ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ | Скачать Дипломдық жұмыс

Кiрiспе … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … … ..2 -бет

1-тарау. Жаза таЈайындау институтыныЎ јалыптасуы мен дамуыныЎ тарихи
кезеЎдерi
1.1. …дет Јґрып заЎдарында жаза таЈайындау туралы. … … … … 5-бет
1.2. 1917 жылдан 1991 жылЈа дейiнгi јылмыстыј-јґјыјтыј заЎдардаЈы жаза
таЈайындау м„селелерi … … … … … … . … … … … 10-бет
1.3. Егемен ЅазајстанныЎ жаза таЈайындау институтындаЈы жаЎа
белестер … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … …25-б ет

2-тарау. Ѕылмыстыј жаза таЈайындау
2.1. Жаза таЈайындаудың
негiздерi … … … … … … .. … … … … … …27-бет
2.2. Жаза таЈайындау
јаЈидалары … … … … … … . … … … … … … …38-бет

3-тарау. ЅылмыстырдыЎ жиынтыЈы бойынша жаза таЈайындау
3.1. Ѕылмыстар жиынтыЈыныЎ ґЈымы, белгiлерi ж„не
тҐрлерi … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … .54-бет
3.2. ЅылмыстардыЎ жиынтыЈы бойынша жаза таЈайындау
јаЈидалары … … … … … … . … … … … … … … … … … ..
… … … … … … 68-бет
3.3. ЅылмыстардыЎ жиынтыЈы бойынша жаза таЈайындау
мәселелері … … … … … … . … … … … … … … … … … ..
… … … … … … … .60-бет

Ѕорытынды
б†лiм … … … … … … … .. … … … … … … … … … … ..
… … ..83-бет

ПайдаланылЈан
„дебиеттер … … … … … … . … … … … … … … … … …85-
бет

Кiрiспе

Елiмiздегi заЎдылыј пен јґјыј т„ртiбiне байланысты практикалыј
мiндеттердi шешуде мемлекетiмiздiЎ јґјыјтыј жҐйесiнiЎ бiр тармаЈы болып
табылатын јылмыстыј заЎныЎ р†лi ед„уiр, ол – заЎ бґзушылыјтыЎ јылмыс сияјты
аса јауiптi тҐрiмен кҐресуге баЈытталЈан. Жаза — мемлекет јолындаЈы маЎызды
јґрал, ол арјылы мемлекет адамды, оныЎ јґјын, бостандыЈын, заЎды мҐддесiн,
меншiктi, ґйымдардыЎ јґјыјтары мен заЎды мҐдделерiн, јоЈамдыј т„ртiптi ж„не
јауiпсiздiктi, јоршаЈан ортаны, конституциялыј јґрылысты, елiмiздiЎ
аумајтыј бҐтiндiгiн, јоЈам мен мемлекеттiЎ заЎмен јорЈалатын мҐдделерiн,
адамзаттыЎ бейбiт †мiрi мен јауiпсiздiгiн јылмыстыј јастандыјтан, јылмысты
јолсґЈушылыјтан јорЈайды. Ол јылмыстыј жауаптылыјты жҐзеге асырудыЎ басты
формасы ж„не јылмыскерлiктiЎ алдын алу шараларыныЎ бiрi болып табылады.
БiздiЎ елiмiзде 1997 жылы шiлденiЎ 16-сында жаЎа јылмыстыј кодекстiЎ
јабылдануына байланысты осы маЎызды заЎныЎ баптарына тҐсiнiктеме беру
јажеттiгi туындап отыр. Ол осы заЎныЎ кейбiр баптарын дґрыс тҐсiнiп, оны iс
жҐзiнде јолдану Ґшiн јажет.
Жаза таЈайындау – мемлекеттiк органныЎ маЎызды да жауапты мiндетi,
себебi жаза таЈайындау арјылы Јана јылмыс жасаЈан адамныЎ „рекетiне
јорытынды баЈа берiледi. Жаза таЈайындау барысында заЎ нормалары бґзылса,
ол ауыр зардапја „кеп соЈады. Мысалы, шектен тыс јатаЎ жаза берiлсе,
сотталЈан адамда ыза-кек туады. Ал †те жеЎiл жазаланЈан адам жазаЈа онша
м„н бермейдi. Бґл екi жаЈдайда да јылмыс јайта жасалынуы мҐмкiн, себебi
„дiлјазылыј принципi сајталмаЈандыјтан, жаза †з мајсатына жетпейдi.
Жаза таЈайындаЈанда сот Ѕылмыстыј КодекстiЎ 52-62, 80-баптарында
јарастырылЈан жаза таЈайындау т„ртiбiн, сондай-ај јылмыстыј заЎ
принцiптерiн ( заЎдылыјты, јылмыстыј јудалау шараларын унемдеу, жазаны жеке
адамЈа с„йкес даралау, т.б.).басшылыјја алуЈа тиiс. Бґл жаЈдайда сот
Ѕылмыстыј КодекстiЎ 38-бабында белгiленген жазалардыЎ мајсатын негiзге
алады.
Ѕылмыс жасаЈан адамЈа оныЎ тҐзелуi мен жаЎа јылмыстардыЎ алдын алу
Ґшiн јажеттi ж„не жеткiлiктi жаза таЈайындалуЈа тиiс. Егер жасалЈан јылмыс
Ґшiн к†зделген жазаныЎ онша јатаЎ емес тҐрi жазаныЎ мајсатына жетудi
јамтамасыз ете алмайтын болса Јана ол Ґшiн к†зделгендерi арасынан неЈґрлым
јатаЎ жаза таЈайындалады. ЖасалЈан јылмыс Ґшiн осы КодекстiЎ Ерекше
б†лiмiндегi тиiстi баптарда к†зделгеннен неЈґрлым јатаЎ жаза осы КодекстiЎ
58 ж„не 60-баптарына с„йкес јылмыстардыЎ жиынтыЈы бойынша немесе ҐкiмдердiЎ
жиынтыЈы бойынша таЈайындалуы мумкiн ( ЅР ЅК-нiЎ 52 бабы 2б†лiгi ).
ОсыЈан байланысты јазiргi таЎда јоЈамымызда жаза таЈайындау барысында
к†птеп кездесетiн †зектi м„селе ол јылмыстардыЎ жиынтыЈы бойынша жаза
таЈайындау, сонымен јатар јылмыстыј жауаптылыјты iске асыру механизiмiнiЎ
ерекше м„н-жайлармен сипатталатын оныЎ жеке жаЈдайы болып табылады .
АталЈан мысалдыЎ басты ерекшелiгi јылмыстыј-јґјыјтыј зардаптарды бiр
мезгiлде бiрнеше јылмыстыј-јґјыјтыј iс-„рекеттерге, басјаша айтјанда
жиынтыј тҐрде јолданумен айшыјталады. Демек јарастырылып отырЈан проблема
бойынша жаза таЈайындау ж„не оны д„режелеу тґрЈысынан алып јараЈанда
јылмыстар тҐрлi обьектiлерге баЈытталЈан жаЈдайлар барынша кҐрделi болып
табылады. Сонымен јылмыстардыЎ жиынтыЈы дегенiмiз бґл јылмыстардыЎ к†птеген
тҐрiн жасау кезiнде жаза таЈайындау мен оны д„режелеудiЎ јаЈидалары мен
ережелерiн аныјтайтын јылмыстыј јґјыјтыЎ јґјыјтыј д„режесi немесе тiптi
тґтас бiр институты .
ЅылмыстардыЎ жиынтыЈы – бiрнеше јылмыс жасаЈан айыпты адам оныЎ
„рјайсысы Ґшiн жеке-жеке алып јараЈанда да, барлыЈын бiрге алып јараЈанда
да жауап беруге мiндеттi болып келетiн iс-„рекеттердiЎ к†птiгi жаЈдайын жан-
жајты ашып, аныјтап, талдау Ґшiн јылмыстыј јґјыјпен јолданылатын ерекше
категория. Бґл барыста јиын тҐйiнi к†п, кҐрмеулi м„селелер жетiп артылады,
олардыЎ „рјайсысы најтылы назар аударып, байыпты баЈа берудi талап етедi.
М„селен, жиынтыјја енетiн тҐрлi жазаларлды бiрiктiрудiЎ јандай т„сiлi болуы
керек, оларды бiрiктiру механизiмiн јандай јаЈидалар аныјтайды ж„не т.б.
Ѕылмыстыј жаза таЈайындау – бiр жаЈынан, оны јабылдауды жеЎiлдету
мајсатында жан-жајты ашып к†рсетудi, екншi жаЈынан, јолданудыЎ тиiмдiлiгiне
жету мајсатында жинајтауды талап ететiн †те кҐрделi процесс.
Ѕґјыј јорЈау органдарына јылмыскердiЎ бiрнеше јылмыстыј „рекетпен
тiркелгенi туралы фактiлер тҐсiп жатады. Осы јылмыстыј-јґјыјтыј баЈа
†згередi. Кей жаЈдайларда iстелген iстi бiрнеше јылмыстыј-јґјыјтыј т„ртiпке
жiктеу керек, мысалы, јылмыс жиынтыЈы. Кей жаЈдайларда жаза беру, оны †теу
т„ртiбi ж„не жаза ауырлыЈы †згередi. ЗаЎды сајтау мајсатында бґл
м„селелердi шешудiЎ ыЎЈайлы жајтарын табу керек. ЖаЈдайлардыЎ барлыЈы ґјсас
болЈандыјтан, яЈни бiр адамныЎ бiрнеше јылмыс iстеуi туралы м„селенi
жинајтап бiр жиынтыј ретiнде јарастырЈан ж†н. Осы орайда јылмыстыј јґјыј
саласы мен тергеу-сот iс-т„жiрибесiндегi †зектi „рi негiзгi м„селе –
јылмыстыј „рекетiн зерттеу болып табылады. ‡йткенi јґјыј јорЈау органдары
јылмысты азайту барысында јылмыстыЎ јайталануын болдырмау Ґшiн, к†птiк
јылмыспен Ґнемi кҐресiп отыру керек.
Бiр адамныЎ јылмыс јайталауы, бiр јылмыс iстеген јылмыскерден г†рi
јоЈамЈа к†п јауiп тигiзетiндiктен, оЈан арналЈан жаза да ерекше сипатта
болуы керек.
Айта кететiн бiр м„селе, жиынтыј јылмыстардыЎ јиындыјтары мен оны
жеке јылмыстардан ажырататын јарастыру „лi де †Ўдеу мен зеттеудi талап
етедi.
Ѕорыта келе айтарым јылмыстар жиынтыЈы м„селесi „лi де толыј
шешiлмеген. Сондыјтан †зiмнiЎ бiтiру жґмысымныЎ барысында осы тајырып
бойынша еЎбек етiп, алдаЈы уајытта бґл м„селенiЎ †з орнын табарына сенемiн.

