МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ КОНТЕНТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТІЛТАНЫМДЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ РӨЛІ |

Анар ФАЗЫЛЖАНОВА,
филология ғылымдарының кандидаты

Мемлекеттік тіл дамуының болашақ моделін қалыптастырғанда қазақ тілінің толыққанды қызмет етуін жүзеге асыру үшін тіл өміршеңдігін қаматамасыз ететін, жоғарыда көрсетілген 1) әлеуметтік-саяси,
2) әлеуметтік-демографиялық, 3) лингвистикалық,
4) әлеуметтік-функционалдық, 5) ұлттық-мәдени – бес түрлі параметрге қатысты 8 түрлі бағыт бойынша мынадай нақты шаралар мен шешімдер жүзеге асырылуы тиіс деп санаймыз. Сонымен бірге мұндағы әрбір шешім, шара Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының, сол сияқты еліміздің жетекші тілтанымдық зерттеу орталықтарының ғылыми негіздемесімен, ғылыми кеңесшілігімен жүзеге асырылуы тиіс деп санаймыз. Сонда ғана ұлттық және мемлекеттік тіл ретіндгі қазақ тілінің болашақ дамуы заман талабына, Қазақстанның ұлттық бірегейлігінің сақталуы мен дамуына, қазақ халқының кемелденуіне кепіл бола алады.

І Қоғамдық беделін арттыру, насихаттау (популяризация) бағы­тында:
– республикалық бұқаралық ақ­парат құралдарында мемле­кет­тік тілдің ұлтты ұйыстырушы, мем­­­ле­кеттілікті нығайтушы қыз­меті туралы, қазақ әдеби тілінің қо­ғамдық-әлеуметтік, сая­си-эко­номи­калық және ғы­лыми-техни­калық салалардағы қолданысының пәрменділігі мен ерекшелігін танытатын материалдар жариялап отыру;
– БАҚ-та қазақ тілін, ұлттық құн­дылықтарды насихаттау мақ­са­тында ақпараттық-танымдық маз­мұндағы материалдарды жария­лап («Ана тілі» газетіндегі «Сөз­та­ным» беті, т.б.), массмедиа кеңіс­ті­гінде көпшілікке арналған «Линг­­­вис­тикалық жедел жәрдем» ұйымдастыру;
– интернет кеңістігінде электронды нұсқада жарияланған жаңа лингвистикалық еңбектерге кең­ей­­тілген аннотация ұсынып отыру;
– тілдік бірліктердің ішкі сыры мен қалыптасу жолдарын танытатын «Қазақ тілінің этимологиялық сөздігін», тілді дұрыс қолдану жол­дарын үйрететін нормативті сөз­дік­терді («Түсіндірме», «Синонимдер» «Орфографиялық», «Ор­­фо­­э­пия­лық», «Терминоло­гия­лық» және аударма сөздіктерін) уа­­қыт талаптырна сай ұдайы же­тіл­діріп, толықтырып, өңдеп қол­же­тімді көп таралыммен қайта бас­тырып отыру;
– қазақ тілін дамыту туралы қо­ғамдағы мемлекетке асыра иек арту, масылдық («патернализм») сияқ­ты теріс стереотиптердің кері әсерін болдырмау, оның алдын алу мақсатында азаматтық қоғам ішін­дегі қазақ тілін қолдап, дамытушы акция, шараларына, белсенді аза­мат­тарға, волонтерлерге, қоғам іші­нен топтасқан жекелеген аза­маттардың өзбетіндік бастама-жобаларына БАҚ арқылы, т.б. шаралар арқылы қолдау көрсетудің тетіктерін анықтап, жүзеге асыру керек.
ІІ Құқықтық-нормативтік базасын күшейту бағытында:
– мемлекеттік тіл және латын графикасына негізделген жаңа қа­зақ ұлттық әліпбиі туралы заңның қажеттігін негіздейтін ғылыми, қоғамдық шараларды қолға алу, мемлекеттік тіл туралы заңның ғылыми-заңнамалық негіздерін жасау, заң жобасын ұсыну;
– мемлекеттік тілді меңгерген мемлекеттік қызметкерлердің, сон­дай-ақ зауыт, банк сияқты ірі өн­діріс және қаржы орындарын­дағы мамандардың мәртебесін өсіру шараларын (қаржылай сы­й­а­қылар, мансап басқышына көте­рілу жеңілдіктерін) жақсар­туды нормативті түрде негіздеу;
– мемлекеттік қызметке алынатын тұлғалардан ең алдымен мем­лекеттік тілді білуін қатаң талап етуді, оның тетіктерін нақты заңнама арқылы негіздеу;
– жаратылыстану саласынан қорғалатын магистранттық және PHD докторлық ғылыми жұмыс­тар­дың бір нұсқасының қазақ ті­лінде даярлануын талап етуді нор­ма­тивтік түрде бекіту;
– қазақ тілінен сабақ беретін мектеп мұғалімдері мен қазақ тілін арнайы зерттейтін және қазақ тілінде (әсіресе жаратылыстану-тех­никалық ғылым саласында) ең­бек жазатын ғалым-мамандарды, қазақтілді балабақша тәрбие­шіле­рін материалдық жақтан ынталандыруды негіздейтін нормативтік база жасау керек.
