуметтік қабілеті.

Эстетикалық талғам адам даралығының өзін-өзі анықтау деңгейін көрсететін тұлға қалыптасуының маңызды сипаттамасы болып табылады. Яғни, эстетикалық дәм эстетикалық бағалаудың қарапайым қабілетіне түспейді, себебі бағаның өзіне тоқтамайды, мәдени, эстетикалық құндылықты беру немесе терістеу арқылы аяқталады. Сондықтан жеке тұлғаның эстетикалық құндылықтарды жеке іріктеуге, сонымен өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі қалыптастыруға қабілеттілігі ретінде эстетикалық талғамды анықтау дұрыс болады. Шынында да, эстетикалық талғамға ие адам белгілі бір аяқталуымен, тұтастығымен ерекшеленеді, яғни адам ғана емес, жеке тұлға болып табылады. Бұл жерде айрықша ерекшелігі жынысы, жасы, бойы, шаш пен көздің түсі, психика түрі, жеке тұлға сияқты жеке ерекшеліктерден басқа, әлеуметтік құндылықтар мен артықшылықтармен айқындалатын жеке ішкі рухани әлемге ие.

2. Эстетикалық талғамды қалыптастыру және дамыту

Тұлғаның қалыптасуы-ұзақ процесс, ешқашан аяқталмайды. Алайда, 13-ден 20 жасқа дейінгі жас шектері бар, онда тұлғаның негізгі әлеуметтік сипаттамалары, оның ішінде эстетикалық дәмі қалыптасады. 18-25 жас аралығында жоғары мектеп студенттерінің жас ерекшелігіне сәйкес эстетикалық талғамдары қалыптасуға тиіс,ал оқытушылар мен кураторларға оларды дұрыс арнаға бағыттау қажет. Әрбір тұлғаның құндылығы оның өзіндік ерекшелігі, қайталанбастығы болып табылады. Бұл көбінесе қалыптастыру процесінде жеке тұлғаға өзінің, қайталанбас мәдени құндылықтар кешені мен рухани бағдарлануына әсер етеді. Бұл әдіс әрбір адамның қалыптасуының бірегейлігі болып табылады. Эстетикалық дәм осы бірегейлікті қалыптастыру құралы ғана емес, оның объективациясы, қоғамдық өзін-өзі бекіту тәсілі болып табылады.

Егер эстетикалық талғамның жоқтығы туралы айтатын болсақ, онда ең алдымен, адамның кез келген жалпы танылған эстетикалық және мәдени құндылықтарды беруі туралы сөз болады. Дүниеге деген жеке көзқарастың жеткіліксіздігін, мәдениеттің байлығынан ең көп мөлшерде дамытатын, толықтыратын, табиғи байлықтарды ажарлайтын, тұлғаның кәсіби, азаматтық, адамгершілік жетілуіне ықпал ететін құндылықтарды іріктеуге қабілетсіздігін сипаттайды.

Эстетикалық дәм шараның өзіндік сезімі, мәдениет пен құндылықтар әлеміне жеке тұрғыдан қажетті жеткіліктілікті таба білу болып табылады. Эстетикалық талғамның болуы ішкі және сыртқы үйлесімділіктің, рухтың үйлесімділігінің, әлеуметтік мінез-құлықтың, тұлғаның әлеуметтік іске асырылуының тепе-теңдігі ретінде көрінеді

Жиі эстетикалық дәм оның көрінісінің сыртқы формаларына ғана әкеледі, мысалы, адамның талғамын тар және кең мағынада сәнді ұстануға қабілеті ретінде қарастырады. Яғни сәнді киіну, сәнді көрмелер мен спектакльдерге қатысу, соңғы әдеби басылымдардан хабардар болу. Мұның бәрі дәмі объективациясының формаларына қайшы келмейді,алайда эстетикалық дәм-сыртқы көріністер ғана емес, тұлғаның рухани байлығының оның әлеуметтік өрнегінің ымырасыздығымен терең үйлесімді үйлесімі. Өйткені эстетикалық талғамға ие тұлға сәнді киімнің артында соқыр болмауы керек, егер сәнді киім жеке ерекшеліктерді өзгерткенде, оның өзіндік ерекшелігін нивеляцияласа, мұндай тұлға ескі модаға батылдық немесе бейтарап болуы мүмкін. Бұл оның эстетикалық дәмі болады. Одан да көп дәрежеде ол мінез-құлық және қарым-қатынас нысандарына қатысты сайланады. Жеке тұлғаның қарым-қатынастағы ерекшеліктері оның жетекші сипаттамалары болып табылады. Сондықтан адам туралы дұрыс түсінік тек қарым-қатынас немесе бірлескен қызмет жағдайында ғана жасауға болады. Адамның белгілі бір мәдени құндылықтарды іріктеу және игеру арқылы тұлғалық әлеуметтік-мәдени сипаттамаларды дәйекті және мақсатты дамыту және өсіру қабілеті және жеке эстетикалық дәм болып табылады.

