Билік қазақстандық мұнайды неге соншалықты төмен бағалайды?

Бүкіл әлемде өнімді бөлу туралы келісім сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыс болып саналады. ӨБК-дан түсетін пайданы табиғи байлық иелері емес, мұнай алыптарының халықаралық консорциумдары алады. Мәселен, «Қазақстанның тәжіндегі гауһар» — Қашаған өндірілетін мұнайдың 2% ғана бізге тиесілі. Қазақстандықтар 16 жыл оның іске қосылуын және алғашқы табысын тағатсыздана күткен еді. Алайда, осы жылдың тамыз айында болған ауқымды апаттан кейін Халықаралық консорциумдар Қазақстанды осы жобадан түсетін пайдадан біржола айырған сияқты.

Orda.kz редакциясы ӨБК-ге байланысты Қазақстан қанша қаражат жоғалтатынын анықтауға тырысты.

Қазақстан Үкіметі Қашаған жобасынан қашанда көп үміт күтетін. Ендігі уақытта Shell және Eni бастаған Қашаған консорциумымен қоштасып, кен орнын мемлекеттің бақылауына алатын кез келген сияқты.

Өнімді бөлу туралы келісім (ӨБК) – бұл шетелдік инвестор өнімнің бір бөлігін өзіне қалдырып, екінші бөлігін мемлекет алатын шарт. Алғаш рет 1966 жылы Индонезияда өнімді бөлу туралы келісім немесе басқаша айтқанда «өндіріс шерингі» жасалды.

ӨБК сәйкес өндірілетін өнімнің бір бөлігі мұнай компаниясының шығындарын өтейді (Сost oil – өтемдік мұнай– газ шикізаты), ал қалған бөлігі тараптар арасында белгілі бір пропорцияда бөлінеді (Profit oil-пайдалы мұнай-газ шикізаты).

Әдетте, ӨБК пайдалы мұнайды есептеудің күрделі формулаларын қамтиды, бұл көбінесе кен орнының иесі мемлекетке емес, мұнай компанияларына пайдалы. Сонымен қатар, жобаны іске асыру кезінде консорциум неғұрлым көп төлесе, ол үшін соғұрлым тиімді болады.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазақстан үшін қиын уақытқа айналды. Каспийге шығу республика үшін энергетикалық компанияларды тартудың тамаша мүмкіндігі болды. Бірақ елде барлау үшін қаржылық немесе технологиялық мүмкіндіктер болған жоқ, сондықтан жалғыз шешім ірі трансұлттық энергетикалық консорциумдармен ӨБК жасасу еді.

«Қашаған» кен орны Каспий теңізінің солтүстік бөлігінде орналасқан, мұнай қоры 4,5 млрд тоннаға бағаланды.

2000 жылы «Қашаған» кен орны, ал екі жылдан кейін «Қаламқас-теңіз» ашылды. 2003 жылы «Ақтоты», «Қайран» және «Оңтүстік-Батыс Қашаған» кен орындары құрылды.

Бастапқыда мұнай өндіру 2008 жылдан басталады деп жоспарланған болатын, бірақ соңында бұл ресми түрде сегіз жылға шегерілді.

Қашағанда мұнай өндірудің алғашқы әрекеті 2013 жылдың қыркүйегінде басталды. Газ құбырының күкіртсутектің әсерінен жарылуы қазан айында екінші рет қазан айында қайталанды. North Caspian Operating Co (NCOC) мәселені 2014 жылдың ақпан айына дейін мұнай және газ құбырларын ауыстыру арқылы шешуге уәде берді, бірақ жоба жүзеге аспады. Сонымен қатар, «Қашаған» кен орнын игеру қымбаттай түсті, бұл консорциумның өтемдік мұнайдың (Cost oil) көп мөлшеріне құқығы бар екенін білдіреді. Бұл ретте осы Келісімде сатылған мұнайдың қанша пайызы Қазақстанға тиесілі екені белгісіз. Шикізатты өндіру мерзімінің бұзылуына байланысты ел миллиард долларға жуық қаражаттан айырылды.

Нәтижесінде үкімет мерзімдерді өзгертуге келісті, бірақ өтемақы ретінде халықаралық консорциумға «ҚазМұнайГаз» жобасын қосуды талап етті. Қазір ұлттық компанияның үлесі 16,88% — ды құрайды. Жобаның қалған қатысушылары SHELL, ENI, ExxonMobil, Total, CNPC және Inpex. Алайда кен орнындағы проблемалар азайған жоқ.

2016 жылғы 1 қарашада Қашағанда өндіру процесі коммерциялық деңгейге шықты. Бір айдан кейін экс-президент кен орнын ресми түрде іске қосты. Бірақ үш жыл өткен соң жоба кенеттен күрделі жөндеуді қажет ететінін мәлімдеді. Соның салдарынан барлық өндірістік нысандар тоқтатылды.

2017 жылы NCOC Қашаған кен орнында құстардың жаппай қырылғаны үшін 2,76 млн теңге төлеуі тиіс болатын. Содан кейін D аралында 243 өлі торғайдың қаңқалары табылды. Олар залалды 2018 жылдың 11 қаңтарына дейін өтеуге уәде берді.

2022 жылғы сәуірде Каспий жағалауына 200-ден астам итбалық ұшасы лақтырылды. Экология министрі Серікқали Брекешев жануарлардың қырылуы Қашағанмен байланысты емес екенін мәлімдеді. Дегенмен 15 сәуірде кен орнының маңында тереңдету жұмыстары басталды. Өткен жылы NCOC өкілдері 56 шақырым тереңдікте каналдар қазуға шешім қабылдады.

2021 жылғы 15 желтоқсанда «ҚазТрансГаз» ұлттық компаниясы мен NCOC Қашаған кен орнының 2022-2023 жылдарға арналған 2а кезеңін базалық жобалау бойынша бірлескен жұмысы туралы келісімге қол қойды.

Тараптар сондай-ақ жылына 2 млрд текше метр күкіртті газды өңдеу есебінен мұнай өндіруді тәулігіне 50 мың баррельге арттыруды жоспарлап отыр. NCOC қолданыстағы трассамен күкіртті газды тасымалдау үшін екі газ құбырын салуды талап етеді.

Қашаған кен орнында мұнай өндіруден түскен кірістен 2041 жылға дейін қаржы шамамен былайша бөлінетін болады: Қазақстанға ұлттық компанияның үлесін ескере отырып – 26%, консорциумға – 36%-ы тиесілі.
Фото: inform.kz