Шығын есебімен калькуляциялау тәсілдерінің түрлері

Жоспар:

Кіріспе. Бухгалтерлік есеп туралы өз ойым.
1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
1.2. Калькуляциялау прициптері, оның объектісі мен тәсілдері.
1.3. Калькуляция және оның түрлері.
2.0. Шығын есебі, мен оның калькуляциялау тәсілдерінің түрлері.
— калькуляцияның процестік тәсілі.
— калькуляцияның бөлістік тәсілі.
— калькуляцияның тапсырыстық тәсілі.
2.1. Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау.
2.2. Өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау Директ-
ностим жүйесіндегі есептің ерекшеліктері.
2.3. Шығындарды және калькуляцияның нақты және жеке нормативтері
3.0. Түйін.
4.0. Пайдаланған әдебиеттер.

КІРІСПЕ
Халық шаруашылығының есептерінің арасында бухгалтерлік есептің алатын
орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз
алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Бұл ғылымды жан-жақты
зерттейтін, экономикалық жағынан талдайтын, өз алдына ғылыми даму жолдарын
анықтайтын әдістермен бірге бұл ғылымды оқытатын пән бар. Осы орайды
қоғамның өндіріс процестерінің бухгалтерлік есеп ғылымының пәні деп айтуға
болады немесе қоғамның өндіріс процесстерінің бухгалтерлік есепке алынатын
біртұтас тұлға деп қарауға болады. Өйткені бухгалтерлік есеп қоғамның
өндірістің дамуы жолында қажет.
Сондықтан да бухгалтерлік есептің негізгі міндеті – халық
шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай
есептеу жұмысын жүргізу.
Қоғамның даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастыруына талап
қойылатын талаптың оны, міндеттерінің артып отыратындығы бухгалтерлік
есептің тарихынан белгілі.
Бухгалтерлік есеп көптеген жүз жылдықтар бұрын пайда болып, бүгінгі
күнге дейін дамып, пайдаланып келеді. Тайпын арасындағы шаруашылық
операцияларына байланысты табылған жазулардан бухгалтерлік есеп біздің
заманымызға дейінгі V ғасырларда жүргізілді деген деректер бар. Ал, біздің
заманымызға дейінгі ІІ ғасырларда Грецияда салынған құрылысқа кеткен
шығындар есептеп, салынған үйдің қабырғаларына жазылатын болған.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық тізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелердің қызметтік жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
Қазіргі өмірдің талабына сай дамып тұрған өркениетті елдің қайсысы
болмасын кезінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыта отырып, айтарлықтай
экономикалық өсу дәрежесіне жеткендігі баршаға мәлім.

1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
❖ Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері
Калькуляциялау — өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін
өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік
құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабылеттілігін арттыруға
мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған,
нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке
негізді баға белгілеуде қолданылады.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен өткізуге,
сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу
жұмыстарына және т.б.) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар жинақталып
қорытылады.
Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке
түрлері бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық есептеу жүйесі деп
белгілейді. Калькуляция барысында өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім
санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті — шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген
қызметтің), бірлігіне қанша болатынын есептеу.
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі — калькуляцияны ұсыну. Өнімнің,
жұмыстың және көрсетілетін кызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр
түрлі түрін айқындайды.
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері)
және одан әрі техникалык өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды
жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге
арналып жасалады.
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі — сметалық калькуляция; оны бір рет
шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу,
баға белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында — төмен.
Сондықтан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті жыл соңында — төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орындау мен
орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған
байланысты емес (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық
аударымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға жэне т.б.
тарифтердің өзгеруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды
көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы
калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін қолданатын
кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін
сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорындар жыл бойы
ұйымдастырушы — техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті
жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға
қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы
деңгейін өте дәл керсетеді.
Жобалық (проектные) калькуляция — келешектік калькуляцияның бір түрі,
олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін
анықтау үшін қолданылады.
Шамаланған (провизорная) тоғыз ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты
шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі
шығындар мен күтілетін бұл өндіру бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл
калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру қорытындыларын
алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында кабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйымдастыруды
сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлілікке әкеледі. Ұқсас белгілері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті
топқа тоғысады, олардың мазмұнын нақты үлгілерде қарастырамыз.
Заттай (натуральды) бірліктер бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және
тұтынушыларға өткізілетін елшем бірліктеріне (дана, тонна, килограмм,
киловатт-сағат,погон метр, текше метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес
келеді.
Ірілендірілген заттай (натуралды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын
аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ
киімі, белгілі бір түрдегі шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның
гектолитрі, ішкі балықтың центнері, темірбетон бұйымдардың текше метрлері
және т.б,) өнімнің нақты түрлерін кейінгі кальқуляциялау үшін заттай
бірліктер (натуралды) қолданылады.
Шартты-заттай бірліктер өнімді калькуляциялау үшін қолданылады,
бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін 100%-тік спирт, құрамында
пайдалы заттары бар минералды тыңайтқыштар).
Құндық бірліктер көтерме (өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер 1000
теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.
Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін
қолданылады (1 нормасағат, 1 нормаауысым).
Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік ретінде,
әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б.
шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тоннакилометр, машинаауысым
және т.б.).
Техникалық-экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде
біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды
салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс
өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады.
Калькуляциялаудың қазіргі заманғы жүйелері өзара байланысты
көрсеткіштердің ара қатынасын біршама теңдестірген.