1-тарау. ЖАЗА ТА¤АЙЫНДАУ ИНСТИТУТЫНЫў ЅАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫў ТАРИХИ
КЕЗЕўДЕРI

1.1 … дет Јґрып заЎдарындаЈы жаза таЈайындау
туралы

Ѕазај елi тарихыныЎ тамаша бiр тармаЈы – јазајтыЎ ата жолы, јазiргi
јґјыј деп аталатын ґЈымЈа толыј с„йкес келетiн „дет-Јґрыптары мен салт-
д„стҐрлерi ж„не јоЈамдыј †мiрдегi јатынастары. Бґл јастерлi јазынамызды
баЈа жетпес байлыј ретiнде зерек к†Ўiлмен зерделейтiн „р еЎбек –
халјымыздыЎ рухани мґрасын молайтатын жҐйелi жґмыс н„тижесi.
Ѕазај јґјыЈыныЎ „лемдiк †ркениетте алатын орны жайлы академик
С.З.Зиманов: “Ѕазај јґјыЈы – јазај халјыныЎ ж„не барлыј к†шпелi †ркениеттiЎ
м„дени байлыЈы. Ол мыЎжылдыј тахихтыЎ ерекшелiгi ж„не †мiршеЎдiгiмен, адам
еркiндiгiн жајтаЈан сипаттарымен „лем назарына iлiндi. µлы далада, к†шпелi
†ркениеттiЎ негiзiн јґраЈан, јыпшајтар даЎјыныЎ ҐстемдiгiнiЎ ерте
јґлдырауы, тиiсiнше ЅазајтыЎ јґјыјтыј м„дениетiнiЎ беделi мен р†лiнiЎ
јґлдырауына сојтырмаЈандыЈы таЎ јаларлыј жаЈдай. Бґл јайшылыјты Ѕазај ата
заЎыныЎ аумаЈы кеЎ даланыЎ еркiндiк јабiлетiнiЎ сајталуымен, ојшау
орналасуымен тҐсiндiруге болады(”,- деп атап †ттi.
Ѕазај елiнiЎ јґјыј тарихын зерттеп, оЈан Јылыми тґрЈыда баЈа берген
ж„не сараптама жасаЈан А.Алекторов, А.Янушкеевич, А.Лапшин,
Л.Баллюзек,С.Фукс сияјты Јалымдар бґл салада елеулi еЎбек атјарды. Осы
тајырыпты одан „рi дамытып,јазај мемлекетiнiЎ јґјыј тарихын Јылыми тґрЈыда
зерделi зерттеу нысанына айналдырып жҐрген басја Јалымдар да бар. Олар:
Ѕ.СапарЈалиев, С.Сартаев, М.Н„рикбаев, Н.‡серґлы, З.Кенжалиев, Ѕ … бiшев,
С.‡збекґлы ж„не т.б. Осы орайда бiз де †з тарапымыздан телегей теЎiзге
јосылатын бiр бґлај секiлдi болса да најты жґмыс атјаруды мајсат к†рiп,
1993 жылы “ЅР-сы мемлекет ж„не јґјыј тарихынан хрестоматия” деп аталатын 5
томдыј жинајтыЎ бiрiншi кiтабын дайындап шыЈардыј. Мґнда јазај халјыныЎ
„дет Јґрып заЎдарына, билiктерiне, „дiлеттiлiкке байланысты мајал-м„телдер
ж„не ел аузындаЈы бабадан балаЈа мирас болып келе жатјан шешендiк даулар
мен билiктердiЎ најты Ґлгiлерi топтастырылЈан(.
“ХрестоматияныЎ” јалЈан т†рт кiтабыныЎ алтын арјауы мен жiбек желiсi
– жер дауы, жесiр дауы, мҐлiк дауын шешуге байланысты јазај халјыныЎ ХХ Ј.
басына дейiнгi кезеЎдi јамтитын билiк нґсјалары ж„не маЎызды бiлiм беретiн
“Болашај” институты ЈалымдарыныЎ Омбы мемлекеттiк мґраЈатына арнайы
ґйымдастырылЈан Јылыми-зеттеу экспедициясыныЎ н„тижесiнде табылЈан јазај
халјына јатысты патшалыј Ресей ҐкiметiнiЎ солајай саясатын ашып к†рсететiн
„ртҐрлi жарлыјтар мен јґжаттардыЎ к†шiрмелерi. Бґл јґжаттардыЎ басым
к†пшiлiгi ж„не “Дала у„лаяты” газетiнде жарияланЈан бiрјатар басылымдар осы
аталЈан Мемлекет ж„не јґјыј тарихынан хрестоматия”кiтаптарында жарыј к†рдi.

Сонымен јоса осы жолдардыЎ авторы „дет-Јґрып заЎдарына јатысты
танымдыј-таЈылымдыј тґрЈыдаЈы iзденiстермен шектелiп јалмай, к†птеген
Јылыми негiздi еЎбектер жазып, олар халыјаралыј, республикалыј белдi-
беделдi басылымдарда жарыј к†рдi(.
Даналыј Јибратја толы дала јаЈидаларын бiр туар бабаларымыз бен
ардајты аталарымыз екi-ауыз с†зге сидырып, ґрпајтарына ґмытылмас ґлаЈат
ретiнде јалдырып кеткен Јой. “Ку„лi iстi ку„ табар, ку„сiздi кҐм„н табар”,
“ТуЈанына бґрЈаны, бидi јґдай ґрЈаны”, “Жазым iске жаза жој”, “Жазалы
ґрыныЎ бiр бетi јара, жазалы айЈајтыЎ екi бетi јара” деген најыл с†здер осы
с†зiмiздiЎ айЈаЈы iспеттi.
Ѕай халыјтыЎ болмасын, †зiне т„н тґрмыс-тiршiлiгi, кҐн-к†рiсi, „дет-
Јґрпы, салт-санасы болатыны даусыз. МґныЎ б„рi сол халыјпен бiрге бiте
јайнасып, ґзај д„уiрлер бойына бiрге жасасып, оныЎ †мiрiнде iлесiп жҐредi.
µлттыЎ ґлыс тарихын, сол тарихтыЎ бет пердесiн ашып беретiн „дет-Јґрпын
Ґйрену – аса маЎызды м„селе. К†птен ештеЎе тҐспейдi, б„рiн жасайтын халыј.
Сондыјтын да халыјтыЎ †зi жасаЈан мґраларын оју, одан Ґйрену, к†Ўiлге тиу,
к„деге жарату – абыройлы iс. Бiз бґл жерде јазајтардыЎ „дет-Јґрып заЎдары,
осы жаза таЈайындау м„селелерiн шешуi јалай болды, јандай деЎгейде тґрды –
оныЎ б„рiн ашып айту мајрсатын јоймаймыз. Ол мҐмкiн де емес. Ол сґрајја
шаЈын Ґзiк ой т†Ўiрегiнде де, Ґлкен бiр монография к†лемiнде де жету мҐмкiн
емес. Бiз т†менде жеке даралап жазалау м„селелерiнiЎ јазајтардыЎ „дет-Јґрып
заЎдарындаЈы †зiндiк орнына бiрнеше мысалдармен эпизотты тҐрде ҐЎiлу
мајсатын ґстап отырмыз.

