Кәсіпорынның инвестициялық қаржылары
ЖОСПАР.
Тақырыбы: Кәсіпорынның инвестициялық қаржылары..
Кіріспе………………………………………………………………………………………………..
1-бµлім. Салықтардың экономикалық маңызы.
1.1. Салыќтардыњ экономикалыќ мазм±ны……………………………………………….
1.2 Салық салу принциптері…………………………………….. …………………………….
1.3. Қазақстан Республикасының салық жүйесі . ……………………………………..
2-бµлім Кәсіпорын табыстарына салық салуды ұйымдастыру.
2.1 Салық төлешілердің құқықтары мен міндеттері. ………………………………….
2.2 Кәсіпорынның салық төлемдерін талдау ……………………………..
2.3 Салық міндеттемесін орындау, салық кезеңдері ………………………………
Ќорытынды:……………………………………………………………………………………………….
Пайдаланѓан єдебиеттер…………………………………………………………………………….
Ќосымшалар
Кіріспе
Нарықтық қатынастар әлемнің көптеген мемлекеттерінің, әсіресе дамушы елдерде экономикасына тән. Олардың нарықтық экономикаға өту жолдары және олардың қалыптасуының негізгі жағдайлары барлық жерде бірдей болған емес. Қазіргі заманғы жағдайда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты Қазақстанда да мезгілде екі күрделі міндетті экономикалық дағдарысты жеңу және нарықтық қатынастарға өту жөніндегі шараларды жүзеге асыруды шешу ситуациясы қалыптасты.
Қазақстанда экономикалық жағынан күшті және дамыған мемлекет құру және оны жаңғырту үшін іс-жүзінде барлық жағдай бар. Республиканың экономикалық потенциалы төмендегідей: Қазақстан 2 миллион 717,3 мың шаршы километір жер аумағын алып жатыр. Бұл дүние жүзіндегі Англия, Франция,Германия, Италия, Испания, Бельгия, Жапония, Финляндия және Люксембург сияқты ірі мемлекеттердің барлығын қосқандағы көлемінің жиынтығына тең келеді. өзінің жер аумағы жағынан Қазақстан дүние жүзінде тоѓызыншы орын алады. Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев жарық көрген “Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы” атты еңбегінде Республиканың материалдық өндірісін жаңғыртудың артықшылығы бар жєне оныњ төмендегідей бағыттары белгіленген:
-рынокты азық түлікпен және халық тұтынатын тауарлармен толтыру;
-құрылыс және құрылыс индустриясының базасын нығайту;
-қара және түсті металлургияның соңғы жетістіктерін құру, экономиканың шикізаттың бағытын өзгерту;
-ғылымға негізделген өндіріс пен машина жасауды дамыту, қорғаныс кәсіпорындарын деверсификациялау және конверсиялары;
-экологиялық таза технологияларды енгізу;
-транспорттың , байланыстың, энергетиканың, туризмнің, мейрамхана жүйелерінің және басқаларының қазіргі заманғы инфрақұрлымдарын қалыптастыру.
Н.Ә.Назарбаев – біз тек осындай ғана міндетті алға қойып отырмыз және оны Қазақстанда шешуге тиіспіз. Міне, осы жерде қоғам алдында көкейтесті мәселе-іскерлікті дамыту мен бизнесмендерді тәрбиелеу мәселесі тұр. Ол өзінің ауқымы жағынан болсын, күрделілігі жағынан болсын, өз уақытысында шешілген ұлттық шығармашылық интелегенцияны қалыптастыру проблемасымен бірде-бір кем түспейді. Бұл үшін нарықтық экономикасы мен бизнесі дамыған, оны дамытудың көне дәстүрлерін сақтаған және тұрғындарының көптеген бөлігі іскер бизнесмен әлеуметтік тобына жататын елдердегі іскерліктің тәжірибесін, практикасын, теориясы мен әдістемесін оқып үйреніп негізінде бизнес бойынша теориялық және практикалық білім керек.
1.1. Салыќтардыњ экономикалыќ мазм±ны
Салыќтар — тауарлы µндіріспен бірге ќоѓамынњ топќа бµлінуімен жєнен мемлекеттіњ пайда болуымен оѓан єскер, сот, ќызметкерлер ±стауѓа ќаражаттыњ ќажет болуынан пайда болды.
Салыќтыњ экономикалыќ мєні – шаруашылыќ субъектілерінен, азаматтардан ±лттыќ табыстыњ бір бµлігін алу жµніндегі µндірістік ќатынастардыњ бір бµлігі болып табылатындыѓында.
Салыќтыњ мєні мемлекет µз пайдасына жалпы ішкі µнімніњ (ЖІ¤) белгілі мµлшерін наќтылы жарна ретінде алып ќалады.
