Биржалық сауда-саттықты ұйымдастыру | туралы қазақша

Нарықтық экономиканың бір жүзжылдығының өзінде-ақ биржалар нарықтық экономиканың эпицентрі болып табылады. Көптеген жылдар бойы олардың табысты жұмыс істеуі үшін үлкен тәжірибе жинақталды, бүгінгі таңда біздің еліміз үшін өте пайдалы.

Ресейдің нарықтық экономикаға көшуі қолданыстағы нарықтың өзгеруін ғана емес, сонымен қатар жоспарлы экономикаға тән емес жаңа нарықтардың құрылуын да талап етті. Бұл сауданың дәстүрлі және жаңа формаларының өзгеруіне алып келді, Ресейде биржалық сауданы және биржаларды — тауар, қор, валюта биржаларын қайта жандандырудың объективті негізі болды.

Бұл процесс біздің елімізде 1990-1991 жылдары басталды және әлі күнге дейін жаңа сапада жалғасуда. Қазіргі уақытта, биржа биржалық сауданы ұйымдастыру және реттеу жолымен көтерме нарықты қалыптастыратын Ресей экономикасының бір бөлігін қалыптастыратын Ресей экономикасының ажырамас бөлігі болып табылады.

Ресейде биржаларды құру және дамыту биржалық заңнаманың дамуын ынталандырды. Биржалық қызметті реттеудің құқықтық негізін әзірлеу басында қолда бар нормативтік құжаттарға негізделгеніне қарамастан, олардың көмегімен командалық-әкімшілік жүйеден нарықтық жүйеге көшу жүзеге асырылады, 1996 жылдың соңына қарай биржалардың қызметі бірқатар маңызды заңдар мен жарлықтарға реттеледі. Олардың ішінде 1992 жылғы 20 ақпандағы «тауар биржалары және биржалық қызмет туралы» заңды және 1996 жылғы 22 сәуірдегі «бағалы қағаздар рыногы туралы» Федералдық Заңын бөліп көрсетуге болады, сондай-ақ оларға сәйкес РФ Президентінің Жарлықтары мен Үкіметтің қаулысын қабылдау.

Қазіргі кезеңдегі Ресейдегі биржалық қызметтің мәнін түсіну, оны одан әрі дамытудың ықтимал жолдарын түсіну үшін, XVIII — ХХ ғасырдың басындағы әлем мен Ресейдегі биржалық сауда институттарының пайда болуы мен дамуына байланысты мәселелерді қарастыру, сондай-ақ қазіргі уақытта шет елдердің биржалық қызметінің жай-күйі қызығушылық тудырады.

Биржа түсінігі.

Биржа дегеніміз не және ол туралы ұғымның құрамына қандай белгілер кіретін мәселелер, ең алдымен, әрине, заңнама үшін маңызды. Биржалардың экономикалық маңыздылығы мен тиімділігі жай ғана айқын (биржалардың айналымына қарап, оларды мемлекет экономикасының негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерімен (мысалы, ЖІӨ) салыстыру жеткілікті). Сондай-ақ, биржа шаруашылық жүргізуші субъект болып табылатыны және сатып алушылар мен сатушылар арасында делдал бола отырып, шаруашылық қызметті (биржалық) жүргізетіні анық. Осыған байланысты биржа белгілі бір, бірақ жеткілікті ерекше, құқықтар мен міндеттерге ие. Құқықтар мен міндеттердің ерекшелігі сол экономикалық дербестігімен және маңыздылығымен, демек, мемлекеттің қадағалауымен түсіндіріледі. Жоғарыда айтылғандардың барлығын ескере отырып, қисынды пайымдай отырып, «биржа» терминіне анықтама беруге тырысамыз және Биржаның нарықтағы негізгі айырмашылықтарын көрсетеміз.

Тәжірибеде «биржа» сөзі бірінші кезекте ғимаратты (биржа N-ской көшесінде салынған), содан кейін уақытты (биржа он екіден үшке дейін жалғасады), және соңында нарықтың ерекше түрін білдіреді. Тек соңғы мәнмен біз алдағы уақытта іс болады.

Ең алдымен, кез келген биржалық сауда айырбасталатын құндылықтармен сауданы білдіреді және биржалық залда тауарлар да, ақша да жоқ екенін атап өтуге болады. Алайда, биржа қызметі тек құндылықтармен шектелмейді, фрахтамен операциялар жасайтын биржалар бар (мысалы, Рурорттағы кеме биржасы). Сонымен қатар, барлық биржаларда жиі болып жатқан сынама бойынша сауда ауыстыру құндылықтарының саудасына жататынына байланысты мәселе де бар. Екіншіден, Биржаның тән сипаты алыпсатарлық деп атауға болады[1] . Алайда, алыпсатарлық биржадан тыс жерлерде де бар. Содан кейін биржа тауарлар мен бағалы қағаздар саудасын жеңілдету міндеті бар деп айтуға болады. Бұл, әрине, дұрыс, бірақ темір жолдар мен басқа да көптеген мекемелер осы мақсаттарға қызмет етеді, бірақ биржа болып табылмайды. Биржалардың нарықтармен салыстырғанда олардың ерекшеліктерін бөлетін өзге белгілерін табу қажет.