Ертедегi јазајтардыЎ кҐнделiктi †мiрiнде кездесiп тґратын азаматтыј
ж„не јылмыстыј iстердi шешу мiндетi билерге жҐктелген. Билердi јазiргi
судьялар сияјты ешкiм де сыйлап јоймаЈан. “Бґрын јырЈыздардыЎ (јазајтарды
айтады да – Н.Д.) барлыј дау-жанжалдарын †здерiмен бiрдай, †з араларында
†мiр сҐрiп, бiте јайнасјан, алайда олардыЎ мiнез-јґлґын, „дет-Јґрпын жетiк
бiлетiн билер шешiп, „рi билiк шешiмiнде мҐлде јателеспеген. Билер †здерiне
жҐктелген јасиеттi мiндеттi жете тҐсiнiп, еЎ ауыр јылмыс – ґрлыјтыЎ
тамырына балта шабуЈа мейлiнше назар аударЈан. ‡йткенi, халыј арасындаЈы
ајаулардыЎ барлыЈы осыдан басталатын, сондыјтан да билер ґрыларды аяусыз
јатал жазалап отырады. ОлардыЎ ґрыларЈа кескен билiк шешiмдерiне ешкiмнiЎ
де араласуЈа јґјы жој едi. Билерге ґрыныЎ бай не атајты адаммен туыстыЈы не
жајындыЈы ешјандай „сер ете алмайды”,(- делiнген Алекторов жґмысында.
“Билер †з јоЈамымен бiрге †сiп, бiте јайнасып, тґрмысына, „дет-
Јґрпына жетiк болЈан саясаткерлер. Бґл билердiЎ айтјан билiгi жерде јалЈан
емес. ЕрдiЎ јґнын екi ауыз с†збен бiтiретiн билер болып, олардыЎ билiгi
айтјаннан да оЎай орындалып отырЈан”(- деп жалЈастырады Н.‡серов.
Ѕазај даласында би ешјашан сайланбалы јызмет болЈан емес, ел
ајсајалдарыныЎ ґйЈарымы, †зара келiсiмi мен шешiмi бойынша елдiЎ салт-
д„стҐрiн бiлетiн, шежiреден хабары бар, аузы дуалы, с†зi у„лi, шеруасы
тҐзу, ата тегi белгiлi ж„не елде беделдi, сыйлы адамдар Јана би болЈан.
Ел iшiнде, к†пшiлiк жґртја „дiл, тура билiгiмен танылЈан билер беделi
„рјашан кҐшейiп, олардыЎ орны маЎыздала тҐседi. …дiл билер iшiндегi шојтыЈы
жанЈан жґлдыздардыЎ тек ауыл арасындаЈы дау-дамайды Јана емес, бҐкiл
далалыј м„селелердi де шешуге хґјы болЈан. Осы жаЈынан тарихымызЈа к†з
жҐгiртсек, тiлiмiздiЎ ґшына еЎ алдымен Ґш жҐздiЎ ґлы билерi – Т†ле, Ѕаз
дауысты Ѕазыбек, …йтеке есiмдерiнiЎ оралуы жайдан емес. Ѕазај халјыныЎ
бiрлiгiн, тґтастыЈын бас саясат етiп ґстаЈан Т„уке ханныЎ јазајја жасаЈан
к†п игiлiгiнiЎ бiрi – ескiден келе жатјан „дет-Јґрып нормаларын јайтадан
жҐйелеп, †з заманы талабына сай “Жетi жарЈыны” јабылдауы. Бґл заЎ жобасын
јабылдау кезiнде жоЈарыда айтјан Ґш бидiЎ ж„не †зге билердiЎ кеЎес-ајылдары
Т„уке ханЈа толыјјанды заЎды дҐниеге „келуге к†п септiгiн тигiздi.
“Жетi жарЈыныЎ” негiзiн Т†ле би мен Майјы бидiЎ Ґлгiлерi, “Ѕасым
ханныЎ јасја жолы”, “Есiм ханныЎ ескi жолы” секiлдi ескi заЎдар јалаЈан.
Бiрај бґл заЎныЎ алдындаЈылардан ерекшелiгi – јатал кесiм, јанды ауыз
†лiмге тыйым салЈандыЈы. …рiден бенрiге јанды †ткел салЈан, јарЈыс зауалын
алЈан суыј сґсты ажалын сҐйретiп жеткен “јанЈа-јан, жанЈа-жан” дейтiн
тојтамды жеткенше жеЎiлдетiп, јґн т†леу, айып салу секiлдi жаЎа кесiк
тҐрлерiн далалыј јґјыјја енгiзуiнде.
“Жетi жарЈы” – к†шпелi јазај халјыныЎ Ата заЎы. Ол “Ѕасым салЈан
јасја жол”, “Есiм салЈан ескi жол” секiлдi дала заЎдарыныЎ заман талабына
сай †Ўделiп, дамытылып, толыјтырылЈан билiк, Ґкiм нґсјауларыныЎ жинаЈы.
КҐнi бҐгiнге дейiн Жетi жарЈыныЎ толыј нґсјасы табылЈан жој. Солай
болЈанымен 15-20 баптан тґратын жґрнаЈын “Жетi жарЈыныЎ” толыј нґсјасы деп
жариялап жiбере салатын „дет пайда болды. К†шпелi халыјтыЎ јоЈамдыј-
„леуметтiк †мiрiндегi јарым-јатынастарын реттеп, јылмыс тҐрлерiне јарай
лайыјты жазасын берiп, дау-дамайды „дiл шешуге негiзгi Темiрјазыј болЈан
ата-бабаларымыздыЎ Ата заЎына бґлайша јарау абырой „пермек емес.
“Жетi жарЈы” бойынша „рбiр јылмыстыј iс-„рекет жасаЈан адамныЎ
кiн„сiне, жеке басына ж„не т.б. жаЈдайларЈа јарап „ртҐрлi жаза тҐрлерi
јолданЈан. СоныЎ бiрi – айып. Осы жаза тҐрiнiЎ †зi жетi тҐрлi болЈан, оны
јолдану аясы да кеЎ.
Тґрлерiне ден јояйыјшы:
Бiрiншi айып – јара нар беру;
Екiншi айып – јара јазан т†леу;
¦шiншi айып – јара мылтыј ату;
Т†ртiншi айып – јара шолај мылтыј ату;
Бесiншi айып – јара кiлем ґстау;
Алтыншы айып – жетiм беру;
Жетiншi айып – жетiм бастаЈан тоЈыз ж†нелту(.
Ал ендi јґнЈа келетiн болсај, оныЎ тҐрлерi тiптi де к†п. Ѕазајтарда
еЎ ауыр јылмыстар јатарына:
1) кiсi †лтiру;
2) жез†кшелiк;
3) бiреудiЎ некелi „йелiн ґрлау немесе зорлау;
4) бiрнеше дҐркiн ґрлыґ жасау жатады.
Осы јылмыстардыЎ iшiнен кiсi †лтiрудi б†лiп алып јарайыј. ЅазајтардыЎ
„дет-Јґрып заЎдарына сҐйенсек, кiсi †лiмi тек жајын туыстары Ґшiн Јана
емес, бҐкiл руластардыЎ, тiптi јала бердi жҐздiЎ кегiне айналып отырЈан.
Демек, мґндай iстерге жаза таЈайындау, јґн кесу билерден Ґлкен т„жiрибенi,
парасаттылыјты, ајылдылыјты, „дiлеттiлiктi, талап еткен. Ѕґн м†лшерi „р
јылмыс Ґшiн „р тҐрлi. Бґл жерде сол јґндардыЎ бiр-екi тҐрiн јарастырып
к†рейiк.
СҐйек јґны. ОЈан †лген кiсiнiЎ сҐйегi Ґшiн т†ленетiн јґн жатады.
М„селен, †лген адамныЎ сҐйегi туЈан-туысјаныныЎ јолына тҐспей, жој болып
кетсе, ол Ґшiн айыпты екi адамныЎ јґнын т†леу керек.
‡нер јґны. ОЈан жҐлде алЈан атајты адамныЎ јґны жатады. ЖҐлде алЈан
деп жґртја белгiлi ајындар, топја тҐсiп б„йге алЈан балуандар есептеледi,
олардыЎ јґны Ґшiн екi кiсiнiЎ јґны кесiлу керек. Бґл екi јґнды кейде Ґстеме
јґн деп те атайды.
ЅазајтыЎ „дет-Јґрып заЎдары бойынша кҐйеуi бар „йелдi ойнас ретiнде
ґстаЈан ерiнiЎ сол с„тте екеуiн де †лтiруге ж„не осы јылыЈы Ґшiн жазасыз
јалуЈа мҐмкiндiгi болЈан. Егер „йелдiЎ ойнас жасаЈанына т†рт адам ку„
болса, оныЎ јылмысы „шкере болды деп саналЈан. Ондай жаЈдайда кҐйеуiнiЎ
к†зiне ш†п салЈаны Ґшiн „йелi мен ойнасын билер кеЎесiнiЎ шешiмiмен †лiм
жазасына кесу јґјыЈы берiлген. ‡згенiЎ „йелiн ыјтиярсыз алып јашјаны Ґшiн
†лiм жазасына немесе јґн т†леуге кеседi. Егер „йел †з еркiмен јашса, оны
алып јашјан адам јалыЎмалын т†леп, Ґстiне јыз јосып бередi.
Ѕазај заЎы бойынша јызды зорлап, арын т†гу кiсi †лiмiне теЎ, кiн„лi
кiсi †лiм жазасына кесiледi. Егер јыз атастырылмаЈан болып, зорлаушы
јалыЎмал т†леп Ґйленсе, онда јыздыЎ туыстарыныЎ келiсiмi арјылы јґн
т†леуден де, †лiм жазасынан да босатылады. Осылайша ата-бабаларымыз “Ѕыз
†ссе елдiЎ к†ркi, гҐл †ссе жердiЎ к†ркi” деп „лпештеп †сiрген јыз баласыныЎ
арын да јызЈыштай јорЈап, “јызЈа јырыј Ґйден тыйым” деген т„рбиелiк
јаЈиданы јатты ґстанЈан.
Осы жоЈарыдаЈы мысалдардыЎ †зi јазајтардыЎ „дет-ЈґрыптарындаЈы
жазалардыЎ „р тҐрлiлiгiн к†рсетедi. Жаза таЈайындау кезiнде билердiЎ
јылмыскердiЎ јылмысты жасаудаЈы iс-„рекетiндегi ерекшелiктерге, кiн„нiЎ
деЎгейiне, жасына, д„улетiне, јылмыс „рекеттерiнiЎ себебiне ж„не т.б. назар
аударып отыруы жазаныЎ тиiмдiлiгiне кепiл болЈан. БилердiЎ негiзгi мајсаты
– јґн даулаушы жајты да, айыпкер жајты да †здерiнiЎ шешкен шешiмдерiмен
толыј јанаЈаттандыру болЈан. Сол Ґшiн де билер назарынан жаза таЈайындау
кезiнде бiр н„рсе де, титiмдей тҐйткiл сырт јалмауы јарастырылЈан.
ЅазајтыЎ „дет јґјыЈында јылмыс жасаЈан адамныЎ кiн„сiн ауырлататын
немесе жеЎiлдететiн жаЈдайларды ескерген јазајтыЎ „дет јґјыЈында мынандай
жаЈдайларда јылмыс адамныЎ кiн„сiн ауырлатады деп саналЈан:
— егер јылмыс јґрметтi адамдардыЎ (хандар, сґлтандар, билер,
ајсајалдар) мҐддесiне јысым-јайшылыј тудырса;
— егер јылмыс †з јауымыныЎ iшiнде жасалса;
— киiз Ґйде жасалса;
— отаЈасына јарсы жасалса;
— Ґлкен м†лшерде шыЈын келтiрсе;
— јылмыс јайталанса ж„не бiрнеше м„рте жасалса;
— јылмысты бiрнеше адам бiрiгiп немесе јару јолданып жасаса;
— Јылмыс „лдебiр табиЈи апат кезiнде жасалса.
Ѕазај „дет јґјыЈында мынадай жаЈдайлар јылмыс жасаЈан
адамныЎ кiн„сiн жеЎiлдетедi:
— егер јылмысты “јґрметтi адамдар” јатардаЈы адамдарЈа јарсы жасаса;
— басја јауымдастыјја јарсы жасаса;
— отаЈасы †зiнiЎ отбасындаЈы мҐшелерiне јарсы жасаса;
— јылмыскер кiн„сiн мойнына алса;
— јылмысты бiрiншi рет жасаса;
— јылмысты мас кҐйде жасаса;
— н„тижесiнде шамалы Јана шыЈын келсе ж„не басја шыЈын болмаса;
— жапа шегушiнiЎ тарапынан болЈан јысым – јатты кҐйзелiс н„тижесiнде,
ашу Ґстiнде жасалса;
— јылмыстыЎ жасалЈанына к†п уајыт †тiп кетсе.
Т.М.КҐлтелеев: “ЅазајтыЎ „дет јґјыЈында јылмыстыЎ жазасын ауырлататын
немесе жеЎiлдететiн жаЈдайлардыЎ тiзiмi жоЈарыда келтiрiлгендермен
шектелмейдi. Ѕазајстан Ресейге јараЈаннан кейiн, „сiресе ХIХ ЈасырдыЎ
екiншi жартысынан бастап, бґл тiзiмге „жептеуiр †згерiстер енгiзiлдi.
Мысалы, ханЈа јарсы жасалЈан јылмыстар, †зiнiЎ јауымдастыЈы мен басја
јауымдастыјја жасалЈан јылмыстардыЎ арасындаЈы айырмашылыјтар †зiнiЎ
маЎызын жоЈалтты. ОтаЈасыныЎ †з отбасы мҐшелерiне јарсы жасаЈан, сол сияјты
барымта ж„не т.б. жаЈдайларда жасалЈан јылмыстыЎ маЎызы (кiн„нi жеЎiлдету
Ґшiн) „лсiредi”( — деп атап к†рсеттi.

