Функционалды грамматиканың негізгі ұғымы – сын-сапа категориясы туралы

Бұл мақалада функционалды грамматиканың негізгі зерттейтін нысаны сын­сапа категориясы туралы қарастырылады. Жалпы тіл ғылымындағы сын­сапа категориясы туралы берілген ғылыми концепцияларды тереңдетіп қарастыру арқылы ғылыми тұжырым жасау көзделінді.

Бұл салаға қатысты зерттелінбеген істер мен проблемалар өте көп, сын­сапа категориясы бойынша қарастырылатын мәселелер, осы ғылымының зерттеу нысаны, оған қатысты ғылыми­ теориялық мәселелер, жалпы ғылыми теориясын жасау, практикалық мәнін ашу, мақсаты мен міндеттерін көрсету – бүгінгі қазақ тіл ғылымының кезек күттірмейтін міндеттерінің бастылары. Сөз сөйлеудегі сын­сапа категориясының функциясын анықтау қарастырылған. Функциональды грамматика белгілі қалыптасқан грамматикалық жүйенің негізі бола отырып оның болашақтағы дамуының жаңа сатыларын негіздерін үйретеді, бұрынғы дәстүрлі грамматика бірқалыпты сол күйінде қалып қоймайды, яғни тілдің дәстүрлі грамматикадан, функционалды грамматикаға бет алуының алғы шарттарын негіздейді. Функционалды грамматика тілдің дәстүрлі жүйесінің негізін нысанаға ала отырып, сөйлеу процесінде сөйлеу актілері бойынша сын­сапа категориясы туралы қандай функция атқарады немесе атқарып тұр деген мәселені тануға, соны оқып­үйретуге, меңгеруге талап қояды. Сондықтан сын­сапа категориясын жасайтын тілдік бірліктердің функционалды­се­ мантикалы өрістегі маңызын ашу мен оның түрлерін анықтау басты міндет ретінде алынады.

Қазіргі теориялық лингвистиканың негізгі жаңа бағыттары сөз сөйлеу қызметі арқылы тілді функционалды семантикалық тұрғыдан зерттеуге бағытталып отыр. Дəстүрлі грамматикада сын есімнің құрылысы мен өзіндік ерекшелігі кеңінен зерттелінді. Көптеген зерттеулерде сын есім көбінесе сөз образдылығы категориясы ретінде, сондай-ақ ұлттық тілдің өзіндік дəстүрлі стереотипі тұрғысынан қарастырылуда. Қазақ тілші ғалымдар А. Байтұрсынов, А.Қ. Жұбановтан бастап Т. Қоңыров тағы да басқа зерттеушілердің еңбегінде кеңінен қарастырылған болатын.[1, 2, 3].

Қазіргі лингвистикада функционалды грамматиканың негізгі категориялары мен ұғымдары жалпы тіл ғылымында жан–жақты қарастырылуда [4, 5, 6].

Ал функционалды грамматика ұғымдарының қатарынан орын алатын сын-сапа ұғымы ұғымы, жалпы тіл ғылымында жан – жақты қарастырылып келеді.

Олардың қатарына жалпы тіл ғылымындағы, сондай-ақ орыс тіліндегі А.В Бондарконың жəне басқа тілдермен салыстыра зерттелінген түркі тілдеріндегі В.Ш. Хакимова, қазақ тілші ғалымдары Қ. Рысалды еңбектерін атап кетуге болады [7, 8, 9].

Адамзат баласы барлық заттар мен құбылыстарды салыстыру арқылы қоршаған ортаны танып біле алады. Белгілі заттар мен құбылыстар арқылы түсінік танымға, ал таным ол тура лы толық түсінікке алып келеді. Алайда, компаративтілікұғымыретідесөзсөйлеуқызметіндеі айтушының ойлау жемісінің нəтижесінде заттар мен құбылыстардың айырыша белгілерін салыстыруы мен салғастырылуын анықтайтын тілдік бірліктердің функциясын жинақтап саралау туралы белгілі дəрежеде əлі толық айқындалған жоқ əрі ғылыми айналымға толық енген жоқ деп айтуға болады. Сондықтан осы тұрғыдан шын мəніндегі функционалды грамматиканың негізгі категорияларының бірі компаративтілік ұғымын функционалды-семантикалық өрістегі функциясының мəнін ғылыми тұрғыдан тұжырымдап нақтылау қажеттілігі туындайды. Жалпы тіл ғылымындағы компаративтілік категориясы дегеніміз не, оның қолданыстағы қызметін қалай анықтауға болатыны жайлы міндеттер мен мақсаттар қарастылып, соны анықтау міндеті қойылып отыр.

