Экологиялық тұжырым | Скачать Курстық жұмыс

1. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ МАЗМҰНЫ
1.1. Экологиялық білім мазмұны мен тәрбие берудің принциптері мен міндеттері.

1.2. Экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар.

1.3. Экологиялық білім мен тәрбие беруге қажетті іскерліктер мен дағдылар.

2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ.
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларына дүниетанудан экологиялық білім мен тәрбие берудің деңгейлері.

2.2. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде дүниетанудан сабақ түрлерін ұйымдастырудың жолдары.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

Тақырыбы: Бастауыш мектепте дүниетанудан экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері

Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. ХХІ ғасырға адамзат экологиялық қауіппен еніп отыр, яғни планетаның өмір сүруінің өзіне қауіп төніп отыр. Сондықтан жастарда экологиялық мәдениетті қалыптастыру өте маңызды, осы жастардың алдына болашақ әлемнің экологиялық қауіпсіздігінің негізін қалау мәселесі қойылып отыр.
Қазір экологиялық білім мен тәрбие беру маңызды мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие берудің біртұтас ұлттық жүйесі жасалуда. Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау туралы заңына (12 бөлім, 63-65 бап), Табиғи және техногенді төтенше жағдайлар туралы заңына, Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясына, ҚР жоғары білім беру туралы заңдарына (3 бап( негізделе отырып экологиялық білім мен тәрбие беруді дамытудың ұлттық стратегиясы жасалды 1, 2, 3. Қазір Қазақстан Республикасының экологиялық саясаты мен экологиялық дамуындағы негізгі құжаттар — Тұрақты даму үшін қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық жұмыс жоспары, ХХІ ғасырдың ұлттық күн тәртібі және т.б. әзірленді.
Экологиялық дағдарыстың негізгі себебі тек тиімсіз технологиялар, табиғат қорғау қызметінің және заңдарының жеткіліксіздігі ғана емес сонымен қатар адамдардың мәдениетінің төмендеуінде болып табылады.
Экологиялық мәдениет дегеніміз — бұл экологиялық білімділік, табиғатқа саналы көзқарас және табиғатты пайдалануға іс жүзінде қатысу.
Экологиялық тәрбие үш жақты міндет түрінде қарастырылуы тиіс:
1. Адамның табиғатпен қарым-қатынасын анықтау;
2. Қазіргі және болашақ ұрпақ алдына табиғаттың сақталуы үшін азаматтық жауапкершілік сезімін қалыптастыру;
3. Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін дұрыс шешуге үйрету.
Экологиялық тәрбие беру жаңа адамды тәрбиелеудің бөлінбес құрамды бөлігі болуы қажет. Халыққа экологиялық білім беру орталықтары ретінде мәдениет орындары, кітапханалар, ботаникалық бақтар, зообақтар, ерекше қорғауға алынған территорияларды тиімді пайдаланудың комплексті іс-шараларын жасау қажеттілігі туып отыр.
Экологиялық білім беру базалық білім берудің бөлінбес бөлігі екендігін түсіну қажет. Экологиялық білім беру процесі адамның бүкіл өмірі барысында, мектепте және одан тыс барлық азаматтарға білім берудің барлық түрлері мен деңгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс.
Мына сызба бойынша нақты координацияны жүзеге асыру керек: отбасы — бала бақша — мектеп — жоғары білім беру — мамандарды қайта дайындау — халыққа жаппай экологиялық білім беру.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін жасаудың мақсаты — экологиялық білімдердің біртұтастығы, табиғатқа оң эмоционалды — бағалық қатынас және қоршаған табиғи ортадағы нақты қызметінің негізінде экологиялық мәдениетті қалыптастыру болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы үздіксіз білім беру жүйесіне жаңа экологиялық ойлауды, өмір сүрудің жаңа стилін қалыптастырудың негізінде қарап, әлеуметтік және экологиялық тұрақты даму, сондай-ақ түбегейлі жаңа технологиялық саясатты қалыптастырудың негізі ретінде қоғамның интеллектуалды потенциалын арттыру құралы ретінде қарау қажет 4.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейін білім беруді дамыту Тұжырымдамасы отандық білім саласында соңғы жылдары қордаланып қалған басқа да көптеген мәселелерді түбегейлі шешуге бағытталған, олардың нақты ұстанымдары мен бағыттарын анықтап беруші құжат болып отыр.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан — 2030 жолдауында халықтың денсаулығын көтеру стратегиясын міндетті түрде — таза (сау) қоршаған табиғи ортамен байланыстырады. Ұлттың болашағы болып табылатын спортпен айналысатын, есірткі заттар, ішімдік, темекі өнімдерін пайдаланбайтын, салауатты өмір сүруді жақтайтын және сау табиғи ортада өмір сүретін жас ұрпаққа үміт артады.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихи қысқа уақыт аралығында еліміз экономика, қаржы саласында прогрессивті технологияларға арқа сүйей отырып, кешенді реформалар жүргізу үстінде. Сөйтіп әлемдік өркениетке қауымдаса отырып, қарқынды дамушы елдердің алдыңғы қатарынан көріне бастады. Бүгінгі таңда еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының перспективалары нақты айқындалып, арнаулы бағдарламалар қабылдануда.
Сондықтан, ең көп халықты қамтитын білім беру сатысы — жалпы білім беретін мектептің міндеті-дүниеде қауіпсіз және бақытты өмір сүріп, жержегі барлық тіршілік түрлері үшін жауапты физикалық және адамгершілік тұрғысынан сау адамды, Республиканың, планетаның толық қанды азаматын тәрбиелеу болып табылады. Аталған проблемаларға байланысты біз курстық жұмыс тақырыбын төмендегіше таңдадық:
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларын экологиялық мәдениетін қалыптастырушы фактор ретінде қала жағдайындағы экологиялық білім мен тәрбие мазмұнына сараптама жасау.
Зерттеу міндеттері: Экологиялық тәрбиенің қазіргі кездегі тәрбиелік мәні мен мүмкіндіктерін көрсету.
Зерттеу жұмысының нысаны: Дүниетанудан экологиялық білім мен тәрбие процесі.
Зерттеу әдістері: а) Педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді оқып танысу, талдау;
ә) Озат іс-тәжірибелерді жинақтау, талдау;
б) Бақылау, анкета, әңгіме.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың мақсат-міндеттері айқындалды, зерттеу әдістері таңдап алынып, оқыту объектісі, пәні көрсетілді.
Бірінші тарауда экологиялық білім мен тәрбие берудің принциптері мен міндеттері, педагогикалық тұрғыдан жан-жақты сипатталды.
Екінші тарауда мектептегі экологиялық білім мен тәрбие беруді жүзеге асырудың әдістемелік жолдары көрсетілді, сабақ жоспарлардан мысалдар келтірілді.

1. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ МАЗМҰНЫ
1.1. Экологиялық білім мен тәрбие берудің принциптері мен міндеттері.
Қазіргі кезеңде қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасындағы қайшылықтар бастауыш мектеп пен педогогиканың алдына бірқатар жаңа міндеттерді қойып отыр. Оларды шешу қазір мектепте оқып жүрген ұрпаққа, табиғатқа деген теріс әсерлерді жоюға және болашақта бұл қатынасты тиімді ортаға бұруда нақты талап бере алады.
Классикалық педагогика табиғат туралы ғылыми білімдердің мазмұны, оларды ашу әдістері, табиғатты тану процесінде көзқарасты қалыптастыру, бастауыш мектеп оқушысын табиғаттың әсерімен адамгершілік-эстетикалық дамыту, баланың табиғатпен өзара қарым-қатынасының оған білім беру жүйесіндегі орны мен маңызы туралы қағидалар тұжырымдалған. Табиғаттың әсерімен балада гуманистік сезімдерді бекітудің педагогикалық құндылығын ұлы педагогтар Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, Ф.А.Дистерверг ерекше атап көрсеткен 5, 6, 7.
Табиғатты және онымен қарым-қатынасты тек сөз жүзінде тар практицизм мен утилитаризм шеңберінде зерттеуге қарсы орыс ағартушылары: В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.А.Добролюбов, Д.И.Писарев, Н.Г.Чернышевский қарсы болды. Олар мектепте табиғат туралы толыққанды білімдерді енгізуді талап етті. Олар аталған білімдердің жеке адамның адамгершілік моральдық қасиеттерінің қалыптасуына, баланың табиғаттағы мінез-құлқын анықтайтынын атап көрсетті.
Ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский баланың табиғатпен ара қатынасын кеңейтіп, табиғаттың тәрбиелеушілік әсерінің педагогикада төмен бағаланып отырғанына таңданыс білдірді.
Қазіргі кезеңдегі экологиялық білім беру табиғат пен қоғамның біртұтастығы туралы, олардың тарихи өзара байланысы, адамның табиғатқа қатынасының әлеуметтік себептілігі туралы ілім әдістемесі негізінде құрылған. Қоғам мен табиғаттың өзара әсерінің көпжақтылығы экологиялық білімнің комплекстілігін анықтайды. Жалпы әдістемелік және теориялық қағидалар экологиялық білім берудің төменгі принциптерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1. Бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруға пәнаралық тұрғыдан қарау, әр пәннің жалпы экологиялық білім беру жүйесіндегі қызметін, пәнаралық байланыстарды анықтау мен оларды қамтамасыз етуді талап етеді. Экологиялық білім берудегі пәнаралық байланыстарды анықтау әр түрлі оқу пәндерінде оқытылатын, экологиялық білімдердің әр түрлі деңгейлеріндегі қоғам мен табиғаттың өзара әсерінің тиімді әдістері мен принциптерін, заңдарын ашу әдістері мен олардың мазмұнының өзара үйлесімділігін қажет етеді. Сонымен қатар қандай да бір оқу пәнінің мазмұнына кіретін идеялар мен ұғымдардың даму логикасын, экологикалық идеялар мен ұғымдарды тұжырымдау мен тереңдетуге пайдалану керек.
2. Кіші мектеп жасындағы оқушыларға экологиялық материалды оқытудың жүйелілігі мен үздіксіздігі.
Қоршаған орта мәселелері бойынша білім берудің мақсаты мен міндеттерін орындау мазмұн жүйесін, оқу-тәрбие процесінің әдістерімен ұйымдастыру түрлерін жасауды талап етеді. Осы тұрғыдан қарау кіші мектеп жасындағы оқушылардың экологиялық білімдерінде ақтаңдақтарды болдырмауға экологиялық өзара қарым-қатынастардың әр алуан түрлерінің белгілі бір уақыттың және кеңістік шекараларында бірқалыпты оқытуға, аталған байланыстардың биологиялық жүйелердің әр түрлі деңгейлеріндегі динамикасын оқушыға көрсету мүмкіндік береді. Жүйелеу принципі экологиялық білім беруді алуан түрлі білім беру көздері мен ақпараттық құралдардың үйлесімділігінің негізінде құруды талап етеді.