Салыќтар мемлекеттіњ µмір с‰руініњ негізі болып саналады. Мемлекетті ±стау ‰шін халыќтыњ аќшалай немесе натуралдыќ формада т±раќты т‰рде тµлейтін жарналары ќажет болады. Адамзаттыњ даму тарихында салыќтыњ нысандары мен єдістері мемлекеттіњ с±ранымдары мен ќажетттеріне ќарай бейімделіп, µзгерістерге ±шырап отырды. Салыќтар тауар – аќша ќатынастарынан тыс ќолданылады. Натуралды салыќтардыњ мµлшері мен т‰рі наќты жергілікті жаѓдайларѓа баѓынѓан. Мысалы, бір адамнан бір ќ±ндыз терісі немесе он п±т т±з жєне таѓы басќа алынѓан. Тауар аќша ќатынастарыныњ ныѓаюымен натуралды салыќтыњ ролі айтарлыќтай азайды. Дегенмен олар соњѓы уаќытќа дейін пайдаланылды (1953 жылѓа дейін ж‰н, ж±мыртќа, с‰т, май µткізген).
Егер екі мемлекет бір бір імен соѓыс ж‰ргізсе, жењген мемлекет жењілген мемлекеттіњ барлыќ байлыѓын тонап алады, болмаса белгілі бір мµлшерде салыќ салып отырѓан.
Салыќтарѓа экономикалыќ єдебиеттерде єрт‰рлі аныќтамамен т‰сініктеме берілген. Мєселен Салыќ кодексінде “Салыќтар – мемлекет бір жаќты тєртіппен зањ ж‰зінде белгіленген, белгілі бір мµлшерде ж‰ргізетін, ќайтарымсыз жєне µтеусіз сипатта болатын бюджетне тµленетін міндетті аќшалай жарналар” деп атап кµрсеткен.
Салыќ – зањды актілерге сєйкес салыќ тµлеушілермен ж‰зеге асырылатын бюджетне тµленетін міндетті тµлем.
Салыќ – белгілі бір объектілерден тµленетін тµлем.
Салыќ дегеніміз – белгілі бір мерзімде жєне белгілі бір кµлемде алынатын, зањ бойынша ќарастырылѓан міндетті тµлемдер.
Ќорыта айтќанда, барлыќ аныќтамалар бір негізде ќ±раушы ж‰йе екендігін байќауѓа болады.
Салыќты басќа да тµлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салыќ белгілі бір объектілерден (табыс, м‰лік, тауар, жер, кµлік, м±ра) тµленеді.
Салыќ элементтері – салыќ зањы регламенттелген салыќтыњ ќолданылу жаѓдайын аныќтайтын ќ±рамдас бµліктерініњ жиынтыѓы.
Салыќтыњ бірнеше элементтері бар, атап айтќанда:
- Салыќ субъектісі
- Салыќ объектісі
- Салыќ кµзі
- Салыќ мµлшері
- Салыќ жењілдіктері
- Салыќ ставкасы
- Салыќ кезењі
- Салыќты есептеу тєртібі
- Салыќ есептілігі
- Салыќ тµлеу тєртібі.
Салыќ субъектісі – зањды немесе жеке т±лѓаѓа яѓни салыќты тµлеушілерді айтамыз.
Салыќты тµлеушілер:
- Ќызметткерлер — µз ењбегімен матриалды жєне матриалды емес игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір т‰сім алатындар яѓни жеке т±лѓалар
- Шаруашылыќ субъектілер – капитал иелері, яѓни зањды т±лѓалар
Салыќ тµлеуші – салыќты жєне бюджетке тµленетін басќа да міндетті тµлемдерді тµлеуші болып табылатын т±лѓа.
Т±лѓа – жеке жєне зањды т±лѓа болып бµлінеді.
Жеке т±лѓа – ЌР –ныњ азаматы, шет мемлекеттіњ азаматы, азаматтыѓы жоќ адам.
Салыќ тасымалдаушылар – іс ж‰зінде салыќ ауыртпалыѓы т‰сетін жеке т±лѓалар, соњѓы салыќ тµлеушілер, яѓни мемлекет азаматтары.
Зањды т±лѓа – ЌР – ныњ немесе шет мемлекеттіњ зањдарына сєйкес азаматтыќ, оныњ ішінде шаруашылыќ ќ±ќыќтары мен міндеттері субъектісі ретінде єрекет ететін ±йым (шетелдік зањды т±лѓа) немесе кєсіпорын. Шет мемлекеттіњ зањдарына сєйкес ќ±рылѓан компания, ±йым немесе басќа да корпорациялыќ ќ±ралым. Зањды т±лѓаныњ µз балансы, елтањбасы, мµрі жєне банкіде есеп айрысу шот есебі болады.