ІІІ Тілді жаңғырту (модернизация), ғылыми базасын күшейту ба­ғы­тында:
– тәуелсіздік алған кезеңдегі мемлекттік тілдің даму динамикасына, Елбасының тіл мәрбетесін көтерудегі, тіл саясатын тиімді жүр­­гізудегі рөліне, қазақ тілінің бо­­ла­­шағын модельдеуге, үштіл­ді­ліктің мемлекеттік қауіпсіздік, ұлт­­тық стратегия тұрғысынан тиім­ді үйлестіруге арналған іргелі ғы­­лыми зерттеулерге қолдау көр­сету;
– қоғамдық өмірді ұйымдас­ты­ру мен жақсартудағы, елдің күш-жігерін руханилыққа, адамдарды ізгі әрекеттерге жұмылдырудағы, қоғамдық көңіл күй мен өмір сти­лін қалыптастырудағы, жалпы қо­­ғам­­ның рухани саламаттылығын сақ­таудағы тілдің практикалық маңы­зын зерттеуге арналған ізде­ніс­терді жүзеге асыру;
– тілдің манипуляторлық әсері мәселесі мен қазақстандық ғылы­ми, саяси және эстетикалық, т.б. дис­курстар проблемасын зерттеу;
– мемлекеттік тілдің ғылыми-лин­гвистикалық базасын құрай­тын сөздіктердің әрқайсысының мол таралыммен қағаз және элек­трон­дық нұсқадағы түр-түрін шы­ға­ру­ды қаржыландырып, таралым санын көбейту;
– мемлекттік тілдің ғылыми-линг­вистикалық базасын үздіксіз кеңейтіп, күшейтіп, сапасын жақ­сартып отыруды ұйымдастыру;
– бүгінге дейін осыған қатысты жұмыстарды жүзеге асырып келген қазақ тіл білімі бойынша іргелі жә­­не қолданбалы зерттеулермен мақсатты түрде айналысатын әлем­­дегі жалғыз ғылыми орын А.Бай­тұрсынұлы атындағы Тіл бі­лі­мі институтына ресми түрде мем­­ле­кеттік тілдің ғылыми-линг­вис­ти­калық базасына жауапты мекеме мәртебесін беріп, бекітіп, оның материалдық-техникалық ба­засын жақ­­сарту, кадрлық әле­уетін кү­шей­ту, Институтқа мемлекет тара­пы­­нан қолдау көрсету шара­ларын жүзеге асыру;
– мемлекеттік тілді дамыту басымдықтарын қоғамның қазіргі за­ман­ғы индустриялдық-инно­ва­ция­лық дамуының талаптарымен үй­лестірудің ғылыми негіздерін жасау;
– «Қазақстан-2050» стратегиясы бойынша белгіленген қазақ әліп­биін 2025 жылға дейін латын графикасына ауыстыру міндетін шешу, ғылыми-теориялық, ғы­лы­ми-практикалық негіздерін жасау;
– ұлттық терминологияның сөз­дік қорын ұлттық таным ұғым­д­а­рына сәйкестендіріп, салалық бағыттар бойынша біріздендіру және жүйелеу. Мемтерминком қа­был­даған терминдер мен олардың анық­тамасын (дефинициясын) БАҚ арқылы көпшілікке үздіксіз насихаттап, түсіндіріп отыру жұ­мысын жолға қою;
– Тіл білімі институты база­сын­да іргелі ЖОО филолог-мамандарын тарту арқылы «Қазақ тілінің ұлттық корпусын» әзірлеу, іске қо­су қажет.