3. Қоршаған табиғи ортаны зерттеу мен сауықтыруға бағытталған оқушының әрекетіндегі интеллектуалды және сезімдік-қаржылық негіздердің бірлігі. Экологиялық білім мен тәрбие берудің бұл принципі табиғатпен тікелей қатынасы есепке ала отырып рационалды танымды көркемдік-образдық таныммен үйлестіруді талап етеді. Бұл принципті бағаламау не таза интеллектуализмге, не есепке негізделген практизмге әкелуі мүмкін.
Практикалық қызметтегі, рационалдық пен эмоционалдықтың арасындағы байланыс динамикалық және көпжақты болып табылады. Егер оқушы тірі және өлі табиғаттағы объектілердің арасындағы заңды байланыстыра білсе, экологиялық жүйелердегі үйлесімдіктің әсемдігін сезіне білсе, онда оның әрекеті де табиғатты сақтау, оны бұзылудан қорғауға бағытталады.
4. Оқу процесінде экологиялық мәселелердің ғаламдық, ұлттық және өлкетану байланыстарының ашылуы. Қазақстан Республикасындағы экологиялық білім мен тәрбие беруді дамытудың ұлттық стратегиясында ортаны қорғауда жергілікті (өлкетану), аймақтық, ұлттық және ғаламдық байланыстар мәселелерінің ашылып көрсетілуіне ерекше назар аударылған. Бұл дегеніміз, мысалы, белгілі бір жердегі адамның табиғатқа әсерінің нақты фактісі, оң және теріс болса да, осы әсердің нәтижелерін бағалау жалпы мемлекеттік тұрғыдан бірлікте қарастырылады. Нәтижеде оқушылардың көзқарасының жүйесінде қоршаған орта мәселелерінің мемлекеттік шекарасы болмайтындығы және қандай-да бір әкімшілік — территориялық бөлуге келмейтіндігі себепті ғаламдық сипат алатыны туралы ұғым қалыптасады. Сондықтан қоршаған ортаның көптеген мәселелерін тек халықаралық бірлескен іс-әрекеттер жолымен ғана тиімді шешуге болады 4.
Экологиялық білім беру принциптері мектептердің практикасында төменгі міндеттерді шешу жолымен жүзеге асырылады:
1. Адамның табиғатқа әсерінің оның заңдарына сәйкестігін анықтайтын ілімдер, негізгі ұғымдар мен фактілер туралы білімдерді меңгеру;
2. Қоғам мен әрбір адамның материалдық және рухани күшінің көзі ретінде табиғаттың көпжақты бағалылығын түсіну:
3. Қоршаған ортаның жағдайын бағалаудағы қолданбалы білімдер мен практикалық іскерліктерді меңгеру. Оның жағдайын жақсартуда дұрыс шешімдер қабылдай білу, өзінің іс-әрекетінің мүмкін болатын салдарын болжау және еңбек қызметінде табиғатқа теріс әсерлерді болдырмау:
4. Табиғат пен қарым-қатынасқа деген қажеттілікті дамыту, дүниені тануды адамгершілік — эстетикалық сезімдермен бірлікте қарастыруға талпыну;
5. Табиғатта өзін ұстау ережелерін саналы түрде сақтау арқылы табиғатқа зиян келтірмеу, ластамау не қоршаған ортаны бұзбау;
6. Қоршаған табиғи және өзгертілген ортаны сауықтыруға бағытталған іс-әрекетті активтендіру, қазіргі заманғы табиғат қорғау идеяларын насихаттауға қатысу.
ҚР экологиялық білім мен тәрбие беруді дамытудың ұлттық стратегиясында тұжырымдалған мақсат, принцип пен міндеттер оқушыларға білім мен тәрбие беру процесімен байланысты процестерді ұйымдастыру, формаларын, мазмұнын, әдістерін, құралдарын жасауда маңызды рөл атқарады 4.