Жалпы тіл ғылымында сын-сапа категориясын функционалды грамматика тұрғысынан қарастырған еңбектер сөз сөйлеудегі ситуация мен мəнмəтін (контекст) арқылы анықтауға жүгінеді. Функционалды грамматиканың негігі ұғымдары мен категорияларын анықтау үшін алдымен оның басты ғылыми аппараты бо лып саналатын функционалды-семантикалық өріс ұғымына тоқтала кету керек. Олай бол са, сын-сапа категориясын қарстыруда да алдымен функционалды грамматиканың негізгі арқауы болатын функционалды–семантикалық өріс ұғымын негізгі межеге ала отырып, оның ғылыми базасы сараланады екен. Е.И. Шендальстен бастап осы өріс теориясын қалыптастыруға негіз болған ғылыми тұжырымдардың бастылары мыналар болып саналады: 1. Өріс тілдік құралдардың жиынтығы. 2. Өрісте əр түрлі деңгейдегі тілдік бірліктер топтастырылады. 3. Өріске тəн 1 ғана ортақ мағына болады ( сапаға, қимылға, уақытқа, мөлшерге қатысты). 4. Ортақ мағынаға алыс-жақын мағыналы тілдік бірліктер қатысады.5. Инвариант негізінен өрбіген тілдік бірліктің өрісін шоғырланады. 6. Өріске топтастырылатын тілдік бірліктер ситуацияға қарай сұрыпталып алынады. 7. Өрісте шоғырланған тілдік бірліктер инвариант негізіне қарай ортақ мағынаға ие болады. 8. Ұғымға, түсінікке өріс маңайына жинақталады т.б.

Алғаш рет лексикалық өріс, реакциялық өріс, семантикалық өріске топтастырылатын тілдік бірліктердің жұмсалуы мен қызметіне қарай қолданыс аясының нəтижесінде функционалдысемантикалық өріс теориясын қалыптастырды. Сонымен функционалды-семантикалық өріс дегеніміз – сөз сөйлеу қызметіндегі əр түрлі тілдік бірліктердің ортақ мағынасы арқылы осы өріске шоғырланып бір ұғымды анықтайтын мəнінің – мазмұндық жиынтығының межесі. Компаративтілік ұғымын білдіретін тілдік бірліктер осы функционалды өрісте анықталады. Компаративтілік категориясы – ерекше формасы бар тілдік категория, сонымен қатар ежелгі адамзат баласының интеллектуалды қызметінің өнімі болып саналды. Функционалды грамматиканың негізгі базалық ұғымдарының бірі -сынсапа ұғымы – адамзаттың болмыстың шындығын қабылдау мен танымның ерекше маңызды рөлін атқарған танымдық жəне лингвистикалық категория.

Адам баласының санасының қабілеттілігінің шектеусіз мүмкіндіктерін көрсеткен сынсапаға қатысты қазақ тіліндегі тілдік бірліктер сөйлеу қызметінде ерекше функция атқарады. Сынсапаға қатысты таным мен ойлау бірлігінің нəтижесінде функция атқарып, əр – алуан тілдік бірліктердің образдылығын көрсетуде ерекше амалтəсіл болып қала береді.