1.2. 1917 жылдан 1991 жылЈа дейiнгi јылмыстыј-јґјыјтыј заЎдардаЈы жаза
таЈайындау м„селелерi

Соттар туралы N1 декреттiЎ бастапјы жобасыныЎ преамбуласында былай
деп жазылЈан:
“Жґмысшылар мен шаруалардыЎ ґлы т†Ўкерiсi еЎбектi капиталмен јанап,
тґншыјтырЈан буржуазиялыј т„ртiптiЎ јасаЎ негiздерiн талјандайды ж„не
бґрынЈы заЎ мекемелерi мен институттарын, кҐнi †ткен јоЈамдыј јатынастарЈа
сiЎiп, јалыптасып јалЈан ескi заЎ жинајтарын тҐбегейлi †згерту јажеттiгiн
алЈа тартады…”
Бґл актiде соттарЈа сот т†релiгiн атјару барысында †з јызметтерiнде
“орнынан тҐскен †кiмет заЎдарын тек олар революциямен алынып тасталмаЈан
ж„не революциялыј ар-ґждан мен революциялыј јґјыјтыј санаЈа јайшы
келмейтiндiктен” басшылыјја алуЈа рґјсат етiлдi(. С†йтiп сот жҐйесiн јґру
туралы КеЎес мемлекетiнiЎ бiрiншi декреттерi, соттар туралы N1 ж„не N2
декреттер жекелеген ескi заЎдарды, егер олар революциялыј ар-ожданЈа јайшы
келмейтiн болса, јолдану мҐмкiндiгiн јарастырды.
Дегенмен, бґл м„лiметтер тек јаЈаз жҐзiнде Јана јалды. 1918 жылЈы 30
јарашада шыјјан “РКФСР халыј соты туралы Ереже” орнынан тҐскен †кiметтiЎ
заЎдарына сiлтеме жасауЈа јатаЎ тҐрде тиым салды. ЖаЎа †кiметтiЎ жаЎа
јылмыстыј заЎдарды јґру процесi жаЎа “революциялыј идея” мҐдделерiне јайшы
келетiн јылмыстыЎ барынша ауыр тҐрлерi Ґшiн јылмыстыј жауаптылыјты
белгiлейтiн жекелеген актiлердi јабылдаудан басталды.
1918 жылЈы 21 ајпанда герман „скерлерiнiЎ шабуылы басталЈаннан кейiн
“Социалистiк отан јауiп-јатерде” атты декрет жарияланды. Онда, м„селен,
былай деп атап к†рсетiлген: “Жат пиЈылды агенттер, алыпсатарлар,
баукеспелер, бґзајылар, революцияЈа јарсы Ґгiт жҐргiзушiлер, герман
тыншылары јылмыс болЈан жерде атылады”(.
Ленин деректерiне жауап ретiнде 1918 жылЈы 22 ајпанда БТК жариялаЈан
болатын, онда былай делiнген: “Халыј комиссарлары кеЎесi жанындаЈы
контрреволюция, саботаж, ж„не алыпсатарлыјпен кҐрес ж†нiндегi бҐкiл
ресейлiк т†тенше комиссия барлыј азаматтарЈа мынаны м„лiм етедi: барлыј жат
пиЈылды агенттер мен тыЎшылар, революцияЈа јарсы Ґгiт жҐргiзушiлер, КеЎес
Ґкiметiн јґлату Ґшiн к†терiлiстi ґйымдастырушылар ж„не к†терiлiстi
дайындауЈа јатысушылар – Каледин ж„не Корнилов бандасыныЎ контрреволюциялыј
„скерi јґрамына ж„не Польша контрреволюциялыј легионына јосылуЈа асыЈып,
ДонЈа јашјандардыЎ барлыЈы, Финляндия гвардиясына, Каледин-Корнилов ж„не
довбормусницк „скерлерiне, ПетроградтыЎ контрреволюциялыј буржуазиясыныЎ
јарулануы Ґшiн јару-жарај сатушылар мен сатып алушыларды јылмыс болЈан
жерде комиссия отрядтары аяусыз атып тастайтын болады”(.
1918 жылЈы 5 јыркҐйекте жаЎа Ґкiмет †зiнiЎ “Ѕызыл терор туралы”
јаулысында жаппай јуЈын-сҐргiндi јолдануда јґјыјтыј еркiндiктiЎ Ґстемдiк
етуiне ашыјтан-ашыј жол бередi.
В.И.Ленин ЖКПб ОК Саяси бюросы мҐшелерi Ґшiн Молотовја жазЈан јґпия
хатында былай дейдi: “Бґл жиналыста јґндылыјтарды, оныЎ iшiнде аса бай
адамдардыЎ, монастырь мен шiркеулердiЎ јґндылыјтарын тартып алуды барынша
батыл, ештеЎеге де јарамай, б†гелместен ж„не †те јысја мерзiмде жҐргiзу
ж†нiнде съездiЎ јґпия шешiмiн шыЈару керек. Реакцияшыл буржуазия мен
дiндарлар †кiлдерiнiЎ саны неЈґрлым к†бiрек болса, бiзге осы жайды сылтау
етiп оларды атып јґрту соЈґрлым жајсы, с„ттi болады. Д„л јазiр к†пшiлiк
жґртшылыјты бiрнеше ондаЈан жылдарЈа дейiн ешјандай јарсылыј к†сету туралы
ойланбауЈа ж„не ојталмауЈа Ґйрету јажет”(.
КеЎес Ґкiметi басшыларыныЎ келтiрiлген нґсјаулары, КеЎес ҐкiметiнiЎ
декреттерi социалистiк мемлекет јґрудыЎ iргетасы јалай јаланЈанын најтылы
к†рсетедi. Сол орайда пролетарияттыЎ ґлы к†семi В.И.ЛениннiЎ јылмыстыј
жазаны даралау институтын јалыптастырудаЈы атјарЈан “р†лi де” ерiксiз iш
тартјызып, к†Ўiлге к†леЎке тҐсiредi. Аса к†рнектi јайраткердiЎ бґл
тґрЈыдаЈы †мiршеЎ к†зјарастары к†рiнiс тапјан, к†шiлiк кiтапханалардыЎ
жарты јабырЈасын алып, сан жылдар бойы сiресiп тґрЈан к†п томдыјтарыныЎ
iшiндегi 20-30 жґмыстыЎ барлыЈы дерлiк “шауып тастау”, “айыру”, “атып
јґрту”, “к†мiп тастау”, т.б. цитаттардан к†з сҐрiнедi. Керiсiнше, жаЈымды,
†мiршеЎ †негелер жојтыЎ јасы…
Ендi негiзгi тајырыпја к†шелiк. Ѕылмыстыј-јґјыјтыј јатынастарды жекелеген
актiлер, декреттер, јаулылармен реттеу бґл актiлердi жҐйелеп,
кодификациялау јажеттiгiн туЈызды. Мґндай бiрiншi кодификацияланЈан акт
“19170 жылЈы жетекшi бастамалар” болды.
ОныЎ 11, 12 ж„не 25-баптарында жаза таЈайындаудыЎ т„ртiбi аныјталЈан
болатын.
11-бапта сотжаза таЈайындаЈан кезлде басшылыјја алынатын †лшем
најтылы берiлдi;
“ЖасалЈан јылмысја ыјпал ету шараларын аныјтаЈан кезде сот
јылмыскердiЎ жеке басы ж„не оныЎ жасаЈан јылмысыныЎ јоЈамдыј †мiр Ґшiн
јауiптiлiгiнiЎ д„режесi мен сипатын јарастырады. Бґл мајсатта сот
бiрiншiден, жасалЈан јылмыстыЎ барлыј жай-жапсарын зерттеумен Јана
шектелмей, јылмыскердiЎ жеке басын тексередi, †йткенi оныЎ жасаЈан „рекетi
мен ниетiнде сондай пиЈылдар к†рiнiс табуы ж„не де оныЎ †ткенi мен јазiргi
†мiр салты негiзiнде оны аныјтау мҐмкiн; екiншiден, „рекеттiЎ †зi уајыт пен
орныныЎ најтылы жаЈдайында јоЈамдыј јауiптiлiк негiздерiн јаншалыјты
д„режеде бґзатынын аныјтайды”.
12-бапта соттыЎ јарауына жататын ж„не јылмыс жасаЈан адамныЎ жеке
басы сипаты мен жауаптылыј д„режесiне ыјпал ететiн деректердiЎ најтылы
тiзiмi келтiрiлген:
…рбiр жекелеген жаЈдайда жаза шарасын аныјтауда мыналарды айыра бiлу
јажет:
а) меншiк јґјымен байланысты јандайда бiр артыјшылыјтарды јалпына
келтiру, сајтау немесе иелену мајсатында јоЈамныЎ д„улеттi табына жататын
адамныЎ јылмыс жасауы немесе аштыј, мґјтаждыј жаЈдайында кедей адамныЎ
јылмыс жасауы;
„) iс-„рекеттi јанаушы таптыЎ билiгiн јалпына келтiру тґрЈысында
жасалды ма, немесе iс-„рекеттi жасаЈан адамныЎ жеке басыныЎ мҐддесiне орай
жасалды ма;
б) iс-„рекет келтiрiлетiн зардапты бiле отырып јасајана жасалды ма
немесе к†ргенсiздi не санасыздыЈы салдарынан жасалды ма;
в) iс-„рекеттi к„нiгi јылмыскер жасады ма немесе бiрiншi рет жасады
ма;
г) iс-„рекеттi топ, шайка, банда, „лде бiр адам жасады ма;
д) iс-„рекет адамЈа кҐш к†рсету арјылы жасалды ма, не ондай орын
алмады ма;
е) iс-„рекет жеке адамЈа немесе мҐлiкке јарсы баЈытталды ма;
ж) iс-„рекетте алдын ала ойластырылЈан ниет, јаталдыј, залымдыј јылыј
немесе жауыздыј ниет болды ма, немесе „рекет јызбалыј, жеЎiлтектiк „лде
немјґрайдылыј салдарынан орын алдыт ма.
Аталмыш нормативтiк актiнiЎ 25-бабында жазалар тiзiмi келтiрiлген.
Жаза таЈайындау институтын јалыптастырудаЈы келесi јадам 1922 жылЈы
РКФСР Ѕылмыстыј кодексiнiЎ јабылдануы болды. Жаза таЈайындау институты 1922
жылЈы РКФСР ЅК-нiЎ т†рт бабында (10, 24, 25, 87) жан-жајты ашып к†рсетiлдi.