Салыќ кодексініњ маќсаттары ‰шін олар ќ±рылѓан шет мемлекеттіњ зањды т±лѓасы мєртебесіне ие ме, жоќ па – оѓан ќарамастан дербес зањды т±лѓалар ретінде ќарастырылады.
Салыќтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
- µндіріп алу тєсілі немесе салыќ салу объектісі бойынша: тікелей жєне жанама салыќ;
- тікелей салыќтар: наќты жєне дербес салыќтар;
- объектініњ экономикалыќ белгілері бойынша: т±тынуѓа жєне табысќа салынатын салыќтар:
- салыќ кµлемін аныќтау тєсілі бойынша: ‰йлесімді, ‰демелі, кемімелі салыќ;
- салыќ сомасы т‰сетін бюджет дењгейіне немесе салыќты алатын жєне оѓан билік жасайтын органѓ,а ќарай: респеубликалыќ жєне жергілікті салыќ;
- пайдалну ретіне ќарай: жалпы жєне маќсатты салыќт ар;
- салыќтарды тµлеуге байланысты затай жєне аќшалай салыќтар;
- салыќ сбуъектілеріне ќарай: звањды жєне жеке т±лѓалардыњ салыќтары
- салыќтардыњ ќолданылу ќызметтеріне орай: жай жєне тµтенше салыќтар
- салыќ есептеуі жєцне тµлеу субеъктісі бойынша: ќызметаќылы жєне ќызметиаќысыз салыќтар
- салыќ базасыныњ пайда болуы жєне салыќтарды тµлеу кµзіне ќарай аќтивті жєіне пассивті салыќтар
- салыќтарды салыќ тµлеушілердіњ арасында бµлуге байланысты: ‰лестірме жєне, санкциялыќ
- салыќтардыњ тµленуіне ќарай т±раќты жєне бір жолѓы салыќтар.
¤ндіріп алу тєсілі немесе салыќтарды салу объектісі бойынша:
- тікелей салыќ
- жанама салыќ
Тікелей салыќ – тікелей табыс немес меншік иеленушілерден алынады. Оѓан жататындар: корпорациялыќ табыс салыѓы, жеке табыс салыѓы, жер ќойнауын пайдаланушылардыњ салыќтары, єлекуметтік салыќ, жер салыѓы жєне м‰лік салыѓы.
Жанама салыќ – тауар баѓасына ќосылады жєне тауар сатќанда т±тынушылардан µнідіріп алынады. Мєселен ќосылѓан ќ±н салыѓы, акциз салыѓы.
Жаанама салыќтардыњ ауыртпалыѓы тауарларды соњѓы т±тынушы — азаматтарѓа т‰седі. Жанама салыќтарда тµлеу кµзін мемлекеттердіњ µз тауар баѓасына дерективті тєртіппен ‰стеме бекіту жолымен ќалыптастырады. Жанама салыќтар тауарларт мен ќызметтердіњ баѓасы арќылы алынады. Олар тауар баѓасын арттырады. ¤йткені тауар баѓасына немесе ќызметке, тарифне ‰стеме т‰рінде ќосылады жєне сатып алушы тµлейді.
Салықтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
- Өндіріп алу тәсілі немесе салық салу обьектісі бойынша: тікелей және жанама салық;
- Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар;
- Обьектінің экономикалық белгілері бойынша: тұтынуға және табысқа салынатын салықтар;
- Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді, үдемелі және кемімелі салық;
- Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай: республикалық және жергілікті салық;
- Пайдалану ретіне қарай: жалпы және мақсатты салықтар;
- Салықтарды төлеуге байланысты: заттай және ақшалай салықтар;
- Салық субьектілеріне қарай: заңды және жеке тұлғалардың салықтары;
- Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай: жай және төтенше салықтар;
- Салықты есептеу және төлеу субьектісі бойынша: қызметақылы және қызметақысыз салықтар;
11.Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай: активті және пассивті салық;
- Салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге байланысты: үлестірме және санды салықтар;
- Салықтардың төленуіне қарай: тұрақты және біржолғы салықтар.
- Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу обьектісі бойынша:
- тікелей салық;
- жанама салық.
Тікелей салық – тікелей табыс немесе меншік иеленушілерден алынады. Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы.
Мәселен, жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс атқарады, табыс табады, мүлік алады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен: қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалығы тауарларды соңғы тұтынушы – азаматтарға түседi. Жанама салықтарда төлеу көзiн мемлекеттiң өзi тауар бағасына директивтi тәртiппен үстеме бекiту жолымен қалыптастырады. Жанама салықтар – тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын арттырады, өйткенi тауар бағасына немесе қызметке, тарифке үстеме түрiнде қосылады және сатып алушы төлейдi.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
- әмбебап жанама салықтар;
- жеке жанама салықтар;
- қазыналық монополия;
- кедендік баж.