Сын-сапаға қатысты тілдік бірліктердің ерекшелігі функционалды-семантикалық өрісте семантикалық мазмұн түзуде бір-біріне тəуелсіз жасалынады. Сын-сапаға қатысты өзіндік бір экспликтивті түрде ойлау операциясының жемісі болып сөйлеу қарымқатынасында анықталады, олар логикалық схемаға ене отырып, мəтін аясында жаңа формалы ерекше түзіліс құра алады. Тілдізерттеудіңжаңабағыттарындасын-сапа категориясы логика-философиялық, лингвистикалық категория ретінде қарастыруды қажет етеді. Олай болса, сын-сапаны функционалды тұрғыдан зерттеу гнесеологиялық жəне логикалық аспектіні назардан тыс қалдырмайды. Сондықтан рухани құндылық пен сыртқы əлемді танудың негізгі логикалық тəсілі болып саналады. Сондықтан сын-сапаның функциялық мəнмазмұнын ашуда болмыс пен танымның мазмұнын бағалау міндеті тұрады.

Сондықтан сынсапа ұғымдарын былайша шартты түрде топтастыруға болады.

гнесеологиялық, логикалық, лингвистикалық.

Лингвистика ғылымында сын-сапа категориясын осы тұрғыдан алып қарастырылуы жалпы логикалық жəне лингвистикалық зерттеулердің ең ерекше түрі деп айтылады.

Жалпы тілдік категориялардың түсінік, ұғыммен байланысты таным жəне сөз сөйлеу ситуацияларына нақты функционалды-семантикалық өрісте əр түрлі тілдік бірліктердің шоғырланып мазмұн түзуі функционалды тұрғыдан қарастырылады. Кез келген ұлт тіліндегі заттың əр түрлі сапалық қасиеттері адамның тілдік бейнесіндегі, мысалы белгілі қажеттілікті тану, ойлау модельдері мен ақиқат өмірдің нақты бейнесін беруде тілде қолданыс таба ды. Атап айтқанда, 1 заттың қасиеті, сапасы орталық өзекте негізгі инвариант болса, ішкі ұғынудың заңдылықтарынан түсінік пен ой лау категорияларының мазмұны нəтижесіндегі жағдайда ішкі заңдылықтарға бағынбай,басқа да тілдік бірліктер қызмет атқарады. Сондықтан түсінік категориясы сөйлеу кезінде түрлі жағдаяттармен немесе контексте əр түрлі тілдік бірліктердің қатысуымен жасалынады.

Сын-сапа категориясы туралы шетелдік жəне отандық ғалымдардың сөйлеу қарым-қатынастарының ерекше формасы ретінде өз зерттеулерінде əр түрлі амалдарын ұсынады. Сонымен қатар, сонғы кездері функционалды грамматиканың кең таралуына байланысты, бұл саланың қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттелуді қажет етеді. Алайда құрылымдық грамматика бойынша сын есім категориясы мен үстеуге қатысты айтылатын сын сапа, сын бейне мəселесінің толыққанды қызметіне функционалды тұрғыдан алғанда, жалпы жəне дифференциалды белгілері айқындалады. Сөз сөйлеу қызметінде ұлттық тілдің сын-сапаны білдіретін қасиеттері мен амалдары кең спектрімен, ұлттық мантальды ерекшеленетін белгілері арқылы сөйлеу қарымқатынасында жан-жақты көрінеді. Мысалы, Сәулелі қараңгы үйді жарық қылган, ¥қсайды-ау ақ бетіңіз ақ таңға. Жаһаннан асқан суретін Перінің қызы секілді. Бұл дағы шұбатылған бейшара екен.

Бір кейпі тап шешесі секілденген (Молда Мұса). Сын-сапа категориясы функционалды маңызы зор, бірегей ұлттық таныммен байланысты ерекше мəнді – мазмұнды категория болып табылады. Берілетін мағынаның нақтылығы мен ықшамдылығы арқасында, олар сөз сөйлеу қызметінде ерекше ұлттық мəнді дəстүрлі стероетиптер ғана емес ұлттық тілдің айырықша танымдық сипатын анықтайтын үлгілері болып табылады, сондықтан олар айтылуда ерекше мəндерге ие болады. Мысалы, Оның астына мінген тұрқы ұзын, жүрісі жұмсақ, қара кер биенің бүлкілі де сар желіске татырлық – желдей есіп келеді (Х. Есенжанов). Әйтеуiр, iстің күрмеуi келер емес. Керiсiнше, қазақ тарихы туралы еңбектер неғұрлым көп жазылған сайын шатасу да соғұрлым көбейе түскен тәрiздi (С. Қондыбай ). Иә, сөйтіп мен Ленинградтың көркем ескерткіштерін, көрікті көшелерін, әсем алаңдарын күн сайын кұмартып аралай бердім, аралай бердім. Аралаған, көрген сайын өзімнің іштей түлеп, жаңарып, жақсарып бара жатқанымды байқаған сияқты да боламын (Ә Нұршайықов). Қол бала құс секілді. Биялайға қарайсың. ( Д. Бабатайұлы).