АлдынЈы заЎмен салыстырЈанда мґнда жазаны жеке даралау јаЈидасы најтылы
аныјталды:
“Жаза шарасын аныјтаЈан кезде јылмыскердiЎ јауiптiлiгi Јана емес,
сондай-ај ол жасаЈан „рекеттiЎ д„режесi мен сипаты да есепке алынады.
Оларды аныјтау Ґшiн жасалЈан јылмыстыЎ м„н-жайлары жан-жајты зерттеледi,
јылмыскердiЎ жеке басы айјындалады, сонымен јатар јылмыс најтылы уајыт пен
орынныЎ аясында јоЈамдыј јауiпсiздiкке јаншалыјты д„режеде нґјсан
келтiретiнiн аныјтайды”.
К-тiЎ 29, 30-баптарында јылмыстардыЎ к†птiгi жаЈдайында жаза
таЈайындау м„селесi реттелген. Мґнда јазiргi кезде јолданылып жҐрген
белгiлi јаЈидалар да орын алЈан. Мысалы, јатаЎ жазаны неЈґрлым жеЎiлiне
сiЎiру, жазаларды толыј немесе iшiнара јосу. 28-бапта к†рсетiлгендей, сот
iстiЎ ерекше м„н-жайларыныЎ болуы жаЈдайында еЎ т†менгi шектен де т†мен
жаза таЈайындауЈа јґјылы болды. ЖеЎiлдететiн ж„не ауырлататын м„н-жайлардыЎ
тiзiмi тҐюiрiмен †згертiлдi. Егер оны “Жетекшi бастамалардаЈы” тiзiммен
салыстырып јарар болсај, мґнда бґл институтја јатысты Јылыми таным-бiлiм
бiрден к†зге ґрады.
Мынадай м„н-жайларды јарастырып к†релiк:
а) јылмыс буржуазия билiгiн јалпына келтiру тґрЈысында жасалды ма
немесе јылмыс жасаушы таза †з мҐддесi Ґшiн „рекет еттi ме;
„) јылмыс мемлекетке јарсы баЈытталды ма, „лде жеке тґлЈаЈа јатысты
жасалды ма;
б) јылмыс аштыј немесе аса мґјтаждыј жаЈдайында жасалды ма, „лде
басја н„рсе себеп болды ма;
в) јылмыс пайдакҐнемдiк ниетте жасалды ма немесе ондай ниетсiз
орындалды ма;
г) јылмыс келтiрiлген залалды толыј сезiне отырып жасалды ма, немесе
к†ргенсiздiк пен санасыздыј салдарынан жасалды ма;
д) јылмысты к„нiгi јылмыскер немесе рецидивист жасады ма, „лде
болмаса бiрiншi рет жасалынды ма,
е) јылмысты јылмыстыј топ (шайка, банда) жасады ма немесе бiр Јана
адам жасады ма;
ж) јылмыс кҐш јолдану арјылы жасалды ма немесе онсыз жасалды ма;
з) жасалЈан јылмыс јґрамында алдын-ала ойластырылЈан ниет,
јатiгездiк, зґлымдыј болды ма немесе јылмыс јызбалыј, абайсыздыј,
жеЎiлтектiк не басја адамныЎ јорјытуы мен м„жбҐрлеуiнiЎ „серi жаЈдайында
жасалды ма;
1922 жылЈы ЅК-нiЎ јабылдануы јылмыскердiЎ жеке басына јатысты м„н-
жайларды алЈа шыЈарЈан ж„не iс-„рекеттiЎ јоЈамдыј јауiптiлiгiнiЎ маЎызын
бiрiншi кезекте баЈаламаЈан Жетекшi бастамалармен салыстырЈанда алЈа јарай
жасалынЈан јарышты јадам болды.
1922 жылы КСР ОдаЈы јґрылЈаннан кейiн, 1924 жылЈы КонститутцияЈа
с„йкес “КСР ОдаЈы мен Одајтас республикалардыЎ Ѕылмыстыј заЎдарыныЎ негiзгi
бастамалары” јабылданЈан болатын. Бґл заЎда жаза таЈайындаудыЎ т†мендегiдей
т„ртiбi белгiленедi: јылмыскердiЎ жеке басыныЎ сипаты мен јауiптiлiк
д„режесiн, ауырлататын ж„не жеЎiлдететiн м„н-жайларды есепке алу.
Негiзгi бастамалар 1922 ж. РКФСР ЅК-де јарастырылЈан Ерекше б†лiмiнiЎ
санкциялары шектерiнен шыјпау ж„не жаза таЈайындау барысында жетекшi
бастамалар мен кодекс баптарын есепке алу туралы талаптарды былай јалдыра
отырып, “јылмыскердiЎ жеке басын есепке алу” деген маЎызды жалпы бастаманы
енгiзедi. Егер бґрынЈы нормативтiк актiлер јылмыскердiЎ јауiптiлiк д„режесi
мен сипатын, яЈни тек јана жаЈымсыз белгiлерiн есепке алуды талап етсе,
ендiгi жерде жеке тґлЈаныЎ жаЈымды ж„не жаЈымсыз сипаттарын јатар баЈалау
јажет болды(.
Негiзгi бастамалар јабылданЈаннан кейiн одајтас республикалардыЎ
Ѕылмыстыј Кодекстерi жалпы одајтыј јылмыстыј заЎнамалармен
с„йкестендiрiлдi. РКФСР-дiЎ жаЎа ЅК (Ѕазајстан аумаЈында да јолданыста
болЈан) 1926 жылЈы 22 јарашада јабылданып, 1927 жылЈы јаЎтардан бастап
јолданысја енгiзiлген. Осы Ѕылмыстыј Кодекс 35 жыл бойы јолданыста болды
(Дегенмен, „рине, „р кезде к†птеген †згерiстер енгiзiлген.-Н.Д.).
36-бапта санкциялардыЎ шектерiн јадаЈалау т„ртiбi айјындалЈан. 45-
бапта жаза таЈайындау барысында сот осы КодекстiЎ Жалпы б†лiмiнiЎ
ережелерiн: санкциялар шектерiн; жасалЈан јылмыстыЎ јоЈамдыј јауiптiлiгiн;
iстiЎ м„н-жайларын, јылмыскердiЎ жеке басын есепке алуЈа тиiс болды.

Ал кейiнгi екi бапта (46, 47-бб.) ауырлататын ж„не жеЎiлдететiн м„н-
жайлар јарастырылады.