1.2. Экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар
Экологиялық білім берудің мазмұны оқушының қоршаған ортамен өзара әсерінің құрылымын қарастыруды талап етеді. Бұл құрылымды сараптау оқушы — табиғи орта жүйесінің қызметінің төмендегі нұсқаларын біліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1. Бастауыш сынып оқушысы табиғи ортамен тікелей қарым-қатынаста болады. Экологиялық білімнің мазмұнын қалыптастыру тұрғысынан алғанда аталған бірлікті мына сызбанұсқа түрінде көрсетуге болады (сызбанұсқа 1).

Берілген жағдайда экологиялық білім берудің мазмұнын қалыптастырушы факторлар:
1. Оқушы, оның қоғамдық өмірге қажетті жеке басының мінездемесі;
2. Табиғи орта;
3. Қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ететін оқушы мен табиғаттың өзара қатынасының сипаты.
Бастауыш мектеп оқушысының жеке басының мінездемесін анықтауда, оқушы — табиғи орта жүйесіндегі біржақты байланысқа назар аударамыз.
Табиғи орта — оқушы байланысы немесе табиғи орта оқушыға не береді, табиғатты оқушы қалай пайдаланады. Бұл байланысты сипаттай келе, мынаны бөліп көрсетуге болады:
а) сауықтыру аспектісі — табиғатты өзінің денсаулығын жақсартуда пайдалану;
б) рухани аспектісі — табиғатты эстетикалық, интеллектуалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану;
в) материалдық аспект — саңырауқұлақтар, жеміс-жидектер жинау, үй жануарларына азық дайындау және т.б.
Аталған экологиялық байланысты көрсететін оқушының жеке басының сапаларын табиғатты адамның материалдық интеллектуалдық және физикалық дамуы, денсаулығын сақтау мен нығайту мақсатында қолдануға дайындық ретінде сипаттауға болады.
Оқушы — табиғи орта байланысы немесе оқушының табиғи ортаға әсері қандай. Оқушының қоршаған ортаға қатысты іс-әрекеті:
а) нейтралды;
б) орта жағдайын жақсарту не сақтауға бағытталған;
в) орта жағдайын нашарлату түрінде болуы мүмкін.
1. Қоғамдық қажеттілік тұрғысынан аталған саладағы оқушының жеке басының мінездемесін — табиғи ортаны қорғау мен жақсарту, табиғатты пайдалану ережелерін орындауға дайындық түрінде анықтауға болады 6.
Автотранспорттың санының артуы, қала ортасының ластануы мен ауаның газдануына әкеледі. Аталған және басқа ластану факторлары қоршаған табиғи ортаны бұзып, қоршаған ортаға экологиялық қысым түсіреді. Мұндай жағдайда дені сау ұрпақ өсіру мүмкін емес. Оқушылар арсында тыныс алу мүшелерінің ауруы ең жиі кездесетін аурулар түріне жатады (70% астам) әсіресе ОРЗ, ангина, ларингит, тұмау, отит, аллергиялық аурулар. Аурулардың жалпы санының 20% астамын инфекциялық аурулар құрайды: дәрі-дәрмектерге аллергия, эксудативті диатез және т.б. Ең жиі кездесетіндер ветрянка (инфекциялық аурулардың 80%). Зәр — жыныс жүйесінің мүшелерінің ауруы 10% құрайды. Сондықтан жалпы білім беретін мектептердің негізгі міндеті оқушыларды табиғатты қорғау қызметіне тарту, балаларға табиғатты жауапкершілікпен қарауды қалыптастыру. Қала жағдайында демалыс бақтарын есептемегенде іс-жүзінде таза табиғи орта жоқ деуге болады. Сондықтан педагогикалық процессте экологиялық білім мен тәрбие беру мазмұнын анықтауда балалардың қала сыртына, табиғатқа жорықтары міндетті түрде жоспарлануы тиіс.
Шет елдерде балалардың, ата-аналарымен бірге әр аптада қала сыртына шығып демалуы жолға қойылған. Бұл табиғаттың күшті сауықтырушы фактор екендігін ескерсек олардың денсаулықтарын нығайтуына мүмкіндік береді.
2. Оқушы арқылы мұғалім табиғатпен өзара қарым-қатынаста болады. Өзара қатынастың бұл формасы маңызды болып табылады, себебі ол оқушының табиғатпен қарым-қатынасының кәсіптік аспектісін көрсетеді. Өзара қарым-қатынастың осы формасының тиімділігін арттыру табиғи ортаның сапасын жақсарту мен оны сақтауға үлес қосуы тиіс.
Бұл жүйе тек экологиялық қана емес, педагогикалық болады. Білім беру мазмұны тұрғысынан қарағанда бұл бірлікті төмендегі 2 сызбанұсқа түрінде көруге болады: Сызбанұсқа 2.

