Әбілқайыр хан: Қазақ елінің болашақ дамуына стратегиялық, саяси және адамдық таңдау жасауды білетін саясаткер адам

Қазақ хандығының 550 жылдық тарихында 18 ғасырдың бірінші жартысында Кіші жүзің басқарған Әбілқайыр ханың үлкен үлесі бар. 1993 жылы Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы енгізілген кезде осы адамның портреті 50 теңге номиналына орналастырылды.

Мұның бәрі кездейсоқ емес еді. Кіші Жүзді хан ретінде 18-ші ғасырдың бірінші жартысында басқарып, 1731 жылы Кіші жүздің Ресей империясына кіруін бастады. Мұхаммед Әбілқайыр Ғази Бахадур Хан Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы болған еді, ол қиын және әділетсіз 18 ғасырда өмір сүрді.

18 ғасырдың басында Ч.Ч. Уәлиханов қазақ халқының жағдайын сипаттап берді: «18 ғасырдың алғашқы онжылдықтар қырғыз халқының (қазақ халқы деп аталатын) өмірінде ауыр уақыт болатын еді. Жоңғарлар, Еділ қалмақтар, Жайық орыс-казак және башқұрттар түрлі бағыттардан шабуыл жасап, мал-мүлкін жойып, тұтас отбасыларымен тұтқынға алды».

«18 ғасырдың басында Қазақ хандығы саяси тұрғыда бөлшектелген ел болды. Мұнда үш жуз бар еді, олар өз кезегінде бірнеше кішкентай хандықтардан тұрды. Ел феодалдық қақтығыстардан ажырады. Әр түрлі сұлтандар топтары қазақ даласында жоғарғы билік үшін және жақсы жайылымдар үшін күрес жүргізді. Сұлтандардың билігі мен сепаратизміне қарсы күресте 18 ғасырдың басында Қазақ хандығы сыртқы басқыншылыққа ұшырады», — Ш. Уәлиханов жазды.

Ең қорқынышты жоңғарлық сыртқы қатері болды. Жоңғар хандығы Шығыс Түркістан (қазіргі Батыс Қытай) аумағында 1635 жылы құрылған еді. Сондай-ақ, қазақ хандығы сияқты, көшпенді болды. Көшпелі мал шаруашылығының дамуға байланысты жайылым жерді тұрақты кеңейту керек еді. Сонымен байланысты жоңғарлардың қазақ даласында шапқыншылығы. Жоңғар хандығы Жоғары Билеушісі басқаратын, қуатты орталықтандырылған мемлекеттік, яғни, абсолютті болды, абсолютті билігі бар көшпенді монархия. Қазақ хандығында әскері милиция, ал жоңғарда тұрақты әскер болған. Сыртқы шабуылдар мен ішкі дау-дамайлардан бүлінген және жойылатын қазақ халқы сол кездегі үлкен апаттар мен қиыншылықтарды бастан кешірді.

Кіші Жүздің ханы Әбілқайыр қазақтардың жоңғарлар басқыншыларына қарсы қазақ халқының азаттық соғысын ұйымдастыру мен жүргізуге белсене араласты. 1710 жылы жазда Каракумдағы бүкіл ел жиналысында қазақ әскерлерінің қолбасшысы болып сайланды. Оның басшылығымен қазақтар Ташкент, Түркістан, Сайрам шаһарларды қорғап шықты. 1718 жылы Әбілқайыр хан, 30 мыңға жуық армияның басында Кайып ханмен бірге Аягөздегі жоңғарлармен шайқасты. Осы уақытқа дейін ол Ресейлік билік өкілдерімен алғашқы қарым-қатынастарына, сонымен қатар, Сібір губернаторларымен Жоңғарияға қарсы әскери-саяси одақ құру туралы келіссөздер жүргізу кезінде қосылды.

Әбілқайыр хан осы уақытқа дейін тәжірибелі мемлекет қайраткері және батыл әскери қолбасшы ретінде танымал болды, сондықтан 1726 жылы Ордабасыда хандардың жалпы сұлтаны, сұлтандар, би және батырлар туралы жалпы қазақ бірлескен әскерлерді басқаруға бірауыздан сеніп тапсырылды.

Бүкіл үш жүздің қазақ әскерлерінің басшысы 33 жаста болатын еді, ол жауынгерлік дайын қарулы күштерді құру және қазақ халқын жоңғарлардың басқыншыларын қудалау үшін жұмылдыруға күш салды. 1728 жылы Ұлытауда, Қарасиыр жерінде, Буланты өзенінің маңында, қазақ әскерлері шетелдік басқыншыларға қатты соққы берді. Жоңғар әскерлерінің жеңілмейтіндігі туралы миф жоққа шығарылды. Қазақ халқы өз жау болған күштерін жеңді.

1730 жылдың көктемінде Балқаш маңындағы Ит-ішпес ауданында Әбілқайыр ханның басшылығымен қазақ әскері қайтадан жоңғарларға қатты соққы берді. Жоңғар және қазақ хандығы арасындағы 100 жылдық соғыста түбегейлі өзгеріс (қазақ үшін) болды.