ІV Филологиялық білім беру саласын дамыту бағытында:
– қазақ тілі бойынша оқу бағ­дар­ламалары мен дидактикалық, оқу материалдары мазмұнының Қа­зақстан Республикасының мем­ле­кеттік тілі – қазақ тілінің қазіргі нормаларына сай болу-болмауын анықтау мақсатында жаппай сараптама, мониторинг жүргізу;
– ЖОО филология факультеті дайындайтын мамандықтар тізі­мін Ресей тәжірибесін үлгіге алып (М.Ломоносов университетінің фи­лология факультеті 42 маман­дық бойынша филологтер дайындап шығарады), қоғам сұранысына қарай арнайы тарбейімді маман­дық­тармен толықтыру керек: филолог-экономист, филолог-менеджер, филолог-жарнама менеджері, филолог-логопед, т.б.
– когнитивтік модульге қа­тыс­ты филологиялық зерттеулерге, сондай-ақ филологиялық білім бе­ру мазмұнына аталмыш модуль бойын­ша алынған білімдер
жү­йесін енгізуге басымдылық беру;
– қазақ тілінің басқа пәндермен интеграциялануына бағытталған зерттеулерді дамыту. Мұндай интеграция қоғам санасындағы мем­лекеттік тілдің басымдылығын ны­ғайтып, өз мәдени, геогра­фия­лық, кеңістіктік орта, оның тарихы, материалдық және рухани әле­мі туралы қазақ тілінде сақ­тал­ған теңдессіз білімдер жүйесі не­гізін­­де ғана қалыптасатын қазақс­тан­дық патриотизм феноменінің туындап, нығаюына жағдай жасайды. Сондықтан тілдегі осындай блімдірді қазақ тілін басқа пәндер­мен интеграциялау арқылы қаза­қ­с­тандық білім беру мазмұнына енгізуге аса қажет;
– қазақстандық филологтер қауым­дастығын ұйыстыратын Қа­зақ тілінің ұлттық корпусын жасау үшін А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты базасы не­гі­зінде Корпустық лингвистика ор­та­лығын жасақтау, құру;
– қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытатын мұғалімдердің әлеу­мет­тік мәртебесін көтеру шараларын ұйымдастыру;
– орта мектептерде, жоғары мек­тептерде және ғылыми-зерттеу орталықтарында қызмет ететін тіл мамандарының өзара тәжірибе ал­мас­уы мен пікір бөлісуіне мүм­кін­дік беретін ортақ интеграциялық алаң ретінде «Филологтар съезін» 3 жылда бір рет өткізу дәстүрін үз­беу қажет.
V Үштілділік саясатын жүзеге асыру бағытында:
– білім берудегі үштілділік саясаты контексінде қазақ, орыс, тіл­дерінің әрқайсысының қызмет ету аясын анықтайтын тиімді мо­де­льді ғылыми зерттеулер негізінде тауып, оның жүзеге асырылу тетік­те­рін де Қазақстанның тілдік-мә­де­ни кеңістігіндегі рөлі, ұлт тұтас­ты­ғы мен бірегейлігі, рухани қауіп­сіздігі тұрғысынан ғылыми ке­шенді зерттеу арқылы айқындау;
– үштұғырлы тіл аясындағы үштілділік моделінің жүзеге асырылу тетіктері мен жолдарын жан-жақты әрі сала-сала – психо­ло­гиялық, педагогикалық, эко­­но­ми­калық, қаржылық, тарихи, мәдени, әлеуметтік, линг­вис­тикалық аспектілерде зерттеп көрсетіп беру;
– регуляторлық әсердің талдауын (АРВ – анализ регуляторного воздействия) жасау: үштұғырлы тіл моделінің болашақтағы жұмы­сының нәтижелері мен салдарын көрсету, нәтижелерінің қанша­лық­ты оң әсері болатынын болжалды түрде айқындау, салда­ры­ның теріс әсерінің алдын алу шара­ла­рын сипаттап беру үшін тәжірибе ұйымдастыру;
– тіл ғылымы нәтижелерін коммерциялау негізінде бүгінге дейін жа­сақталған мемлекеттік тілді оқыту әдістемесі мен линг­водидак­тикасы базасын құру және үнемі то­лықтырып кеңейтіп отыру;
– қазақтілді ақпараттық кеңіс­тік­ті кеңейту мақсатында қазақ-ағыл­шын, ағылшын-қазақ тілін же­тік меңгерген аудармашылар, сөз­дікшілер, т.б. мамандар қатарын жә­не олардың сапасын арттыру ша­раларын жүзеге асыру керек.

( Жалғасы келесі санда)