Олардың мазмұнындағы ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып
қана қоймай, мынадай жағдайлардың экономикалық салдарларын болжауға
мүмкіндік береді:
• өнімді ары қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;
• өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;
• шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
• жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың мақсатқа
сәйкестілігін;
• басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.
Қазіргі заманғы калькуляциялау кәсіпорын немесе жауапкершілік орталығы
қабылдаған жоспарды бағалау негізіне сүйенеді. Нақты калькуляциялау
мәліметтері өзіндік құн жөніндегі жоспарлы тапсырмалардан ауытқу себептерін
талдау және өзіндік құнды кейінгі жоспарлау үшін, жаңа техника мен заманға
лайық технологиялық процестерді және т.б. енгізудің экономикалық
тиімділігін негіздеу үшін қолданылады.
Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет етеді.
Трансферттік (ішкі) баға бір кәсіпорынның бөлімшелері арасындағы
коммерциялық операцияларда пайдаланылады.
Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға құқық
алған кезде, трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болды. Бұл
жағдайда ұйымның жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағыны дұрыс
қалыптастыруға байланысты болады.

1.2. Калькуляция өнімнің сапасы мен бәсекеге қабылеттілігін бақылауды
жүзеге асыру үшін маңызды рөл атқарады. Калькуляцияны кәсіпорында
белгіленген шығындар бабы номенклатурасы (шығындар есебі өнім түрлері
бойынша ғана емес, есептік басқа объектілері бойынша жүргізілуі мүмкін
болса да) бойынша, өндірілген өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтің
түрлері бойынша құрастырады.
Басқару есебінің маңызды міндеттерінің бірі өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау болып табылады.
Өзіндік құнның калькуляциясы өндірістік шығындар есебі мәліметтері
бойынша шығарылған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнын
есептеу. Ол есепті ай соңында барлық нақты жасалған міндеттерді есепке
алғаннан кейін есептеледі.
Басқару есебінде ай сайын жалпы тауар шығарудың өзіндік құны мен
өзіндік құнның егжей-тегжейлендірген көрсеткіштері мысалы өнімнің жеке
түрлерін тауарлық шығару өзіндік құны, бұйым бірлігінің өзіндік құны
калькуляцияланады.
Өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнын
калькуляциялауда меншік түрінің барлық ұйымдары 7 «Тауарлық-материалдық
қорлар есебі бухгалтер есеп стандарттарын және оған әдістемелік
ұсыныстарды, сонымен қатар «Қорлар» ҚЕХС-ын басшылыққа алады. Өндірістік
құңды калькуляциялауда қолданылатын өндіріске босатылған материалдық-
өндірістік қорларды бағалау тәсілдері, қосымша шығыстарды бөлу әдістері
және ұйымның есеп ішінде өзгеріссіз колданылуы керек.
Кәсіпорын басшылығы нарыққа көшу қазіргі заманғы, құбылмалы жағдайында
негізгі басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорынның қызметіне үнемі
талдау жүргізіп бұруға тиіс, ол үшін көрсеткіштер қатарынан алынатын
бастапқы ақпарат қажет, олардың бірі-өзіндік құн.
Өнімнің өзіндік құны — оның шығару мен өткізуге арналған, ақшалай
түрде бейнеленгең шығындар кәсіпорын өнімнің (жұмыстың, көрсетілген
қызметтің) өзіндік кұны өндіріс процесінде табиғи ресурстарын,
материалдарды, отынды, энергияны, негізгі құрал-жабдықтарды, еңбек
ресурстарын, қолданумен байланысты шығындардан сондай-ақ оны өндіру мен
өткізуге шыққан шығындардан жиналады.
Өнімнің өзіндік құнына мыналар кіреді:
• кәсіпорында өнім өндіруге шығатын еңбек, қаржы және еңбек керек-
жарақтары шығындары (өндірісті дайындау мен игеру шығындары, өндірісті
технологиясы және ұйымдастырумен, тапқырлық және үнемділікпен байланысты
шығындар; техника қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шығыстар; кадр
жинақтау, дайындау және қайта даярлаумен байланысты шығыстар; салықтар,
өндірісті басқару шығындары және т.б.);
• өнімді өткізуге: буып-түю, орау, сақтау, тиеу мен тасымалдауға;
делдалдық қызметке төлеу, комиссиялық алымдар мен сыйақылармен; жарнамаға
шығатын шығындармен байланысты шығыстар;
• өнімді осы кәсіпорында өндіру мен өткізуге байланысты емес, бірақ
олардың өнімнің өзіндік құнына кіргізу жолымен орнын толтыру жай ұдайы
өндірісті (геология-барлау жұмыстарына, жерді кайта өңдеуге шығындар, тамыр
жіберген ағашқа суға төлеу) қамтамасыз ету үшін қажетті.
Сонымен қатар, өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік
құнына ақаудан, жұмыстың өндірісішілік себептерге байланысты тоқтап
қалуынан болған шығындар, материалдық құндылықтардың кем шығуы, өндірістік
зақым (сот шешімі негізінде) алуға байланысты еңбекке қабылеттілігін
жоғалту салдарынан жәрдемақы төлеу де кіреді.
Басқару есебі жүйесінде өзіндік құнды жасау, қалыптастыру тәртібі тым
реттелмеген. Бұл өзіндік құн салық салу мақсаты үшін емес, басқарушының
шығындар жайлы толық түсінгі болуы үшін есептеледі. Сондықтан бұл есеп
жүйесінде өзіндік құн шоттарының әр түрлі тәсілдері (қандай басқару міндеті
шешілуіне байланысты) қолданылуы мүмкін.
Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік құнға
ықпал ете алуы өте маңызды, яғни өзіндік құнның құрылымы туралы анық
сенімді ақпарат кажет. Дәл осындай ақпарат бухгалтерлік басқару есебі
жүйесінде пайда болады.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отандық
экономикалық әдебиетте оның мынадай түрлері дәстүрлі бөлінуде:
• цехтық — тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды біріктіреді;
өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
• өндірістік — цехтық өзіндік кұн мен жалпы шаруашылық шығыстар кіретін
және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;
• толық өзіндік құн — коммерциялық және өткізу шығыстарына ұлғайған
өндірістік өзіндік құн. Өндіріс пен де, өнім өткізумен де байланысты
кәсіпорынның жалпы шығындарын біріктіреді.
Толық өзіндік құнның қалыптасу процесі 7-суретте көрсетілген.

Сатуға өндірілген және дайындалған өнімнің толық өзіндік құнын мынадай
формуланы пайдаланып есептеуге болады:
Жұмыс күніне тікелей шығындар + материалдар + косымша
шығыстар = Өндірістік өзіндік құн + Өткізу шығындары + Әкімшілік
шығыстары = рентабельділік % толық өзіндік құны =
Сатылым (келісімшарттық) құны.
Жеке және ортасалық өзіндік құн бөлінеді. Жеке өзіндік құн нақты
кәсіпорынның өнім шығару жөніндегі шығындарын; орташа салалық — сала
бойынша бұл бұйымды өндіруге шыққан орташа шығындарды сипаттайды.
Жоспарлы және нақты өзіндік құн болады. Жоспарлы өзіндік құнның
есебіне ондағы кезең жоспарында қарастырылған өнімді дайындауға
кәсіпорынның ең көп шамада мүмкін боларлық шығындар кіреді. Нақты өзіндік
құн шыққан өнімге іс жүзінде нақты жұмсалған қаражаттың мөлшерін
сипаттайды.
Калькуляциялағанда шығындар есебінің объектілері мен өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясын дұрыс белгілеу маңызды. Кәсіпорын өндіріске кеткен
шығындарға аналитикалық есеп ұйымдастыратын объектілер шығын есебінің
объектілері болып табылады. Кәсіпорын калькуляциялайтын өнімнің, орындалған
жұмыстың, көрсететін қызметтің түрлері калькуляция объектілері болып
шығады.
Шығын есебі объектілері бойынша топтасқан ақпарат басқарма талаптарына
сай келуді және бітпеген өндіріс пен дайын өнім арасындағы шығындарды
бөлуге және барлық шығарылғандардың да, кейбір өнімдерді де калькуляциялау
үшін де негіздеме болып қызмет етуге тиіс.
Калькуляциялау объектісі — белгілі бір құнды жұмыс пен көрсетілетін
қызмет, өнім, жартылай өнім, әр түрлі дайындық деңгейіндегі кейбір азық-
түлік өнімдерінің түрлері.
Калькуляциялау объектілерінің негізгі номенклатурасын әрбір кәсіпорын
өндіріс типін, өнім ассортименті мен күрделілігін, бөлшектер мен
тетіктердің бұйымда бірегейлену деңгейі және шығынның қай топқа
жататындығын сипаттайтын, басқа да белгілерді есепке ала отырып, жасайды.
Көбіне калькуляциялау объектісін шығынды көтерушілер деп атайды.
Өнеркәсіптің кеткен өндіруші, газ-энергетико салаларында бітпеген
өндіріс болмаса (мысалы, энергетика, мұнай және т.б.), шығын есебінің
объектісі калькуляциялау объектісімен тура келеді.
Бұл жекелеген данамен, шағын сериялармен, жаппай өндірістегі бұйымның
кейбір түрлерін дайындауға, бір жолғы тапсырыстарды, тәжірибелік-
экспериментальды және біртекті жұмыстарды орындауға қатысты.
Технологиялық процеес сатыларға (бөлістерге) бөлінетін өндірісте
мұндай сәйкестік байқалмайды. Мысалы, тоқыма өнеркәсібінде — иіру, тоқу,
өндеу — жеке бөлістер шығын есебі объектілеріне, ал дайын өнім, яғни мата-
калькуляциялау объектісі болып шығады.
Барлық сомалар үшін өндірістегі тікелей материалдык және еңбек
шығындарына ресурстарды қолдану дәрежесін өндірістік процестерді
ұйымдастыру мен оларға қызмет етуге шыққан шығыстары, басқару шығындарын
шығын есебі объектілері ретінде көрсету ортақ болып табылады.
Басқаша айтсақ, шығын есебі объектілерін таңдау өндіріс
технологиясының ерекшеліктеріне, өндірісті ұйымдастыру түріне, кәсіпорынды
басқару кұрылымына, шығарылатын өнімнің техникалық параметрлерін, ішкі
өзара қарым-қатынастарды және т.б. байланысты. Сипаттау әр түрлі және
сондықтан шығын есебі объектілерінің номенклатурасын әрбір кәсіпорын жеке
жасайды.
Машина жасау жеңіл өнеркәсіп, қара және түсті металлургия салалары
және басқалар өнімнің үлкен номенклатурасымен, бұйымның кейбір бөліктерін
бірегейлендірудің едәуір деңгейімен сипатталады. Бұл салалар калькуляциялық
объектілерді шығарылатын бұйымдарды біртектілік белгілерімен
ірілендіріледі. Технологиясы, конструкциясы бірдейлігімен, біртекті шикізат
пен материалдардаң, бірдей жуық деңгейдегі материал сыйымдылығымен және
еңбек сыйымдылығымен жасалатын жалпы бөлшектер, тетіктер, жартылай
өнімдердін бар болуымен сипатталатын өнім түрлері біртектілер деп саналады.