Классикалық тіл білімі тұрғысынан алып қарағанда көптеген тілдік бірліктер қатысады, бір заттың сапасының екінші затты салыстыру басқа бір жалпы ой, мағына ұдайы интуитивті түрде байқала отырып, «салыстыру», «теңеу» ретінде де бағаланады. Осыдан келіп сынсапа ұғымында функционалдысемантикалық өрістің (бұдан ары – ФСӨ деп қысқартылып алынады) теориялық концептілерін толық анықтауға мүмкіндік туады. Функционалды грамматиканың негізігі ұғымдарын анықтауда ФСӨтерді құрылымына қарай бірнегізді жəне көпнегізді деп бөлінеді. Көпнегізді ФСӨ-лер өз ішінде құрылым жағынан екі топқа жіктеледі. Бірінші топқа өрістің орталық өзегі (ядро, негіз) жатқызылса, екінші топқа шеткі (перифериялық) аймақтары алынады. ФСӨ-тегі екі топта бір мағыналық, ұғымдық мəнді білдіретін тілдік бірліктер жинақталып алынады. Сонымен өріс құрамында ортақ жəне ортақ мағынаға жақын, алыс мағыналы əр алуан тілдік құралдар болады. Сын-сапа ұғымын білдіретін тілдік бірліктер қазақ тілінде сан алуан. Функционалды-семантикалық өріс типтерінің құрылымындағы орта-

лық (ядро, негіз) бөлік пен шеткі (перифериялық) бөліктерінде салыстырылып отырған зат, құбылыстардың айырмашылығы нақты болуы да, болмауы да мүмкін, сондықтан бұл жағдаяттар осы категорияға да тəн болып келеді. Адамболмыстағызаттарменқұбылыстардың сын-сапасын саралауда оған ұқсас заттар мен құбылыстарды салыстыру, салғастыру арқылы таниды. Функционалды семантикалық категориялар сөйлеу жүйесінде функционалды – семантикалық өрісте сөз сөйлеу ситуациясна қарай сынсапаға қатысты ортақ мағына түзетін тілдік бірліктерді осы өрісте жинақтаумен сипатталады.