Берілген жағдайда экологиялық білім мазмұнын қалыптастырушы факторлар мыналар:
1) Мұғалім, оған қажетті жеке басының мінездемесі;
2) Оқушылар — табиғи орта жүйе тармағы;
3) Оқушылар — табиғи орта жүйе тармағының қоғам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін мұғаліммен өзара қатынасының сипаты.
Бұл жүйеде бізді оқушылар — табиғи орта жүйе тармағына мұғалімнің әсерін сипаттайтын байланыс қызықтырады. Берілген жағдайда мұғалімнің қызметі болашақ табиғатты пайдаланушыларда, табиғатпен экологиялық тұрғыдан дұрыс қарым-қатынастарға дайындықты қамтамасыз ететін сапаларды қалыптастыру. Мұндай сапаларды қалыптастыру — бұл экологиялық тәрбие беру процесі болып табылады 8.
Бастауыш сыныпта экологиялық білім мен тәрбие беруді жүзеге асыру үшін, мұғалімнің өзінің табиғатпен қатынасы білікті болуы керек. Оқушының табиғатпен қатынасының тиімділігін арттырудағы қоғамдық қажеттілікпен байланысты факторларды сараптау экологиялық білім берудің мазмұнын қалыптастыру саласындағы негізгі қорытындыға әкеледі: бұл мазмұн оқушыларға тиімді экологиялық тәрбие беру мұғалімнің білімнің мазмұны және оның табиғатпен тиімді өзара қарым-қатынас арқылы бағытталуы тиіс 9.
Бастауыш сыныпта оқушылардың экологиялық білім мен тәрбие алуына отбасы зор әсер етеді. Отбасындағы табиғатты қорғау тәрбиесі — балаларда туған өлкенің табиғатына сүйіспеншілікпен, жанашырлықпен қарауды тәрбиелеудің негізі. Әр отбасының ересек мүшелері баланың алғашқы тәрбиелеушілері болып табылады. Ана сүтімен, әкенің күлкісімен, ата, әжелердің шексіз еркелетуімен бөбектің өміріне, жақындарына, үй-ішіне, қаласына, табиғаттың элементтеріне деген алғашқы сүйіспеншілік сезімі кіреді. Осы сүйіспеншілік кейін баланың саналы табиғи қорғау жұмысының негізі болып табылады. Табиғатқа деген сүйіспеншілік туған үйінің босағасында қалыптасады. Мұнда ата-аналар ең маңызды рөл атқарады 10.
Республикамызда осы бағытта бір қатар жұмыстар жүргізілуде, отбасындағы табиғат қорғау тәрбиесі бойынша материалдар жиналып, сарапталуда.
Республикада отбасылық табиғат қорғау мәселесі бойынша мына жұмыстар жоспарланып отыр:
1. Балаларға берілетін отбасылық табиғат қорғау тәрбиесінің бағдарламасын әзірлеу;
2. Ата-аналары туған өлкенің табиғаты туралы кітабын баспадан шығару.
3. Отбасылық табиғат қорғау тәрбиесі бойынша алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені одан әрі зерттеу және тарату.
4. Ата-аналарға арналған табиғат қорғау мазмұнындағы дидактикалық материалдар мен тақырыптық фильмдер жасау.
5. Ата-аналарға арналған Табиғат қорғау университетін ұйымдастыру.
Жоғарыда қарастырылған факторлардың барлығы экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұнын анықтайды 11.
3. Мектеп оқушыларының мәдениетіне, оларға экологиялық білім мен тәрбие беруге қоғам, қоршаған әлеуметтік ортасы әсер етеді. Ол белгілі бір дәрежеде адамның экологиялық мәдениетін анықтайды.
Оқушы табиғатпен басқа адамдар, әлеуметтік топтар арқылы (сызбанұсқа 3) қарым-қатынас жасайды.
Сызбанұсқа 3.

Берілген жағдайда адамдар қоғамының қоршаған табиғи ортамен байланысы оқушыға, оның экологиялық ойлауын, мәдениеті мен мінез құлқының қалыптасуына әсер етеді.
Екінші жағынан бұл байланыс фактор ретінде білім мен тәрбие беру мазмұнын анықтайды. Ал білімнің мазмұны өз кезегінде оқушының экологиялық дүниеге көзқарасына, оқушы мен қоғамның байланысына әсер етеді.
Қоғам оқушыға оның экологиялық біліміне әсер етуге дайын болуы тиіс 12.
Жоғарыда аталған фаторлар мұғалім, білім мазмұны, қоршаған орта, отбасы, қоғам тең дәрежеде оқушыға экологиялық білім мен тәрбиесіне әсер етеді және оны анықтайды 13.