Бґл јылмыстыј кодекстiЎ негiзгi новеллаларыныЎ бiрi – сот жаза
таЈайындай отырып, †зiнiЎ социалистiк јґјыјтыј санасын басшылыјја алуЈа
тиiс болады.
Жаза таЈайындау институты дамуыныЎ маЎызды кезеЎдерiнiЎ бiрi 1958
жылЈы “КСРО мен Одајтас РеспубликалардыЎ јылмыстыј заЎдары негiздерiнiЎ”
јабылдануы болып табылады. 32-бапта “Жаза таЈайындаудыЎ жалпы негiздерi”
деген жаЎа тҐсiнiк бекiтiлген. ОныЎ мазмґны жасалынЈан јылмыс Ґшiн
жауаптылыј јарастыратын заЎ бабында белгiленген шекте, одајтас
республикалар Ѕылмыстыј кодексi мен Негiздер ережесiне с„йкес, соттыЎ
жазаны белгiлеуi болып табылады. Мґнда сот социалистiк јґјыјтыј сананы
басшылыјја ала отырып, жасалЈан јылмыстыЎ јоЈамдыј јауiптiлiк д„режесi мен
сипатын, айыпкердiЎ жеке басы мен жауаптылыјты ауырлататын ж„не
жеЎiлдететiн м„н-жайларды есепке алады.
Негiздер мен Ѕылмыстыј кодекс ауырлататын м„н-жайлардыЎ жеткiлiктi,
толыј тiзiмiн јарастырады, ал жеЎiлдететiн м„н-жайларЈа јатысты мынаны
аныјтады: “Жаза таЈайындау барысында сот заЎда к†рсетiлмеген жеЎiлдететiн
м„н-жайларды да ескере алады”. ЗаЎныЎ бґл ережесi сот т„жiрибесiнде жазаны
жеке даралау Ґшiн жаЎа мҐмкiндiктер ашты.
Жаза таЈайындау барысында соттыЎ социалистiк јґјыјтыј сананы
басшылыјја алуы туралы талапја †згерiстер енгiзiлдi. Ендi заЎ шыЈарушы
“†зiнiЎ” деген с†здi алып тастап, јоЈамдыј јґјыјтыј санаЈа екпiн бередi.
С†йтiп жасанды субьективизм Ґшiн мҐмкiндiктер заЎды тҐрде шектелiп, негiзгi
жаза таЈайындауЈа алЈышарттар жасалды.
Негiздермен бiр мезгiлде “Мемлекеттiк јылмыстар Ґшiн јылмыстыј
жауаптылыј туралы” ж„не “…скери јылмыстар Ґшiн јылмыстыј жауаптылыј туралы”
заЎдар јабылданЈан болатын.
Осы Ґш заЎныЎ Ґшеуi де И.В.Сталин јайтыс болЈаннан кейiн,жеке басја
табыну саяасаты айыпталып, †рескел заЎ бґзушылыјтар ж†нiнде жария болЈан,
жылымыј деп аталЈан кезеЎде јабылданЈан едi. Ѕылмыстыј заЎды ґјсастыЈы
бойынша јолданудан бас тарту ж„не КеЎестiк јылмыстыј јґјыјтыј “ЗаЎда ол
туралы белгiленбесе, онда јылмыс жој” јаЈидасына к†шуi јоЈамды
дамократияландыру баЈытындаЈы бiршама iлгерiндi јадам болды. КСРО
Конституциясына с„йкес, барлыј одајтас республика †зiнiЎ iшкi јылмыстыј
заЎдарын јабылдай бастады. Ѕазајстан КСРО-ныЎ субьектiсi ретiнде 1960 жылЈы
1 јаЎтарда заЎды кҐшiне енген †зiнiЎ јылмыстыј заЎын 1959 жылЈы 22 шiлдеде
јабылдады. Бґл Ѕазај КСР-нiЎ †зiндiк тґЎЈыш Ѕылмыстыј кодексi болды.
Ѕылмыстыј заЎныЎ т†ртiншi тарауында Ѕылмыстыј кодекстiЎ жаза таЈайындауЈа
јатысты алты бабы (34-39) болды.
Ѕылмыстыј кодекiстiЎ 34-бабында жалпыодајтыј заЎдардыЎ жоЈарыда
келтiрiлген ережелерiн с†збе-с†з јайталайтын жаза таЈайындаудыЎ жалпы
негiздерi јарастырылЈан. 35 ж„не 36 баптарда жауаптылыјты жеЎiлдететiн ж„не
ауырлататын м„н-жайлар к†зделген.
Ѕылмыстыј жауаптылыјты жеЎiлдететiн м„н-жайлар болып мыналар
танылады:
1) жасалЈан јылмыстыЎ зиянды салдарын айыпкердiЎ жоюы немесе †з
еркiмен келтiрiлген залалдыЎ орнын толтыруы немесе жоюы;
2) ауыр жеке басылыј немесе отбасылыј м„н-жайлардыЎ тоЈысуы салдарынан
јылмыс жасау;
3) кҐштеп немесе м„жбҐрлеу салдарынан не материалдыј немесе †зге
т„уелдiлiгi себептi јылмыс жасау;
4) ж„бiрленушiнiЎ јґјыјја јарсы „рекетiн тудырЈан, кҐштi жан кҐйзелiсi
„серiнен јылмыс жасау;
5) јажеттi јорЈану шегiнен шыЈа отырып, јоЈамдыј јауiптi јол
сґЈушылыјтан јорЈану кезiнде јылмыс жасау;
6) к„мелетке толмаЈандардыЎ јылмыс жысауы;
7) жҐктiлiк жаЈдайында „йелдердiЎ јылмыс жасауы;
8) шын жҐректен †кiну, айыбын мойындап келу.
Ѕылмыстыј жауаптылыјты ауырлататын м„н-жайлар болып мыналар
танылады:
1) бґрын јандайда болмасын јылмыс жасаЈан адамныЎ јылмыс жасауы;
2) ґйымдасјан топтыЎ јылмыс жасауы;
3) пайдајорлыј немесе †зге де јарау ниеттермен јылмыс жасау;
4) јылмыс арјылы ауыр зардаптар келтiру;
5) жас балаЈа, јарт адамЈа немесе д„рменсiз жаЈдайдаЈы адамЈа јатысты
јылмыс жасу;
6) к„мелетке толмаЈандарды јылмыс жасауЈа азЈыру немесе к„мелетке
толмаЈандарды јылмыс жасауЈа тарту;
7) аса јатыгездiкпен немесе ж„бiрленушi јинап јылмыс жасау;
8) јоЈамдыј н„убет жаЈдайларын пайдаланып јылмыс жасау;
9) жалпыЈа јауiптi „дiспен јылмыс жасау;
10) мастыј кҐйдегi адамныЎ јылмыс жасауы.
Cот жаза таЈайындау барысында заЎда к†рсетiлмеген жеЎiлдететiн м„н-
жайларды да есепке ала алатын болды. Бґрын јылмыс жасаЈан адамныЎ жасаЈан
јылмысыныЎ сипатын јарастыру сот оны ауырлататын м„н-жай ретiнде танымауЈа
јґјылы болды. Сонымен јатар, мастыј кҐйдегi адамныЎ јылмыс жасауын да сот
јылмыстыЎ сиптына орай, бґл м„н-жайды жауаптылыјты ауырлататын деп
танымауЈа јґјылы болды.
37 ж„не 38-баптарда бiрнеше јылмыстар жасау кезiнде ж„не бiрнеше
ҐкiмнiЎ жиынтыЈы бойынша жаза таЈайындау ж†нiнде айтылады. К†бiнесе егер
адам јылмыстыј заЎныЎ „ртҐрлi баптарымен јарастырылЈан немесе одан да к†п
јылмыстарды жасаЈаны Ґшiн айыпты деп танылса ж„не олардыЎ ешјайсысы Ґшiн
бґрын сотталмаЈан болса, сот „рбiр јылмыс Ґшiн жеке-жеке жаза таЈайындай
отырып, онша јатаЎ емес жазаЈа бiршама јатаЎ жазаны јарастыратын заЎ