Функционалды-семантикалық өрістің ішкі мазмұн мен сыртқы айтушының сөз қолданысындағы əр түрлі тілдік құралдардың бірлігінен тұрады. ФСӨ-нің ішкі мазмұнын семантикалық категориялар зат пен құбылыстың сын сапасын əр түрлі қасиетін, амалдарын, білгілерін танытатын мағынаны құраса, сыртқы тұрпатын лексикалық, грамматикалық құралдар құрайды. Жалпы функционалды грамматика саласы бойынша ФСӨ-тің ішкі мазмұнын оның мазмұн межесі, ал тілдік құралдар бірлігін оның тұрпат межесі деуге болады. Сын -сапаны білдіретін тілдік бірліктер де семантикалық категория ретіндеқарастырылаотырып, осысаланыңнегізгі ғылыми ұстанымы ретінде мағынадан формаға қарайғы зерттеу бағыты бойынша талдау жасалады. Салыстыру функционалды-семантикалық өрісі екі немесе одан да көп заттардың, белгілердің, қасиеттердің, амалдардың бір-бірімен салыстыруымен, салғастырылуымен беріледі. Салыстыру үлкен өрісін «теңдік» жəне «теңсіздік» шағын өрістері құрайды. Теңсіздік шағын өрісі екі немесі одан да көп құбылыстың немесе заттың сын-сапасының немесе сын қимыл дəрежесінің тең емес екендігін білдіреді. Салыстыру белгілі бір шамалар бойынша айырмашылықтар мен ұқсассыздықтарды беру мақсатында қолданылады. Қайтадан басталып әдемі жаз, қызықты жайлау, алып-ұшқан жүрек лебі құшағына алғандай болды. Өте жұқа бала, сезімтал бала. Оған сұлу әлем елестеді (Х. Есенжанов). Ілкі үрей, жанталасқан қарсылық, дәрменсіз қимыл, ызалы қорлық, бұрын сезіп білмеген тән жарақаты – көзді ашып-жұмғанша өтіп кетті, бейне бір қара дауыс үскірік жығып-шаншып кеткендей болды (Х. Есенжанов). Теңдік шағын өрісі салыстырудың бейтарап аймағын білдіреді. Заттар, белгілер, құбылыстар арасындағы идентивтілікті, ұқсастық, тəрізділікті, сəйкес, сəйкессіздікті, артықшылықты білдіру мақсатында салғастырылады. Функционалы-семантикалық шағын өрісте салыстырылып отырған реалилер арасындағы ерекшеліктерді көрсету мақсат етілмейді. Мысалы: Оны көруге жүзі жанатын секілді. Тілеу бүгін тас – түйін. Сабы ұзын, шанағы үлкен, қақпағы кептірілген қозының қарынындай жұп-жұқа. Мына ала қағаздағы аумаған атасы. Сұғанақ уақыт бір кездегі әдемі келіншекті бүгінде айнаға қарауға құлықсыз етті. Қараса –аппақ жүзін аяусыз торлап алған шимайды көреді. Ол шимай кісіні шытырман ойға салады. Өз бетіңе түскен мынау шәт-шәлекей сызық сен туралы өзіне түсіне қоймайтын өзге бір тілде жазылған үкім сияқты. ( Ә. Кекілбаев).

Біреу ақылды, біреу ақылсыз, біреу бақытты, біреу бақытсыз, біреуінің жолы болғыш, біреуінің ылғи иті қырын жүгіретін жолсыз, біреуі сұлу, біреуі сиықсыз, біреуі сұмырай (Ә. Кекілбаев). Ыстық жүрек тайдай тулады ма? Оның астына мінген тұрқы ұзын, жүрісі жұмсақ, қара кер биенің бүлкілі де сар желіске татырлық – желдей есіп келеді (Х. Есенжанов). Логикалық жақтан бір ұғым мен түсінікке жататын сын –сапа категориялары ұшырасады. Мысалы, Соқыр атқа қотыр ат жақын жүреді. Жалақор мен бәлеқор жақын жүрер. Қисық ағаштың түбіне қонба, Қиқар адамның үйіне қонба. (Мақал-мәтел).

Жалпы қазақ тілінде сын-сапа ұғымы ФСӨ түзуде тілдік жүйедегі белгілі бір беретін тілдік құралдар тілдің əр деңгейінде жатқан əрі белгілі бір грамматикалық категорияның немесе топтың өзі емес, оның жекелеген мүшелерінен де тұрады.

Функционалды-семантикалық өрістің аумағында орналасқан сын-сапаны танытатын тілдік бірліктердің орналасуын орталық аймақ жəне шеткі аймақ деп бөлуге болады. Қазақ тілінде сын-сапа ұғымын білдіретін функционалдысемантикалық өрістің басты орталық өзегінде сын есімдер, қатыстық сын есімдер, сын есімнің түрлеріне жататын тілдік бірліктер орналасады, шеткері аймақ өрісіне айтылып отырған немесе салыстырылып отырған зат пен құбылыстың белгілері мен амалдарын анықтауға басқа да лексикалық бірліктер, күрделі сөздер, синтаксистік құрылымдар кіреді.