1.3. Экологиялық білім мен тәрбие беруге қажетті іскерліктер мен дағдылар.
Мектеп оқушыларды табиғатты қалай зерттеу мен қорғауға, оның жағдайын бағалауға, экологиялық білімдерді өздерінің жолдастарының және ересектердің арасында насихаттауға үйрету тиіс.
Оқушыларда табиғатты қорғау саласындағы қоғамдық пайдалы еңбекке деген қажеттілікті тәрбиелеу керек. Осы қызметке қажетті іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру мектептегі оқу-тәрбие процесінің құрамды бөлігі болуы тиіс.
Оқушыларға экологиялық білім берудің мақсаттарының бірі-әр түлекте әр түрлі іс-әрекетте қоршаған табиғи ортада саналы түрде өзінің мінез-құлқында жауапкершілік ережелерін сақтауға деген қажеттілікті тәрбиелеу болып табылады 5.
Орта білім беретін мектептің түлегінің экологиялық сипаттағы білімі мен іскерлігіне қойылатын талаптарды есепке ала отырып, негізгі іскерліктер мен оны құрайтын дағдыларды сипаттайық. Экологиялық білім беру тұрғысынан алғанда ең маңызды нәрсе оқушының қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының гуманитарлық және жаратылыстану — ғылыми циклдағы пәндерді оқу барысында меңгерген іскерліктер мен дағдыларын қаншалықты дәрежеде дұрыс қолдана алуына байланысты.
Іскерліктер мен дағдылардың дамуы процесінде өз бетінше зерттеу жүргізу барысында танымның интеллектуалды және эмоционалдық бастамаларының өзара байланысы күшейеді. Нәтижеде жеке адамның маңызды қасиеттері қалыптасады — сенімділік, ол оқушының жеке тәжірибесіне негізделеді. Оқушылардың арнайы бағытталған зерттеу жұмыстарын жүргізуі барысында пайда болған бағалық ойлар контекстіне кірген білімдер тәрбиелік маңызға ие болады. Сондықтан оқушылар адамның қоршаған табиғи ортадағы мінез-құлқының адамгершілік және құқықтық негіздерін ой-санасына тез қабылдайды 8.
Қоршаған орта нәтижелі тәрбие құралы болуы үшін, педагог оқушыны қоршаған орта жағдайын жақсартудың белгілі бір іс-шараларын бағытталған түрде қатыстырып отыруы тиіс. Оқушы табиғат оъектілерін тиімді пайдалану немесе қорғауды үйренеді, олар оқушы үшін еңбек және қамқорлық көрсету заты болады да, ал осы объектілерге қатысты құқықтық және этикалық талаптарды орындау — мәнез-құлық ережесі болып табылады.
Өмірде нақты маңызды әскерлікке қоршаған табиғи ортаны ластану мен бұзылудан қорғау жатады. Мұнда үш түрлі іскерліктердің маңызы зор.
Іскерліктердің бірінші түрі — жеке мінез-құлқындағы мәдениеттілік (мысалы, қоршаған ортада теріс қылықтарды жасамау, шөптерді таптамау, тұрмыстық қалдықтармен ластамау, шуламау және т.б.).
Екіншісі, басқа адамдардың іс-әрекеті нәтижесінде табиғи ортада пайда болған теріс нәтижелердің алдын алу не жоюға бағытталған. Мысалы, броконьерлікті, табиғатта өзін-өзі ұстау ережелерін бұзуға қарсылық жасау. Мұндай іскерліктер белгілі бір сезімдік-жігерлілік сапаларды тәрбиелеуді, адамдармен еркін араласу дағдыларын қажет етеді.
Үшінші түрдегі іскерліктер пайда болған теріс, жағымсыз құбылыстарды еңбек іс-әрекеті нәтижесінде жою. Мысалы, басталып келе жатқан өртті өшіру, топырақты эрозиядан қорғау, рекреация аймағындағы қоқыстарды жинау, балықтардың жас шабақтарын және т.б. жануарларды қорғау.
Экология мен табиғат қорғаудың қазіргі мәселелерін насихаттаудағы іскерліктер мен дағдылар оқушылардың экологиялық білім беруін қорытындылайды. Себебі, оларды жүзеге асыру тіршілік жағдайларында орта және оны қорғауға кең теориялық білімдерге сүйенуді қажет етеді 14.
Оқушылардың экологиялық білімдерді халық арасына тартудағы рөлі ерекше. Мұнда тек материалды игеру аз, сонымен қатар өзінің көзқарастарын қорғауға эмоционалдың — мотивациялық дайындық, белгілі бір моральдік позиция, жігерлік сапаларды арнайы шынықтыру және әдістемелік өзгерістерді қамту қажет. Оқушы алуан түрлі ақпарат көздерін пайдалана білуі керек, өз ойын айтудың логикасы мен психологиясын, тыңдаушылар үшін тиімді жолмен ақпаратты жеткізу.

2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӘДІС- ТӘСІЛДЕРІ.
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларына дүниетанудан экологиялық білім мен тәрбие берудің деңгейлері.
Тараз қаласының бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық білім деңгейін анықтау мақсатында №47 орта мектепке сауалнама жүргізілді. Сауалнамаға жалпы — 30 адам қатысты. Сауалнама анонимді түрде жүргізілді. Сауалнамаға оқушылардың жалпы экологиялық көзқарасын көрсететін 10 сұрақ енді. Алынған мәліметтер 3 кестеде көрсетілген.
Кесте 3

№
Сауалнама сұрақтары

Сұралған жалпы санынан дұрыс жауаптар %

1

Экология дегеніміз не?

31

38

45

46

48

42

41

2

Экологиялық мәдениетті қалай түсінесің?

3

Табиғат сіздің өміріңізде қандай орын алады?

4

Табиғатта өзіңізді ұстау ережелерін білесіз бе? Және оларды орындайсыз ба?

5

Біздің қаламыз бен оның айналасындағы қоршаған ортаның жағдайы сізді ойландыра ма?

6

Тараз қаласында қоршаған орта жағдайына не әсер етеді деп ойлайсыз?