бабында к†рсетiлген шекте таЈайындалЈан жазаларды толыЈымен немесе iшiнара
јосу жолымен, олардыЎ жиынтыЈы бойынша соЎЈы жазаны аныјтайды.
Негiзгi жазаЈа адам жасаЈаны Ґшiн айыпкер болып танылЈан јылмыстар
Ґшiн жауаптылыј белгiленген заЎ баптарымен к†зделген кез келген јосымша
жазалар јосылуы мумкiн болды.
Егер бiрiншi iс бойынша Ґкiм шыЈарылЈанЈа дейiн сотталушыныЎ басја
јылмыстар Ґшiн де айыптылыЈы аныјталса, жаза осындай т„ртiппен
таЈайындалады. Мґндай жаЈдайда жаза мерзiмiне Ґкiм бойынша толыЈымен немесе
iшiнара †телген жазалар есепке алынады.
Егер сотталушы Ґкiм шыЈарылЈаннан кейiн, жазасын толыј †тегенге дейiн
жаЎа јылмыс жасаса, онда сот алдыЎЈы Ґкiм бойынша †телмеген б†лiктi толыј
немесе iшiнара жаЎа Ґкiмге јосады.
Осы бапта к†зделгент„ртiпте жазаларды јосу барысында жазаныЎ жалпы
мерзiмi жазаныЎ сол тҐрi Ґшiн белгiленген еЎ жоЈары шектен аспауЈа тиiс.
Бас бостандыЈынан айыру тҐрiндегi жазаларды јосу кезiнде белгiлiнген
жазаныЎ жалпы мерзiмi он жылдан аспауЈа тиiс, он бес жылдан астам мерзiмге
бас бостандыЈынан айыруЈа заЎмен рґјсат етiлген јылмыстар Ґшiн жазаныЎ
жалпы мерзiмi он бес жылдан аспауЈа тиiс болды.
Бас бостандыЈынан айыру мен т„ртiптiк батальонда ґстау тҐрiндегi
жазаларды немесе еЎбекпен т„рбиелеу профилакторииiндегi ґстау тҐрiндегi
жазаларды јосу барысында бас бостандыЈынан айырудыЎ бiр кҐнi т„ртiптiк
батальондаЈы немесе еЎбекпен т„рбиелеу профилакториiндегi бiр кҐнi есебiмен
есептеледi.
Бас бостандыЈынан айыру тҐрiндегi жаза мен айдалу, жер аудару немесе
тҐзеу јылмыстарын јосуда бас бостандыЈынан айырудыЎ бiр кҐнi айдалудыЎ, жер
аударудыЎ немесе тҐзеу жґмыстарыныЎ Ґш кҐнi есебiмен есптеледi.
Бас бостандыЈынан айыру мен айыппґлЈа, сондай-ај тҐзеу жґмыстары мен
айыппґлЈа шыЈарылЈан Ґкiм †з алдына дербес орындалады.
Ѕазај КСР-нiЎ Ѕылмыстыј заЎы адамгершiлiк идеяларына с„йкес,
жауаптылыјты јатаЎ тҐрде жеке даралау јаЈидасын жҐргiзе отырып, дамыЈан
мемлекеттердiЎ iс-т„жiрибесiн есепке ала отырып, сотја санкцияларды
жеЎiлдету жаЈдайына јарай шыЈуЈа рґјсат бередi. 39-бапта неЈґрлым жеЎiл
жаза таЈайындауды јарастыра отырып, заЎ шыЈарушы былай деп најтылы
аныјтады: “Сот iстiЎ ерекше м„н-жайыныЎ айыпкердiЎ жеке басын ескере
отырып, оЈан осы јылмысы Ґшiн заЎда к†зделген жазаныЎ т†менгi шегiнген де
т†мен жаза таЈайындай алады немесе оныЎ себептерiн мiндеттi тҐрде к†рсете
отырып басја, жазаныЎ неЈґрлым жеЎiл тҐрiн јолдана алады”.
Сонымен, 39-бапты јолдану Ґшiн екi мiндеттi м„н-жай керек болды:
iстiЎ ерекше м„н-жайлары ж„не айыпкердiЎ жеке басы.
IстiЎ ерекше м„н-жайлары заЎда аныјталмаЈан, сондыјтан да м„н-жай
ерекше болып табыла ма – жој па, оны белгiлеу соттыЎ јґзырына берiлген.
‡зiнiЎ м„нi бойынша олар жеЎiлдететiн м„н-жайлар болуЈа тиiс болды.
39-бапты јолдану Ґшiн негiз болЈан жаЈдайда сот жазаны белгiлеуде
м„селеге былайша екi жајты келдi:
Бiрiншi – айыпкерге жасаЈан јылмысы Ґшiн еЎ т†менгi шектен де т†мен
жаза таЈайындау. С†йтiп, бґл вариант сол немесе басја жазаныЎ т†менгi бапта
тiкелей к†зделген жаЈдайда Јана тиiмдi болды.
Егер Ерекше б†лiмнiЎ бабында т†менгi м†лшер аныјталЈан болса, онда
т†мангi м†лшерден де жазаны т†мендетҐ лаынып тасталды, сойтiп сот баламалы
санкция болЈан жаЈдайда жазаныЎ барынша жеЎiл тҐрiн таЎдауы мҐмкiн болды.
Бґл ретте жазаныЎ сол немесе басја тҐрi Ґшiн Жалпы б†лiмде бекiтiлген
т†менгi шектен жазаны т†мендетуге болмайтын едi.
Екiншi – соттыЎ Ерекше б†лiмiнiЎ бабында к†зделгеннен †зге, жазаныЎ
неЈґрлым жеЎiл тҐрiне ауысуы мҐмкiн болды. Басјаша айтјанда, мґндай
жаЈдайда санкцияда аталЈан жаза јолданылмайды, алайда таЈайындалЈан жаза
санкцияда белгiленген жазамен салыстырЈанда неЈґрлым жеЎiл болуЈа тиiс.
М„селен, егер Ѕылмыстыј кодекстiЎ бабы тек бас бостандыЈынан айыру
жазасын Јана к†здеген болса, онда сот тҐзеу жґмыстарына ауыса алады.
Егер баптыЎ санкциясында мiндеттi тҐрде јосымша жаза таЈайындау
к†зделген болса, онда 39-бапты јолдану барысында ол таЈайындалмауы да
мҐмкiн болды. 39-бапты јолдану Ґшiн мiндеттi талап оны јолдануды жан-жајты
негiздеп д„лелдеу болып табылады.
1961 жылЈы жаЎа Ѕылмыстыј кодекс ширек Јасырдан астам јызмет еттi.
Осы жылдар iшiнде Ерекше б†лiмнiЎ, сол сияјты Жалпы б†лiмiнiЎ жекелеген
баптары к†птеген †згерiстер мен толыјтыруларЈа ґшырады, ал жаза таЈайындау
м„селелерiн реттейтiн ережелер еш †згерген жој.
Ѕылмыстыј-јґјыјтыј „дебиеттерде жаза таЈайындау жҐйесiн жетiлдiру
ж†нiнде ґсыныстар болып жатты, алайда, †кiнiшке орай, м„ндi †згерiстер
болмады.
Сот т„жiрибесiнде саяси, „леуметтiк-экономикалыј жаЈдайлар,
халыјаралыј шарттардыЎ ыјпалы есепке алынЈан болатын, сондыјтан да јґјыј
јолданушы органдар мґндай †згерiстердi жiтi бајылап, сергек сезiнiп отырды.
КСР ОдаЈыныЎ ЖоЈарЈы Соты жаза таЈайындау институтын ґдайы назарда ґстады.
К†птеген јаулыларды осы институтты јолдану тґрЈысында †зiнен т†мен тґрЈан
соттарЈа тҐсiнiктемелер берiп отырды.