1. Шеткері аймаққа жататын тілдік бірліктердің өзін бірнеше түрге бөлуге болады, Орталық аймаққа жақын аймақ шеткері аймақ деп аталынады. Оларға «ұқсас», «тəрізді», «сəйкес», «артықшылық» ұғымдарына жататын тілдік бірліктер арқылы танылады. Сонымен қатар белгілі лексикалық тілдік бірліктерге телінетін, байлаулы (сөзжасам арқылы немесе қосымшалар арқылы) мағыналық жұп құрайтын тілдік бірліктер жатқызылады. Оларды былайша бөлуге болады:
2. Орталық аймақтың екінші шеткері аймағының құрайтын тілдік бірліктерге сын есім кейде үстеу мағынасында келетін тілдік бірліктер орналасады. Зат пен құбылыстың сапасын анықтауға белсенділік танытатын сын – бейне үстеулері арқылы да анықталады.
3. Орталық өзектен ең алыс аймақтағы тілдік бірліктерге сын-сапаны анықтауға арналған басқы тілдік бірліктер тұрақты сөз тіркестері, сөзжасам арқылы жасалатын тілдік бірліктер қатысады.

Қазақ тілінде сын-сапа категориясының ұғымын анықтайтын функционалды-семантикалық өрістің орталық аймағы жəне шеткері аймағына жататын тілдік бірліктерді шартты түрде былайша топтастыруға болады:

• дай, дей теңеулік қосымшалар арқылы жасалынады: Барлығы он үш күн ауырып, бейсенбі күні түс кезінде жаңа гүл шашып келе жатқан бақшадай жанып тұрған жас ғұмыр сөнді (М. Дулатов). Бұлардың мінгендері кәкір-шүкір тай-тұяқ емес, он күн желіске шыдай алар аласа бойлы, тоқпақ жалды, құмақ құйрықты, кілең сәйгүлік шабысты жылқы (І. Есенберлин). Жебелерінің ұшы екі жүзді қанжардай өткір, сүйір (І. Есенберлин). Кейбір көрікті киінгендерінің тақырымдарында бір жақ ұшы пышақтай өткір найза (І. Есенберлин). Қан судай ақты (І. Есенберлин). Баяғы балдай балалық, сағынышты шақ қалған ойпаң көзіне оттай ыстық та, жаудай жат та (Т. Әлімқұлов).
• ша, ше формасы арқылы жасалынады:

1. Аспандағы айдай, айдаһар ақындарым-ай, морт сынып, моншақша шашылып кеттіңдерау (Т. Кенеев )! «Разы болып Жұманға барсам, ғұмырымша қор боламын ғой», – деп, қайсысын істеуге ақылы жетпей, бағзы уақыттарда түн бойы ойлаумен ұйықтамай да шығушы еді (М. Дулатов). 3. Жан даусым шыққанша айғайлап жіберіп, тұра жүгірдім (Ш. Айтматов).

-бірдей, сияқты, секілді, тəрізді, барабар, сəйкес, құдды, дəл, тура т.б.лексикалық бірліктер арқылы жасалынады. Мысалы, Қыздың көзі жайнап кетті; оның әлденеге қадалып едірейе қалатын кірпіктері жұп-жұқа шырайға бөленген сұлу бетпен бірге балқып кеткен тәрізді.

Түріңізді айтам, Айғожаға ұқсайсыз. Оның да шошқа сақалы тап сіздікіндей, бірақ сары емес, қара. Оның да атқа отырысы ауған жоқ, тап сіздің отырысыңыз, құйрығымен шаншылып қалады, бейнеергеқадапқойғантебенинесекілді (Х. Есенжанов). Өйткені осынау жұмбақты сұлулық көз жеткісіз құдықтағы мөлдір су секілді, немесе қол жеткісіз құздағы гүл секілді, өте-мөте алыста, Ғайни дидарының шыңырау тереңінде жатыр еді (О. Бөкеев). Мәкка сөзі оған әлдеқайдағы алыстағы үн cияқтанып кетті і (Х. Есенжанов). Бұл күтпеген жерден, бейне бір жауды бүйірдей түйрейтін найзадай, тобын жазбастан ұмтылған ер жүректі жандар қылышты қазақ –орыстар жүздігіне жүз қадамдай-ақ барып қалды. Күні кеше толған ай жүзің еді, Сиқырлы қара нәркес көзің еді. Мапмайда мамық қардай мінсіз денең, Бейне бір бақшадағы үзім еді (М. Жұмабаев).