7

Сіздің денсаулығыңыз қоршаған орта жағдайына байланысты ма?

Пәні : Дүниетану
Тақырыбы: Қызыл кітап

Сабақ мақсаты: 1. Оқушылардың дүниетану пәнінен алған білімдерін жүйелеу.
2. Табиғатты қорғау, экологиялық тәрбие іздерін қалыптастыру.
3. Оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттыру. Табиғатты қорғауға тәрбиеелеу.

Өтілу әдісі: Сын тұрғысынан ойлауды дамыту.

Сабақ түрі: Саяхат сабақ.

Сабақ көрнектілігі: Саяхаттың картасы, баспа, бейнетаспа белгісіз ағаш, қалташалар, мақал-мәтелдер,пошта ойыны.

Сабақ жоспары: 1. Ұйымдастыру. 2. Табиғат аясына саяхат: а) Табиғат тарихынан. ә) Табиғат — тіршілік көзі. 3. Байланысшылар аралы. Пошта ойыны. 4. Қызыл кітап аралы. 5. Сынақ түбегі. 6. Ойшылдар аралы. 7. Мақал-мәтелдер мен ырым-тыйымдар. 8. Белгісіз арал. 9. Экологиялық тұжырым.

Сабақ барысы: Біз бүгін Табиғат еліне саяхатқа шыға отырып, әр түрлі аралдардан, тосқауылдардан өтуіміз қажет. Бірінші Білім мұхитынан жүзіп өту үшін табиғат тарихынан мағлұмат алуымыз керек. Өте ерте заманда жер шарының көп бөлігін су басып жатты. Ол заманда өсімдіктер мен жануарлар әлемі пайда болмаған. Суларда тек түйіршік тәрізді тіршілік иелері болды. Біртіндеп жер бетіндегі сулар азайыңқырап, құрғақ жерлер көбейе бастады. Бұрын суда өсіп келген балдырлар құрғақ жерлерге өсуге бейімделіп, жапырақты өсімдіктер, шөптер, ағаштар пайда бола бастайды. Кейінірек құрғақ жерлер көбейіп суда да жерде де мекендейтін бақа сияқты қосмекенділер пайда болған. Ұзақ уақыт өте келе ауа райы өзгеріп, суық бола бастаған. Бұл жағдай өсімдіктер мен жануарларға қатты әсер етіп, көбі өзгеріске ұшырап жаңа ауа райына бейімделеді.
Уақыт өте келе жер беті қазіргідей түрге еніп, табиғат осылайша пайда болған екен. Тереңірек үңіліп қарасақ табиғат деген сөздің өзі тіршіліктегі өмір үшін, ондағы адамдар үшін нағыз сұлулықтың, оны аялап сүйе білудің ұстазы десек жаңылмаймыз. Ендеше, осы табиғат сұлулығын көре біліп, жан жүрегімізбен сезініп, оған ынталанып, тамсанып өсудің өзі біздің өмірге деген көзқарасымызды қалыптастырып, талғамымызды оятады екен. Жалпы халық ұғымында табиғат деген сөз жер-ана, туған жер, атамекен сөздерімен қатар тұрады.
Халқымыз ұрпақтарына табиғатты аялауды әрқашан әдеппен аңғартып отырған. Табиғатты аялап, оның пайдасын, қызығын көре білген, халқымыздың заңдылықтарын және сиқырлы сырларын жақсы білген. Ай шалқайып туса өзіне жайлы, шаруаға жайсыз, Аю оң айланса, көктем жылы болады деп ауа-райын болжап білген.
Енді осы табиғат сөзін естігенде көз алдымызға не елестейді?

Халық арасындағы туған жер туралы, табиғат туралы аңыздар халқымыздың табиғатты ардақтап пір тұтқанын дәлелдейді. Соның бір көрінісі Төле би туралы аңыз.
ә) Табиғат дегеніміз бұл бізді қоршаған орта. Демек, адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Ендеше, осы табиғи тепе-теңдік сақталып отырған жоқ. Өйткені адамдар табиғат байлығын есепсіз пайдаланып, экологиялық ойсырауға ұшырады. Туған өлкеміздің өзін ғана алып қарайтын болса:
— ауыл маңындағы ағаштардың кесілуі,
— бұлақ көздерімен өзендердің ластануы,
— қоқыс үйінділерінің көбеюі,
— кейбір аңдар мен құстардың түрлерінің жойылуы — бұл экологиялық проблема.
Міне, балалар, Білім мұхитынан жүзіп өттік. Келесі аралымыз Байланысшылар аралы. Бұл аралда Пошта ойынын ойнаймыз.
1-хат. Адам өміріне не қажет? (жарық, ауа, су, жылу, тамақ)
2-хат. Адам өзіне қажетті жағдайларды қайдан алады? (табиғаттан)
3-хат. Судың қасиеті. (мөлдір, сұйық, түссіз, иіссіз)
4-хат. Тірі табиғатты ата.( адам, өсімдік, жануар, құстар)
5-хат. Сиыр, қой, ешкі, жылқы, түйе, тауық, қаз, үйрек. (үй жануарлары)
6-хат. Өсімдік өсуі үшін не керек? (топырақ, су, ауа, жылу)
Оқушыларға сұрақ жазылған парақшалар таратылады. Тақтада жауабы жазылған үйлер тұрады. Оқушылар сәйкес хаттарды үйлерге таратуы керек.
Келесі аралымыз Қызыл кітап аралы.
Сирек кездесетін әрі жойылып кетуі қаупі бар өсімдіктер мен жануарларды қорғау мақсатында 1974 жылы Қазақстанда Қызыл кітап шықты.
Оның беті алуан түрлі болады. Қызыл парақтарында — жойылып кету қаупі бар жануарлар енеді. Ақ парағында — саны азайған жануарлар мен өсімдіктер енеді. Жасыл парағында — қайтадан аяласа қалпына келетіндер енеді. Осындай барымызды бағалау үшін елімізде әр түрлі қорықтар бар.