Биржаға дейін дамып келе жатқан нарық туралы айтқан кезде, ең алдымен, мәміле жасау мақсатында белгілі бір жерде және белгілі бір уақытта тұлғалар жиналысында тұрақты түрде болып жатқан мәселелер туралы сөз болып отыр. Орны мен уақыты-негізгі тұрақты, операциялар мен тұлғалар өзгеруі мүмкін. Мұндай жиналыстар белгілі бір жерде және белгілі бір уақытта жоқ жерде, биржа туралы сөз бола алмайды. Алайда, аталған белгілерде биржа нарықтан еш айырмашылығы жоқ еді. Биржа мен нарық арасындағы айырмашылық келесі үш пунктте:

1. Биржада котацияланатын, бірақ жоқ тауарларды алмастыруда

2. Биржада бар, еркін нарыққа, ұйымға қарағанда

3. Биржадағы бағамдар мен баға белгілеулерді ресми белгілеуде.

Қандай да бір белгі жоқ жерде, аталған мағынада биржа туралы емес, нарық немесе аралық сатылар туралы сөз болып отыр. Біз үш ерекше белгіні талдаймыз.

Биржаның мәні мынада, ол-айырбасталатын құндылықтармен сауда жасалатын нарықтың ерекше түрі, бұл құндылықтар мен оларға ақы төленбейді. Ауыстырылатын құндылықтар дегеніміз не? Бұл сипат сауда затын құрайтын тауарлардың сипатына байланысты. Мысалы, нарықта белгілі бір жылқы, белгілі бір гүл шоғы, ет. Иесі белгілі бір сапалы және сортты өнімдерді сатып алады. Бұл заттардың барлығы анық, оларды егжей-тегжейлі қарап шығады. Қапшықтағы мысық ешкім сатып алмайды. Содан кейін төлем және беру керек. Нарықтың тән белгісі, демек, сатып алушылар мен сатушылардың, ақша мен тауардың қатысуымен тұрады. Биржада көбінесе басқа тұлғалар, көбінесе саудагерлер бар. Бастапқыда мұнда өндірушілер мен тұтынушылар болды, бірақ олар біртіндеп көпестермен ығыстырылды. Биржадағы сауда-саттық белгілі бір физикалық қатысып отырған тауар туралы емес, қара бидай қаптарын айтамыз, ал жай ғана қара бидай, яғни бір қап қара бидай басқа да бірдей сапасыз деп ауыстыруға болатын тауардың түрі туралы. Демек, биржадағы барлық тауарлар – алмастырылатын немесе алмастырылатын. Биржада айналыста болатын тауарлардың ауыстырылуы бір маңызды оқиғаға әкеледі: бағалы қағаздар немесе айналыста болатын, яғни сатылатын немесе сатып алынатын тауарлар биржада болмауы мүмкін. Бұл жағдай сауда және биржа үшін үлкен артықшылыққа ие. Тауарлардың болуы биржаны қайтадан нарыққа айналдырар еді және оның көлеміне айналымдар түсірер еді.

Тауарлар мен құндылықтардың ауыстырылуынан екінші тергеу де туындайды. Бағалы қағаздар немесе тауарлар сатып алу кезінде айқын болмауы керек, олар тіпті иесінің иелігінде болмауы керек. Бұл операциялар биржалық алыпсатарлықтың негізін құрайды. Ол әрбір сатып алуды сату мен әрбір сатуды сатып алуға болады. Немесе, мысалы, қант биржасында мәмілелер қант жеткізу үшін жасалуы мүмкін, бұл қант алынатын қызылша әлі егілген кезде.

Биржаның екінші ерекшелік белгісі-ұйым. Биржа-ұйымдастырылған нарық, яғни онда биржалық мәмілелерді басқару, тәртіпті сақтау, нормалаумен және т.б. байланысты белгілі бір функциялар үшін органдар бар. Нарыққа тән жалғыз орган тәртіпті сақтаумен айналысады. Сатушылар мен сатып алушылар нарықта үлкен ұйымдастырылмаған массаны білдіреді. Бірақ нарық биржа деңгейіне дейін көтерілген барлық жерде органдар пайда болады. Алайда, бұл органдар барлық жерде бірдей емес. Әрбір Биржаның өзінің ұйымдық құрылымы бар, бірақ барлығында, кем дегенде, Биржаның бас және жоғары органы – биржалық комитеті бар.