Бұйымдарды бір калькуляциялау объектісіне топтастыру принциптерін сақтау
өзіндік кұнды қалыптастыру талаптарына жауап беретін негізгі шарт болып
табылады.
Шығын есебі объектілері мен калькуляциялау объектілерін
қалыптастырудың жалпы принциптері өндіріске арналған шығын есебі процесі
мен калькуляциялау процестерінің бірлігімен негізделген. Жалпы алғанда
өндірістік шығындардың басқару есебі жүйесі объектілердің екі басты
топтары: бөлімшелер мен өнімдер, бойынша шығындарды бөлуі тиіс.
Калькуляциялау объектілерінің калькуляциялық есеппен және
калькуляциялық бірлікпен мақсатқа бағытталған байланыстары бар. Алайда ол
жай өлшем бірлігі емес, ол калькуляциялық объектісінің сапасы мен тұтыну
құнын сипаттайды.
Кез келген кәсіпорында калькуляциялау мынадай принциптерді ескере
отырып ұйымдастырылады: шығын есебі объектілерін, калькуляциялау
объектілері мен калькуляция бірліктерін белгілеу. Көп жағдайларда шығын
объектілері мен калькуляциялау объектілері сәйкес келмейді.
Қосымша шығыстардың бөлу тәсілін таңдау өнім (жұмыс, көрсетілетін
қызмет) бірліктерінің өзіндік құнын дұрыс есептеу үшін өте маңызды. Оны
кәсіпорын дербес жасайды, есеп саясатында жазылады және барлық есепті кезең
бойы өзгеріссіз қалады.
Шығындарды кезең бойынша шектеу. Оның мәні операциялардын бухгалтерлік
есепте жасалған сәтінде көрсетілуінде және олар ақшалай түсіммен
үйлеспейді.
Өнім өндірісіне шыққан ағымдағы шығындар мен күрделі қаржы бойынша
жеке-жеке есеп.
Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерін таңдау — өндіріске шыққан
шығындардың аналитикалық есебі әдістері калькуляциялық объектілері мен
калькуляциялық бірліктерді есептеу амалдары бойынша жинақтау.

1.3. Өзіндік құнның қажеттілігін анықтайтын факторлардың мәнің
қарастыруға кіріспестен бұрын оларды, былайша айтқанда ұғымдық түрде
анықтап алу керек. Оның үстіне толық және толық емес өзіндік құнды
калькуляциялауда шешу көптеген мемлекеттер күш-жігерін біріктіру негізінде
мүмкін болатындығын атап өтуге тура келеді. Ал, бұл — әрбір мемлекеттің,
олардың экономикалық интеграциясына да жауап беретін орталық басқару
органдарының міндеті.
Калькуляциялау – дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтің бір өлшемге есептелінген өзіндік құн болып табылады.
Ол кәсіп-орын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі
резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға,
өнімге жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге
пайдаланылады. Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына
байланысты өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салалаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелерге сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі алдын-ала және кейінгі (немесе
кезектегі) болып 2-ге бөлінеді.
Алдын-ала жасалатын калькуляция — өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы ,
сметалық және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция — өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым бірлігіне
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының,
энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің технолгиясы, сондай-
ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция – бұл жоспарлы калькуляцияның бір
түрі, ол жоспарланған және жаңадан шерімен бұйымның негізінде жасалады. Ол
жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік калькуляция – ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі
болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындары есептеудің нормативтік әдісін
және калькуляцияның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляциялауға қарағанда
дәлділігі анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға (есеп беру калькуляциясы) және
шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорындағы байланысты
себептері бойынша да (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір
шығындар түрлерінің артық немесе кем жұмсалмауы) және оған байланыссыз
себептері бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық
аударымдардың нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке
өзгерістер енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізін де дайындалады.
Шамаланған калькуляция – нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде
алынған өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындардың деңгейінде
жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірісімен өнімнің нәтижесін
алдын-ала бағалау үшін пайдаланады.
Калькуляциялау кезеңінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі
аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері
жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі
калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол
фабрикада тігілген ерлер костюмы бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында
есеп объектісі, әдетте өзінің калькуляциялау объектісімен сәйкес келе
бермейді.
Мысалға, өсімдік шаруашылығында есептеу объектісі күздік бидай болып
табылса, ал калькуляциялау объектісі болып – дән, сабан саналады. Мал
шаруашылығында есептеу объектісі сүті, төлі, қиы жатады.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте тиісті өнім (бұйым)
түрінің өндірісімен өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де
жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса 1 т және м2,
онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен іс-жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
топқа біріктіруге болады.
— натуралды бірліктері – дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.
— ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі – тігін бұйымының
прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі
және т.б.
— өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланатын шартты
натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әр түрлі тербелісте
болуы мүмкін. Мысалға, спирт – 100%, күйдіргіш содасы — 92% натрий;
— құндық бірлігі;
— еңбек бірлігі (норма сағаты)
— орындалған жұмыс бірлігі (тым, машина-күні, ай-күні)
— пайдалы нәтиженің бірлігі – қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процессте екі
немесе бірнеше түрлі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы
шығында өнімдердің арасында таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім
бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін
пайдаланады. Егерде технолгиялық процесте шикізатты өңдеу кешені бірнеше
рет қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша
шағын деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе
шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егерде жалпы
шығыннан белгілі бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда
оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өнідіріс шығындарын көрсету кезеңінде келесі әдістері
қолданады.
— Шығындарды игеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімнің бірі
негізі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде қарастырылады.
Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны бойынша
шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгі өнімнің өзіндік құны
деп санауға болады. Бұл әдісті негізгі өнімнің деңгейі айқын белгілі болған
кезде ғана және ілеспе өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана
пайдаланады. Мысалға: малибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып
саналатын шыс концентратын шегеріп тастайды және т.б.
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффициенттік жолын (әдісімен) жүзеге асады.
Енді біз коэффициенттік әдіске бір мысал келтіріп көрейік.

2.0. Шығын есебімен калькуляциялау тәсілдерінің түрлері
Бұрын айтылғандай, өндіріске шыққан шығындарды есептеу мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау тәсілі — өнімнің нақты өзіндік құнын
айқындайтын өндірістік шығындарды құжаттау мен көрсету әдістерінің
жиынтығы.
Шығынды есептеу мен кальқуляциялау тәсілін кәсіпорын өз бетінше
тандайды, өйткені жеке жағдайлардың бірқатарына: саланың кімге
тиесілілігіне, қолданылатын технологияға, өнім ассортиментіне және т.б.
байланысты.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әр түрлі тәсілдермен жүзеге
асады. Калькуляция тәсілі — калькуляциялық бірліктің өзіндік құнын есептеп
шығару үшін қолданылатын әдістердің жүйесі. Өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау тәсілін тандау өндіріс түріне, оның күрделілігіне, бітпеген
өндірісі бар-жоғына, өндірістік циклдың ұзақтығына, шығарылатын өнімнің
номенклатурасына және т.б. байланысты.
Шығынды есептеу мен калькуляциялау тәсілдерін үш белгі бойынша
топтастыруға болады:
• шығын есебі объектілері бойынша:
— процестік;
— бөлістік;
— тапсырыстық;
• шығын есебінің толықтығына қарай:
— толық өзіндік құнды калькуляциялау;
— толық емес өзіндік құнды калькуляциялау;
• шығындар есебі мен бақылаудың оперативтілігі бойынша:
— нақты өзіндік құн есебі;
— нормаға сай шығындар есебі.
Бұл бөлімде шығындар есебі мен шығын есебі объектілері бойынша
калькуляциялау тәсілдері қарастырылады.

❖ Калькуляциялаудың процестік тәсілі
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік жүйесі біртекті немесе
шамамен ұқсас, бірдей өнімді сериялап немесе жаппай өндіретін, не болмаса
үздіксіз өндірістік циклі бар өндірісте қолданылады. Шығындардың процестік
калькуляциясын процесс деп аталатын өндірістік кезеңнің жеке бөлігін әрбір
өндірістік бөлімше орындауын көздейтін технологиясы бар кәсіпорындар да
қолданады.
Жинақтай келгенде шығарылатын өнім бір уақытта шығын есебі объектісі
мен калькуляциялау объектісі құны есепті жыл ішіндегі жиынтық шығынды бұл
кезеңде өндірілген өнім санына бөлініп есептеледі.
Біртекті өнім шығаратын жерде өндіріске шыққан шығындардың негізгі
мөлшерін калькуляцияның барлық баптары бойынша оңай анықтауға болады.
Көптеген кен өндіретін және қайта өндеу өнеркәсібі орындарында жай тәсілді
нормаға сай тәсілмен біріктіреді, осылайша өндіріс шығындарын бақылауды
күшейтіп, өндіріс барысында шығындардың нормадан ауытқуын анықтайды.
Көптеген кәсіпорындардың жұмыс тәжірибесі кәсіп-орындарда нормаға сай
тәсілдердің элементтерін өндірісті қарапайым ұйымдастырумен бірге
қолданудағы дұрыстығы мен озықтығын дәлелдеді. Шығын есебі мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым тәсілінің төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа. Тікелей және жанама шығыстарды барлық шығарылған
өнімнің шығындарына белгіленген баптар бойынша есепке алынады. Өнім
бірлігінің өзіндік құнын барлық өндірістік шығындардың дайын өнімнің саны
бөлумен анықтайды. Бұл өндірісте бітпеген өндіріс, жартылай өнімдер
(полуфабрикат) мен дайын өнімнің құрамдас бөлігі (гидростанция, құм,
балшық, қазу) болмайды.
Екіншісі — дайын өнім мен бітпеген өндіріс арасындағы шығындарды
бөлуді қажет (мысалы, ағаш дайындаушы өнер-кәсіптің өңделмеген ағаштың 1м3
өзіңдік құнын калькуляциялаған кезде) өтетін жерде, бітпеген өндірісі бар
кәсіпорындарда қолданылады.
Үшінші — бір уақытта өнімнің бірнеше түрін шығаратын немесе қазып
шығаратын: жылу мен электр энергиясьін шығару; мұнай мен газ өндіру;
балықтың сан түрін шығаратын кәсіп-орындарға қолайлы. Мұндай жағдайларда
шығындарға тұтастай кәсіпорын бойынша, яғни қарапайым тәсілмен есепке
алады, ал өнімнің өзіндік құнын қисындастырылған әдіспен калькуляциялайды.
Мұнай мен газды өндіргенде энергетикалық шығындар, амортизация, бұрғылардың
жерасты жабдықтарын, жөндеуді, қабаттың берерін артыруға, мұнайды айдау мен
сақтауға жұмсалатын шығындарды тікелей белгі бойынша мұнайға, ал газ жинау
тасымалдау шығыстарын газға жатқызады. Қалған шығыстарды мұнай мен газ
арасында кәсіпорынның орташа келісімді бағалары бойынша бағалау мен жалпы
өндіруге сайма-сай бөлінеді.