1-оқушы. 1997 жылы көктемде Алматы қаласында Құс қорғаушылар қоғамы құрылады. Бұл — сирек кездесетін құстарды және әдемі құстарды сақтаумен және өсірумен айналысатын қоғам. Қоғамда құстарды зерттеу, қорғау бөлімдері бар. Құсты сүйетін және ол туралы көп білгісі келетін кез келген адам бұл қоғамға мүше бола алады.
Бейне таспадан Қызыл кітапқа енген жануарлар тіршілігі көрсетіледі.

2-оқушы. Даламызда, тауларымызда топ-тобымен, үйірмен жүретін арқар, бұғы, қарақұйрық, орман сусары ақтырна, құндыз, дуадақ т.б. жануарларды оңайлықпен табу қиын.
Міне, балалар, байқағанымыздай, жер бетіндегі тыныстайтын ауамызды, сусындайтын мөлдір суымызды, желкілдеген жасыл желегімізді қорғамасақ, экологиялық апатқа ұшырайды.
Болжамдар бойынша біз қалдықсыз өмір сүретін боламыз деп болжанған, яғни еш нәрсені тастамайтын боламыз. Осыған біз өзімізді қазірден дайындауымыз керек.

Тапсырма 1. Келешекте бірнеше жылдар өткен соң біздің ауыл табиғатын қалай елестетесің?

Тапсырма 2. Табиғатты қорғау туралы маман болсаң не істер едің?

Тапсырма 3. Ішіндегі шырыны біткен пластмасса ыдысты тастай салмай, тағы қалай пайдалануға болады?
* су ішетін ыдыс ретінде
* су құйғыш ретінде
* заттар салып қоюға
* бірнеше тесіктер тесіп, су шашқыш ретінде.

Келесі аралымыз Ойшылдар аралы.
Бұл аралда кішкентай ғалымдар тұрады екен. Олар туған жер табиғатын қорғау керек пе, жоқ па деген екі пікірде ой-талас тудырыпты. Қане, ғалымдардың ой-пікірлерін тыңдайық!

Экологиялық тұжырым. Қазақстанның кең байтақ жерінде асқар тауда, ұшы-қиыры жоқ жазық дала, тұзы шығы.. жатқан сортаң да бар. Осының бәрі біздің табиғатымыздың сан алуандығы. Қазақстан Республикасының Конститутциясында Қазақстан Республикасының әрбір азаматы табиғатты қорғауға және сақтауға міндетті делінген. Ендеше, Отанымызды, атамекен жерімізді аялай білейік, қадір тұтайық!
Сабақ соңында Отан әні айтылып, қорытындыланады.

Тақырыбы: Ғажайып Қазақстан табиғаты.

Мақсаттары: 1) Оқушыларға Қазақстан табиғаты туралы түсінік беру, ой-өрісін дамыту;
2) Оқушылардың белсенділігін, қызығушылығын арттыру;
3) Экологиялық тәрбие беру. Оқушыларды табиғатқа ұқыпты қарауға, мейірімділікпен қарауға тәрбиелеу.

1. Кіріспе. Табиғатым әні орындалады.
Қазақстан табиғаты, сөз жоқ, шалқар шабыттың қайнар көзі, ол ақындар мен әншілердің қиялына қанат бітірген. Ол — аңыз-әңгімелер өлкесі, ән өлкесі. Бүгінгі тәрбие сағатымыздың тақырыбы: Ғажайып Қазақстан табиғаты.

2. Қазақстан — ол байтақ даланы алып жатыр, өзіне тән климаты, жер бедері бар. Мұнда құнарлы жайылым, сарқылмайтын су көздері, таулар кездеседі. Қазақстан таулары — табиғаттың бірегей туындысы.

Табиғат сөзін топтастырайық.
Табиғат — қоршаған орта — өлі, тірі болып бөлінеді.
Орталықтар бойынша жұмыс жүргіземіз
1. Өсімдік
2. Жануар
3. Құстар
4. Ертегі
5. Өнер
1. Өсімдік орталығы

Бір жағымда — ақ қайың,

Бір жағымда — көк терек.

Қайсысына тоқтайсың,

Гүл атқан бәрі көкке өрлеп.
Қазақстан алқабының өсімдіктер … жалғасы