Сол кезде Болат ханы (Ұлы Жүздің ханы) қайтыс болады және билікке үміткерлер арасында күрес күшееді. Сол уақыттағы саяси дәстүр бойынша, ұлы сұлтан хандарының өкілі бүкіл қазақ ханы сайлануға тиіс, осыны ескере отырып, Әбулмәмбет сайланады. Кіші жүздің Әбілқайыр ханы жас сұлтандардың әулетінің өкілі болғандықтан, сайланбайды: ол қазақ әскерлерінің қолбасшысы қызметінен кетеді. Кіші жүзге өзінің әскерлермен оралады.

Бұл үшін Әбілқайырды айыптауға болады, бірақ ұмытпаңыздар: ол өз жазбаған мінез-құлық кодексіне және Шыңғыс ханның әулетінің үрпағы ретінде сондай іс-әрекетке барған.

Көп ұзамай  Ұлы Жүз Орта жүзбен бірлісіп күресуді жалғастырды, ал төрт тараптан Кіші Жүз жаудың қарсылас қоршауында — Еділ қалмақтар, Жайық орыс-казактары, башқұрт мен Хиуалықтар күн берген жоқ. Кіші Жүз тұрғындары қатты қорлаудан зардап шекті.

Осылайша, жоңғар шабуылынан кейін қазақ хандығының ішіндегі жағдай күрделі және апатты болды. Жетісудағы бай жайылымдарынан айырылып, қазақтар материалдық және адамдық шығындарға ұшырады. Қазақстан аумағындағы ғасырлар бойы көшіп-қону жолдары енді бұзылған еді. Жоңғарлардың Қазақ ру-тайпаларының батыс және солтүстік-батыс шекараларына, Еділ мен Жайық арасындағы қоныс аудару мәселені қиындатып жіберді, Ресей субъектілері болып табылатын Жайық орыс-казактары мен қалмақтарымен тұрақты қақтығыстар туғызды.

Қазақ хандығының батыс шекарасында бейбітшілікке қол жеткізу қазақ билеушілерінің негізгі сыртқы саяси мақсаттарының бірі болды. Барлық күштерімізді жоңғарлармен күресуге толық ауыстыру өте қажет болды.

Бұл аса маңызды жағдай Кіші жүзінің геосаяси және саяси жағдайын Әбілқайыр ханнан жаңа түсіндіруді талап еткенін атап өту керек. 18 ғасырдың бірінші ширегінде Ресейге басшылық еткен І Петрдің кезінде солтүстік көршісімен — Ресей империясымен қарым-қатынас орнату қажет екені анық, сол кезде Ресей — Еуразия құрлығының жетекші күштерінің бірі болды. 18 ғасырда көптеген империялық мемлекеттер құрылды: британдық, француз, австро-венгр, қытай, орыс және т.б. Бұл қатыгез уақыт кез-келген аз халықтарды ұлы державаларға бағынуға әкелді немесе жоғалып кетті (бұл кейінірек Жоңғариямен болған жағдай).

1731 жылы 10 қазанда Кіші жүздің қазақ ақсақалдарының кездесуінде Әбілқайыр хан, Бұкенбай, Есет, Құдай-Назар және тағы Кіші Жүздің 27 басқа қазақ феодалдары Ресейге ерікті түрде қосылу туралы құжатқа қол қойды.

Әбілқайыр ханның осындай саяси қадамы солтүстік көршісінің әскери күштерін жоңғарға қарсы және оның көмегімен барлық қазақтарды жоңғар басқыншыларынан босату үшін саясаткердің прагматизмінен пайда болды екен. Әрине, ол және оның жеке есептері қазақ хандығы бойынша өз хандық билігін нығайтуға да керек еді. Әбілқайыр орталықтандырылған қазақ мемлекетінің құрылуы тек қазақ халқына аман-есен өмір сүруге көмектесетінін жақсы білді. Бірақ, Ресей саясаты Кіші жүздің ханы — Әбілқайыр ханның мықты билігіне қарсы бағытталған еді.

Соған қарамастан, Әбілқайыр хан қазақтың жалпы ұлттық мүдделерінен шыққан және туған халқына тыныш және бейбіт өмір сүруді қамтамасыз етуге тырысты. Әбілқайыр ханның саяси және стратегиялық таңдауы кез-келген ірі саяси және мемлекет қайраткері үшін күрделі халықаралық саяси жағдайды уақытында қозғалту, тұтастай ақылды және конструктивті геосаясатты және тұтастай алғанда саясатты жүргізу, достар мен одақтастар табу үшін қаншалықты маңызды екендігін тағы да дәлелдейді.

Ал бүгінгі күні біздің еліміз — оның көшбасшысы — Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев — жақын және алыс шет елдерге қатысты ақылды және конструктивті саясат жүргізеледі. Ең алдымен Ресейге. Нені Кіші жүздің Әбілқайыр ханы туралы армандап жүрді, соны біздің Елбасы жүзеге асырды.

Осылайша, Кіші жүздің Әбілқайыр ханы 18 ғасырдың бірінші жартысындағы ұлы мемлекеттік және саяси қазақ қайраткері мен саясаткері болып табылады, ол біздің Қазақстанымыздың бүгінгі өмір сүруінің негізін қалады. 18 ғасырдағы күрделі және қатал өмірде өз халқының және елінің болашақ дамуына стратегиялық, саяси және адамдық таңдау жасауды білетін саясаткер-адам болған.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс Халықаралық Университеті «Рухани жаңғыру» ғылыми-зерттеу орталығының жетекшісі.