«қатыстық сын-сапа сын» сөздер,«қалай/ солай + сын есім»), «қанша/сонша + сын есім», «қандай/сондай» күрделі сөздер арқылы жасалынады т.б. Орыс тілін үйренуге деген құштарлығы қандай болса, оқуда алдағы қиын-қыстау жағдайлар да сондай еді. Сыртқы келбеті қандай тартымды болса, жан дүниесі де сондай адам сүйсінерлік (Т. Жұмалиев).

тұрақты тіркестерден жасалынады: Олар секілді бір жігітпен көңіл қосып қашсам, «пәленшенің қызы қашып кетті» деген сөз болып, атамның сүйегін сындырғандай боламын (М. Дулатов). Тек сыртынан: «Дүйсебектің баласы талапты, еті тірі жігіт, қысы-жазы үйде отырмай, оқу оқып, кәсіп қылады», – деуші еді

(М. Дулатов). Жамал бейшара аз күннің ішінде сүзектен тұрған кісідей болып, келген ата-аналарымен жылап көрісуге де халі келмеді (М. Дулатов).

Сын-сапаны анықтайтын тілдік құралдардың қатарына əр түрлі синтаксистік құрылымдар, олардың ішінде құрмалас сөйлемдердің түрлері де жатқызылады.

а)«қанша-сонша-сын есім, «қалай/солай + сын есім», «қандай/сондай»

1. Енді Шолпан Жамал қанша уайымда болса, сонша қайғыра бастап, бір күні түнде төсекке жатқан соң Сәрсенбайға сөйледі (М. Дулатов).

Сын-сапа категориясы ФСӨ-те категориялық ситуацияға да байланысты бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады.

• құбылыс пен нысанның сапасының белгілеріне қарай теңдік / теңсіздік;
• зат пен нысанның сапалық белгілеріне қарай ұқсас / ұқсас емес;
• кейбір нысанаға алынған зат пен құбылыстың сəйкес / сəйкес емес, аса тым, жоғары, бір-бірінен артық сияқты сапалық, қасиеттерін анықтайтын белгілеріне байланысты;
• алынған нысанның сапасының белгілерінің бір-бірінен артық /кем, жақын келетін сапалық, сындық қасиеттерін анықтайтын белгілеріне байланысты.

Қорыта келгенде, қазақ тілінде сын-сапа ұғымдарына жататын тілдік бірліктердің өрісте қолданылатын қызметі ерекше, қолданыста молынан ұшырасады.

Әдебиеттер

1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, 1992. – 448 б.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. – 608 б.
3. Аманжолов.С. Қазақ əдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Санат, 1994. –320 б.
4. Бондарко А.В. Проблемы функциональной грамматики. Полевые структуры. – СПб.: Наука, 2005.
5. Қазақ тілінің функционалды грамматикасы. – Алматы: ЖШС «Ануар-KZ», 2010. – 720 б.
6. Қазақ тілінің функционалды грамматиткасы. Жауапты редактор; М. Малбақов. 1-кітап – Алматы: ДайкПресс, 2011. – 808 б.
7. Рысалды Қ.Т. Сын дəрежесі категориясы: функционалды грамматикалық табиғаты (қазақ жəн неміс тілдері негізінде) автореф. дисс. ф.,ғ., канд. – Алматы: 2007. – 50 б.
8. Қазақ тілінің функционалды грамматикасы: – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 178 б.
9. Щитова Н. Г. Лексико-семантические особенности речи английских подростков (на материале романа Джулии Дарлинг «The Taxi Driver’s Daughter») // Вестник ВГУ. Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация. – 2012. ь– № 2. – С. 120-124.
10. Чесноков П.В., Чеснокова Л.Д. Функционально-семантическое поле с гносеологическим расслоением // Функционально-семантические категории; языковой и речевой аспекты. – Ростов-на-Дону, 1999. – С. 50-61.