Төртінші нұсқаны шығындар есебін процестер немесе бөлістер бойынша бұл
процестер немесе бөлістердің өнімнің (жартылай енімнің) өзіндік құнын
анықтамай жүргізетін кәсіп-орындарда қолданады. Бұл вариантты химия
өнеркәсібінде, құрылыс материалдары өнеркәсібі орындарында қолданады. Бұл
жерде шығын есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым
және бөлістік тәсілдері үйлеседі.
Шығындарды процестік калькуляциялау 8-суретте, ал өзіндік кұнды
өндіріс, шығындарын процестік калькуляциялау жүйесінде өзгерту — 9-суретте
келтіріліген.

Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік тәсілі біртекті немесе
шамамен алғанда ұқсас, бірдей өнімді сериямен немесе жаппай өнім өндіретін,
не болмаса үзіліссіз өндірістік циклі бір технологиялық процестерде
қолданылады. Шығындарды процестік калькуляциялауды технологиясы әрбір
өндірістік бөлімшенің өндірістік процестің жеке бөлігін орындаудың және
өнімнің бір операциядан өңдеу шарасы бойынша басқасына жылжуын қамтитын
субъектілер қолданады. Соңғы бөлімше өндірісті аяқтайды және өнімді дайын
өнім қоймасына тапсырады. Белгілі біруақыт кезеңі ішіндегі шығындарды
тапсырады орындауға қажетті уақыт ішінде емес, есепті кезең ішіндегі
бұйымдарға қатыссыз, өндірістік бөлімшелер бойынша жинақтап қорытады. Әрбір
бөлімше үшін Бітпеген өндіріс жеке шоты ашылады. Мұндайда есепті кезеңнің
басы мен соңындағы бітпеген өндіріс шартты түрде біткен өнімдерге қайта,
есептеледі.
Мұндай өндіріске өнеркәсіптің кен өндіру салалары мен знергетика
кіреді. Мұнда шығарылатын өнім бір уақытта шығын есебі мен
калькуляциялардың объектісі болып табылады.
Шығындарды кіргізудің толықтығына қарай толық шығын мен өзгермелі
(тікелей) шығын есебі тәсілдерін ажыратады. Толық шығынның ерекшелігі,
тікелей шығыстар жасалған және қолданылатын нормаларға сәйкес өнімнің
бірлігіне немесе басқа өлшеуішіне тура жатқызылуында. Мұндайда жанама
шығыстар қосымша шығыстар коэффициентінің көмегімен қайсыбір базада өнім
бірлігіне сайма-сай әсер етеді. Калькуляциялауда шығын есебі бірнеше
кезеңмен жасалады; барлық шығындарды пайда болған жерлері мен бөлімшелер
арасындағы жанама шығыстарды бөлу бойынша шоғырландыру; негізгі
(түпкілікті) өнімді шығармайтын бөлімшенің шығындарын негізгі (түпкілікті)
өнім шығаратын бөлімшеге қайсыбір базаға сайма-сай етіп кайта бөлу;
негізгі (түпкілікті өнім) шығаратын бөлімшенің қосымша шығыстарын (өзіндік
және қайта бөлінген) қайсыбір базада шығарылатын өнімге сайма-сай,
үйлесімді етіп қайта бөлу.
Пайда жанама салықтарсыз түсім мен өндірілген өнімнің өзіндік толық
құны арасындағы айырма ретінде есептеледі.
Өзгермелі (тікелей) шығындар тәсілінде толық емес өзіндік құнды
есептеу жасалады.
Ағымдағы шығыстардың (кезең шығыстары) бірен-сараны, жарым-жартылайы
ескерілмейді және калькуляцияланбайды, зияндық нүктесіне жеткенше өзіне
тұрақты шығындарды алатын, жеткен соң салық салынғанға дейін пайда болатын
маржиналды пайда есебінен жабылады. Мұндай тәсіл директ-костинг жүйесі
негізінде жатыр.
Көрнекілік үшін екі мысал келтірейік.
1-мысал. Кемір өнеркәсібі сияқты кәсіпорындар жай калькуляциялау
тәсілін қолдана алады.
Өнімнің өзіндік құны мына формула бойынша есептеледі:
Сел=ЗК
Мұнда Сел — өнім бірлігінің өзіндік кұны, теңгемен;
3 — есепті кезең ішінде жиынтық шығындар, теңге.;
К — есепті кезең ішінде өндірілген өнімнің заттай (табиғи) бейнеленген
саны (дана, тонна, метр және т.б.). Мұндайда екі принцип міндетті түрде
сақталады:
1) өнімнің бір түрі жасалады;
2) жартылай өнім қоры пайда болмайды.
2-мысал. Фирма бұйымның 5 мың бірлігін дайындады және өткізді.
Уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі шығындар 2 млн. теңгені кұрады. Бұйым
бірлігінің өзіндік құны мындған тең.
2 000 000 : 5000 = 400 тенге.
Практикада шығын есебінің процестік тәсілінің үш нұсқасын қолданады:
бірізді, параллельді және бөлектеу.
Бірізді нұсқау — дайын бұйымның құны соңғы цехтан Дайын өнім шотына
көшеді, яғни бітпеген өндіріс кәсіпорынның негізгі (түпкілікті) өніміне
дейін жеткізілген.
Параллелъді есеп бір бұйымды немесе біртекті бұйымды шығаруға
арналған.
Бөлектеу тәсілі біртекті өнім өндірісінің технологиясы өңдеудің әр
түрлі процестеріне ие болуын қарастырады.
❖ Калькуляциялаудың бөлістік тәсілі
Бұл тәсіл кеңінен таралған. Ол технологиялық процестің жеке
сатыларында бастапқы шикізатты қайта өңдеу жолымен өнім алатын барлық
кәсіпорындарда қолданылады.