Бґл уајыт аралыЈында 1961 жылЈы 4 наурыздаЈы “Ѕылмыстыј заЎдарды
јолдану бойынша сот т„жiрибесi туралы”, 1972 жылЈы 11 шiлдедегi “СоттардыЎ
бас бостандыЈынан айыруынсыз тҐзеу жґмыстарын јолдану т„жiрибесi туралы”,
1979 жылЈы 29 маусымдаЈы “СоттардыЎ жаза таЈайындаудыЎ жалпы негiздерiн
јолдану туралы”, 1980 жылЈы 29 маусымдаЈы “СоттардыЎ јосымша жазаларды
таЈайындау т„жiрибесi туралы” т.б. сияјты маЎызды јаулылар јабылданЈан
болатын(.
Сонымен јатар, јылмыстыј жазаны жеке даралауда јылмыстыј нормаларды
јолданудаЈы бґрмалаушылыјтарды айта кету керек. Сол кезеЎдегi орын алЈан
тоталитарлыј жҐйе јаншалыјты жґмсартылЈан болса да, комунистiк идеологияныЎ
Ґстемдiгi,сот жҐйесiнiЎ Ґстiнен комунистiк партияныЎ билiк жҐргiзуi мен
ж†ндi-ж†нсiз “јамјорлыј жасауы”жаза таЈайындаудыЎ жалпы негiздерiн
јолдануЈа, жаза таЈайындау т„жiрибесiне †зiнiЎ к†леЎкелi жајтарын тҐсiрмей
јалЈан жој. Дегенмен бґл к†рiнiстер јайта јґру †мiрге „келген жаЎа идеалар,
јґјыјтыј тґжырымдамалармен бiрге јатар †мiр сҐре алмады. Билiк басына
М.С.ГорбачевтiЎ келуiмен саясатта, экономикада ж„не идеологияда жаЎа баЈыт-
баЈдарлар ґстану жаЈдайында даму процесi, экономикалыј јатынастардыЎ,
меншiк јатынастарыныЎ жаЎа жҐйесi јалыптаса бастады.
ЖаЎа таным-талЈам, жаЎа идеология, жаЎа баЈыт-баЈдарлар КСР ОдаЈыныЎ
бҐкiл јґјыјтыј жҐйесiн тҐбiрiмен јайта јґруды талап еттi. ‡згерiстер,
„лбетте, јылмыстыј јґјыјты да бейтарап јалдырЈан жој.
ЖаЎару жылдарында крименал-ист Јалымдар бґрын-соЎды байјалмаЈан
белсендiлiк танытты. ОлардыЎ барлыЈы јылмыстыј заЎдардыЎ идеологиялыј
бґЈаудан босауы мен халыјаралыј стандарттарЈа сай келуiн к†кседi.
Мен бґл еЎбектердiЎ баршасына жеке-жеке назар аударып жатпаймын, ол
к†п уајыт алады, ж„не iс-жҐзiнде мҐмкiн де емес. Сондыјтан да мен осы
еЎбектердiЎ бiреуiне Јана тојталып кетсем бе деймiн. Ол – КСРО ¤ылым
АкадемиясыныЎ Мемлекет ж„не јґјыј институты жарыјја шыЈарЈан “Ѕылмыстыј
заЎ. Теориялыј моделдеу т„жiрибесi” атты монография, авторлары Г.З.Анашкин,
С.В.Бородин, И.М.Гальперин, Н.И.Загородников, С.Г.Келина, Г.Л.Кригер,
В.Н.Кудрявцев, Н.Ф.Кузнецова, Р.И.Михеев, А.В.Наумов, Н.А.Носкова,
С.В.Полубинская, А.Б.Сахаров, М.Г.Угрехилидзе сияјты танымал к†рнектi
криминолог Јалымдар болып табылады.
АвторлардыЎ айтуынша, бґл еЎбектiЎ маЎыздылыЈы – тек т„жiрибеде
кездесетiн кҐнделiктi м„селелердi шешумен Јана шектелмей, сонымен јатар
Јылыми негiзделген, †мiршеЎ тґжырымдамаларды жасауЈа мҐмкiндiк туЈыза
отырып, болжамдыј талдауларды iске асыруЈа тиiс болды. БiздiЎ ойымызша,
јґјыјтану саласында мґндай Јылыми шыЈармалардыЎ тиiмдi нысандарыныЎ бiрi
жекелеген заЎ моделiн немесе кҐрделi кодификацияланЈан акт жасау, яЈни
болашајта тиiстi јґјыј саласыныЎ негiзгi проблемаларын шешетiн кеЎ к†лемдi
теориялыј тґжырымдарды негiздеу болып табылады. Бґл жерде жајын болашајја
есептелген Ѕылмыстыј кодекстiЎ Жалпы б†лiмiнiЎ моделi туралы айтылып отыр.
АталЈан еЎбекте жаза таЈйындау м„селелерi 5 б†лiмде, 15 тарауда
јарастырылЈан. Онда мынадай м„селелер талјыланЈан: жаза таЈайындаудыЎ жалпы
негiздерi; жазаны жеЎiлдететiн ж„не ауырлататын м„н-жайлар; јылмыстардыЎ
жиынтыЈы бойынша жаза таЈайындау; ҐкiмдердiЎ жиынтыЈы бойынша жаза
таЈайындау; заЎда к†рсетiлгенге јараЈанда неЈґрлым жеЎiл жаза таЈайындау;
јылмыс жасауЈа дайындалу мен ојталу Ґшiн жаза таЈайындау; бiрге јатысып
жасаЈан јылмыс Ґшiн жаза таЈайындау; јылмыстардыЎ јайталануы, јауiптi ж„не
аса јауiптi јайталануы жаЈдайында жаза таЈайындау.
Жаза таЈайындаудыЎ жалпы мiселелерi јарастырылатын ЅК теориялыј
моделiнiЎ 72-бабында јамтылЈан жаЎа Ґлгiлер мынадай едi:
1) баптыЎ м„тiнiн КСРО КонституциясыныЎ 160-бабында айшыјталЈан
ережемен толыјтыру;
2) жаза мајсаты мен Ѕылмыстыј кодекстiЎ јаЈидаларын жалпы негiздер
ретiнде сот најтылы адамЈа жаза шараларын таЈайындау барысында
басшылыјја алынатындыЈын атап к†рсету;
3) жаза таЈайындау кезiнде есепке алуЈа жататын м„н-жайлардыЎ неЈґрлым
толыј тiзiмiн, оныЎ iшiнде јылмыс жасаудыЎ себептерiн, сонымен
јатар јылмыс жасау ниетiн, „дiсiн, келтiрiлген залалдыЎ сипаты мен
м†лшерiн арнайы атап к†рсету.
Жазаны жеЎiлдетушi м„н-жайларды јарастыратын 73-бапја авторлар ґжымы
т†мендегiдей жаЎалыјтар енгiздi: жазаны жеЎiлдететiн м„н-жайлардыЎ тiзiмiн
бiршама кеЎейттi; тiзiмдегi бiрјатар м„н-жайлардыЎ орны ауыстырылды,
кейбiреулерi жаЎадан јґрастырылып берiлдi; 73-бап тiзiмде к†рсетiлген кез
келген м„н-жайлар болЈан ретте жазаны мiндеттi тҐрде жаЎiлдету туралы
мазмґнмен толыјтырылды.
ЅолданыстаЈы јылмыстыј јґјыјја бґрын болмаЈан жаЎа жеЎiлдетушi м„н-
жайлар јосып, тҐсiнiк берiлiп отырЈан бапта жґмыс орны, ојуы мен тґрЈылыјты
мекен-жайы бойынша жаЈымды жаЈынан сипатталЈан адамныЎ јылмыс жасауы мен
ж„бiрленушiнiЎ јґјыјја јарсы мiнез-јґлјыныЎ салдарынан јылмыс жасау
жаЈдайлары јарастырылЈан.
Осы бапта кiн„нi жеЎiлдететiн кез келген м„н-жайды аныјтай отырып,
сот тек оны есепке алып јана јоймай, сонымен јатар … жалғасы