Эстетикалық талғамды қалыптастыру мен дамытуда музыкалық қабылдау үлкен рөл атқарады. Біріншіден, бұл композитордың және орындаушы музыканттың шығармашылығы бағытталған қызметтің түпкі мақсаты. Екіншіден, бұл әр түрлі композиторлық тәсілдерді, стилистикалық олжалар мен жаңалықтарды іріктеу және бекіту тәсілі. Үшіншіден, бұл музыкалық қызметтің барлық түрлерін біріктіреді – оқушының алғашқы қадамынан кемел авторлық шығармаларға дейін. Әрбір музыкант өзінің жеке тыңдаушысы бар. Сонымен қатар, әрбір тыңдаушы музыкалық шығарманың мазмұнын жеке шешеді,ноталық мәтінді түсіндіреді. Мұндай қабылдау процесін субъективті деп атауға болады.

Танымның мәні музыкалық өнер тарихында белгілі бір музыкалық туындыны ұғыну ғана емес, тіпті өнер эволюциясын ұғыну. Осылайша, музыкалық құндылықтар әлемін тұтас игеруге бағытталған эволюциялық-синергетикалық әдіс жасай бастайды.

3. Көркем дәм ұғымының ерекшеліктері

Эстетикалық дәмі ерекше түрге ие-көркемдік дәм. Ол эстетикалық базада дамып, өз кезегінде оған әсер етеді. Көркемдік талғам өнер әлемімен қарым-қатынас арқылы ғана қалыптасады және көркемдік білім берумен, яғни өнер тарихын, өнердің түрлі түрлерінің қалыптану заңдарын білумен, әдеби-көркем сынмен танысумен айқындалады. Бірақ өнер мазмұны барлық қоғамдық құндылықтар жүйесі болғандықтан, тек көркем нысанда ұсынылған, эстетикалық сияқты, көркемдік дәм талғамның өзі пайда болғанда даудың мәні болады

Бұл дау тек қана мүмкін емес, сонымен қатар қажетті, өйткені адам тұлғасының ең Рухани құрылымына, яғни тұлғалық маңызы бар және жеке сана-сезімінің сипатын ғана емес, жеке өмір сүру, жеке өмір сүру сипатын анықтайтын құндылықтарға қатысты. Сондықтан тұлға қоғамдық мән ретінде оның рухани жүйесін, оның бағдарын және өмірлік қажеттіліктерін анықтайтын құндылықтарды қоғамдық мойындауға мүдделі.

Тұлғаның эстетикалық және көркемдік талғамы сияқты әлеуметтік топтың немесе сыныптың құмарлығын, симпатиясын және антипатиясын сипаттай алады. Эстетикалық талғам барлық қоғамдық жағдайлар кешенімен байланысты, және сынып қоғамында ол әрдайым сынып талғамының, мақсаттар мен құндылықтардың іздерін көтереді. Барлық уақыт пен халықтар үшін, барлық қоғамдық топтар үшін жарамды бірыңғай эстетикалық талғамдар мен нормалар жоқ. Өте жақсы бұл өте жақсы.Г. Чернышевский қарапайым халықтың және бай таптың өмір сүру жағдайына байланысты әйелдер сұлулығының эталондарының қаншалықты айырмашылығы бар екенін айқын көрсетті. Сондықтан студенттерді өз бетінше іздеу мен өзіндік ойға тең құқықты мойындай отырып, басқа адамдардың пікіріне сыпайы және шыдамды қарауға үйрету қажет.