Калькуляциялау объектісі ретінде бөліс деп аталатын өндіріс кезеңі
болғандықтан, бұл тәсіл бөлістік деп аталды. Мұндайда жартылай өнімді
шығарумен аяқталатын технологиялық процестің біткен бөлігі бөлістік деп
түсіндіріледі. Жартылай өнімнің бөлінуі оның өз пайдалану бағыты бойынша,
яғни басқа жаққа өткізілуі мүмкін болған жағдайда жүзеге асырылады.
Бөлістік тәсіл мыналарға тән:
— Үздіксіз жалғасып отыратын өндіріс процесінде бірнеше кезең бойы
бастапқы шикізатты өңдеу арқылы шығарылатын дайын өнім. Мұндайда өнімнің
бір бөлігі барлық қарастырылған кезеңдерден өтіп, қайта өңделген түпкілікті
(негізгі) өнім ретінде өткізіледі, басқа бөліктері алғашқы кезеңдердің бір
немесе бірнеше кезеңдерінен етіп, аралық өнім ретінде өткізілуі мүмкін;
— әртүрлі ассортименттегі өнім өңдеуде (қолданатын бөлістік
тәсіл);
— технологиялық циклдің ұзаққа созылмауы жағдайында;
— өндірістің барлық процесі үнемі қайталанатын операцияларға бөлінген
жағдайда.
Өндіріске шығатын шығындар есебі мен калькуляциялаудың бөлістік
тәсілін бастапқы шикізатты технологиялық процесс барысында жүйелі өңдеу
жолымен дайын өнім жасап шығаратын жаппай өндіріс кәсіпорындарында
қолданылады. Бұл тәсілді бастапқы шикізатты металлургия, химия, мұнай
өндеуші және басқа салаларда кешенді түрде пайдаланытын кәсіпорындарда
қолданады. Мысалы, тоқыма өнеркәсібі орындарында үш бөліс бар: тоқыма,
тігін және өңдеу; қара металлургияда домналық, болат балқытушы, прокатқа —
темір қақтау, темірді жұқарту, тері өңдеу кәсіпорындарында — тері илейтін
және өңдеуші.
Бұл тәсіл сондай-ақ өнеркәсіптің сериялық және талассыз, тасқынды
өндіріс-салаларында да қолданылады. Мұнда бірдей бұйымдар белгілі бір
жүйелілікпен өндірістің барлық кезеңдерінен өтеді.
Мұндай кәсіпорындар былайша сипатталады:
• шағын номенклатуралы бұйымдарды көптеп шығарудың тұрақтылығымен;
• әдетте, бір тұрақты бекітілген операцияны орындауға бағытталған арнайы
жұмыс орындарының сақталуымен;
• механизацияланған және автоматтандырылған процестердің салмағының едәуір
өсуімен және соған байланысты қол еңбегінің бірден азаюымен;
• жұмыстың шектеулі аясында маманданған жұмысшылардың еңбегін қолдану.
Қайта бөлу тәсілінің мәні — шығын есебінің объектісі бойынша бөлінуі,
олардың өндіріс сатыларындағы әр бөлісте (сатыда) әр түрлі өнімді алу
мүмкіндігі көрсетіледі.
Есептің қайта бөлу әдісінің ерекшеліктері мыналар болып табылады:
• жеке тапсырыстарға қатыссыз бөлу бойынша шығындарды жинақтап қорыту
әрбір бөліс (өнімінің өзіндік құнын калькуляциялауға мүмкіндік береді;
• шығындарды тапсырыс дайындалған уақытымен емес, күнтізбелік кезең үшін
есептен шығару;
• қарапайымдылық пен арзандық: тапсырыстар есебінің карточкасы жоқ, жеке
тапсырыстар арасында жанама шығыстарды бөлудің қажеттігі жоқ.
Өнеркәсіпте өндіріс шығындарын еркін есептеу үшін өнімнің өзіндік
құнын калькуляциядың ескі нұсқасы жартылай өнімсіздік және жартылай
өнімділік қолданылады.
Жартылай өнімділік нұсқасында барлық технологиялық бөлістен өтпеген,
өнімді өткізу орын алғанды, яғни әрбір бөлістен кейін аяқталмаған бұйым
болып танылатын, өзіндік құны бар және қоймаға тапсыруға, одан әрі өңдеу
үшін басқа цехқа беруге немесе өткізуге болатын жартылай өнім алатын
жағдайларда қолданылады.
Бөлістік тәсілдің жартылай өнімділікк нұсқасында өз өндірісінің
жартылай өнімдерінің өзіндік құны жекеленіп, олардың цехтар мен бөлістер
бойынша козғалысының құндылық есебі жасалады. Әрбір бөлістен шығарылған
өнімнің өзіндік құны олар шығарған шығындардан және бұрын болған бөлістің
жартылай өнімдерінің өзіндік құнынан құралады.
Жартылай өнімділік ңұсқада жартылай өнімдердің цехтан цехқа қозғалысы
бухгалтерлік жазбалармен рәсімделеді және әрбір бөлістен кейін жартылай
өнімдердің өзіндік құны калькуляцияланады, бұл жартылай өнімдердің әр түрлі
сатыларындағы өзіндік құнын анықтауға және өнімнің өзіндік құнын өте
ықпалды бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Шоколад өндірісі мысалында өнімнің өзіндік құнын есептеудің бөлістік
тәсілінің принципі көрсетілген. Шикі какао-бұршақтарын өңдеу нәтижесінде
алынған какао өнімдері басқа жаққа өткізілуі немесе кәсіпорын ішінде
шокаладты, шоколад бұйымдарын, шоколад сыламасын және т.б. жасап шығару
кезінде негізгі бөліктер ретінде қолданылуы мүмкін (10 сурет).

Кейінгі цехтардың жартылай өнімдерінің немесе бұрынғы цехтардың
(бөлістердің) жартылай өнім өндірісінің нақты шығындары бөлістің өзіндік
құндарын калькуляциялауда, әдетте «Өзіндік өндірістің жартылай өнімдер
кешенді бабында (11 -кесте) көрсетеді.

Есептің жартылай өнімдік тәсілінің артықшылығы мынада:
— әрбір бөлістен шығуда жартылай өнімнің өзіндік кұны туралы
бухгалтерлік ақпараттың бар болуы. Бұл ақпарат жартылай өнімдерді басқа
жаққа өткізу кезінде бағаларды қалыптастыру үшін қажет;
— аяқталмаған өндірістің қалдықтарын жинақталған орындарында ескеру
мүмкіндігі; өзіндік өндірістің жартылай өнімдерінің қозғалысын бақылауды
ұйымдастыру;
— жеке шаруашылық бөлімшелері қызметінің қорытындыларын анықтау.
Өзіндік кұн құрылымын талдау кезінде жеке құрамдас бөлікке орналастыру
кажетті «өзіндік өндіріс жартылай өнімдерінің өзіндік құны» кешенді бабы
дайын өнімнің өзіндік құнында үлкен үлестік салмағы алатындығы жартылай
өнімдік нұсқаның кемшілігі болып табылады.
Калькуляциялаудың жартылай өнімсіз нұсқасы өндірістен шыққан, яғни
барлық технологиялық бөлістерден еткен дайын өнімге ғана қатысты
қолданылады. Негізгі шарт: бір бөлісте дайындалған жартылай өнім келесі
бөліске (цехқа) одан әрі өңдеу үшін толығымен жіберіледі. Оларды бір цехтан
екінші цехқа (бөлістен бөліске) берген кезде бухгалтерлік есептің
шоттарында өз өндірісінің жартылай өнімдерінің өзіндік құнын анықтау мен
көрсету қарастырылмайды. Жартылай өнімдердің қозғалысын есептеу тек жедел
есеп жүйесінде сандық (заттық) бейнелеу арқылы жүзеге асады. Шығындарды
тұтас кәсіпорын бойынша және жеке цехтар тұрғысында есептейді. Мұндай кезде
цехтардың шығындарына тек өз шығыстарын ғана қосылады.
Жартылай өнімсіз нұсқада әрбір бөліс бойынша шығындардың есебімен
шектеледі. Бухгалтерлік жазбаларда жартылай өнімдердің қозғалысы
көрсетілмейді. Олардың бір бөлістен екіншісіне қозғалысын бухгалтерия
цехтарда жүргізілетін, жартылай өнімдердің заттай бейнеленетін қозғалысының
жедел есебінің мәліметтері бойынша бақылайды. Шығындар есебінің осындай
тәртібіне сәйкес жартылай өнімдердің өзіндік құнын әрбір бөлістен кейін
анықтамайды, дайын өнімнің өзіңдік құнын ғана есептеп шығарады.
Бұл тәсілді аяқталмаған өндіріс пен жартылай өнімі жоқ (немесе тұрақты
көлемдегі бітпеген өндіріс бар) жағдайдағы бір үздіксіз өндірістік процесте
сапасы жағынан біртекті өнім шығаратын кәсіпорындарда қолданады. Мысалы,
нан пісіруде өндірістік процесс бірнеше (фаза, бөлісте), сатымен жүреді
бірақ жабық аппаратурада үздіксіз өтеуі. Жеке салалардан алынатын аралық
өнімдер бірден одан әрі өңдеуге түседі, сокымен қатар, олардың өзіндік мәні
болмады.
Қарапайым қайта бөлу тәсілдің мәні мынада тікелей және жанама
шығындарды барлық өнімнің шығаруына арналған калькуляцияланатын баптар
бойынша жинақтап корытуында. Өнім бірлігінің өзіндік құнын шығындарды
есепті кезең ішіндегі шығарылған барлық өнімге бөлу арқылы айқындайды.
Шығындардың мұндай есебін біртекті өнім (бу, суық, электр энергиясын)
шығаратын жай қосалқы өндіріс цехтары жүзеге асырады. Шығындар баптар,
нормалар және нормадан ауытқулар бойынша есептеледі. Өнім бірлігінің
өзіндік құны (1 т бу, 1 квтс электр энергиясы және т.б.) есепті ай ішіндеп
шығындар сомасын есептегіштер немесе басқа аспаптардың көрсеткіштеріне сай
шығарылған өнім санына жай бөлумен есептеп шығарады.
Қайта бөлу тәсілде өндіріс шығындары есебін өндіріске арналған есеп
карточкаларында немесе әрбір бөліс үшін ашылған тізімдемелерде жүргізеді.
Өндіріс процесімен қатарласып (бөлістен бөліске) шығынддарды жинақтау
(бұйым болған бөлістің әрбірі бойынша шығындарды жинақтау жолымен) процесі
жүреді. Сондықтан бөлістік тәсілдің принципиальды (негізгі) ерекшелігі
әрбір біткен процесс (бөліс) немесе уақыт аралығы бойынша шығын көлемін
қалыптастыру болып табылады. Әрбір процесс бойынша шығындардың есебі
шотында жеке есепті ұйымдастыру үшін, әдетте, жеке қосалқы шот (субшот)
ашылады. Бөліс өнімінің бірлігі өзіндік құны уақыт кезеңінде
жинақталғандарды немесе процесі (бөлу) … жалғасы