1.Әмбебап жанама салықтар
Бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын салық.
Айналым салығы (әмбебеп акциз деп аталады) тауарларды өткізуді жүзеге асыратын ұйымдардан, жеке кәсіпкерлерден жалпы айналым құнынан пайыз түрінде алынады. Бұл бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германия және Франция мемлекеттерінде пайда болды, кейінірек әлемнің көптеген мемлекеттерінде, соның ішінде КСРО-да қолданылды.
Сатып алуға салынатын салық айналымға салынатын салықтың түрлері болып табылады. Көтерме сауда орындарына тауарды өткізу кезіндегі айналымға салық салынады. Бұл салық түрін Ресей, АҚШ-тың көптеген штаттары, Канада провинцияларының көпшілігі, Жапония елдерінде қолданылып келеді. Салық салу обьектісі – тауарды соңғы тұтынушыға өткізу бойынша айналым болып саналады.
Сатуға салынатын салық тауар бағасынан белгілі бір пайыз түрінде ставка бойынша жүзеге асады.
Қазіргі кезде кең көлемде әлемнің көптеген мемлекеттерінде, оның ішінде Еуропалық Экономикалық Одақтың барлық елдерінде және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы республикаларында қосылған құнға салынатын салық қолданылады. Бұл жөнінде арнайы тоқталамыз.
- Жеке жанама салықтар
Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл салық акциз деп аталады. ХХ ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз салынып келді.
- Қазыналық монополиялық салықтар
Мұнда тауарлардың басым бөлігін мемлекет өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың бағасын мемлекет бекітеді. Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өткізуден түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады.
Тікелей және жанама салықтардың бірнеше ерекшеліктері бар:
- біріншіден, тікелей салық төлеушілер сияқты, жанама салықтарда заңды тұлғалар салық субьектісі ретінде салық төлеуші болып табылады. Бірақ, бұл жерде салық төлеуші болып тауарды (жұмыс, қызмет) сатушылар саналады. Тауарды тұтынушы мемлекетпен салықтық қарым-қатынаста және салық төлеуші ретінде ешқандай келісімге келмейді. Тауарды тұтынушы тауарды сатушымен келісімге келеді, бірақ бұл салықтық қатынастар болмаса да, тауар-ақша қатынастары болып саналады;
- екіншіден, жанама салықтарда төлем көзі ретінде – сатушының жалпы табысы, яғни өнімді өткізуден түскен түсім қарастырылады. Салық төлеушілер салықты өзінің меншікті қаражаттарынан (салық төлеушілердің меншігі ақша қаражаттарынан) төлейді.
Тікелей және жанама салықтардың салық салу обьектілеріне және басқа да белгілеріне байланысты бірнеше айырмашылықтары бар. Атап айтқанда:
- бірінші, салық обьектісі мен салық бұйымына байланысты. Жанама салықтар кезінде тауарды өткізумен байланысты болады. Мәселен, қосылған құн салығында салық обьектісі ретінде нақты өткізілген тауарлар, ал салық бұйымы — өткізуден түскен түсім немесе баламалы қосылған құн. Ал акциз салығында салық обьектісі ретінде – нақты өткізілген акцизделетін тауарлар, ал салық бұйымы — өткізілген акцизделетін тауарлардың құны немесе саны. Ал тікелей салықтар кезінде салық обьектісі ретінде – меншік құқықтары (шаруашылық иеліктері, ал салық бұйымы – ақша түріндегі мүліктер (жеке табыс салығы, әлеуметтік салық), болмаса заттар (жер учаскесі, мүліктер, көлік құралдары);
- екінші, салықты төлеу көздерінің қалыптасуына орай. Жанама салықтар кезінде төлем көзін мемлекет тауар бағаларына үстеме ретінде бекітеді. Сондықтан салық төлеушілер тауар өткізгені жөнінде төлемді алған кезде, сонымен қатар түсімнің құрамында төленуге тиіс салық сомасын да алады.
Ал тікелей салықтарда салықтың төлем көзін салық төлеушінің қатысуымен жасалады.
- Кедендік баж
Бұл — мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды заттардан алынатын ақшалай төлемдері.
- Нақты және дербес салықтар
Тікелей салықтар нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.
Нақты салықтар деп (ағылшын сөзі, real — мүлік) – мүлікке салынатын салықты атаймыз.
Нақты салықтарда мүмкiндiктер сыртқы белгiлерiне қарап алынады, яғни салық салуда салық объектi назарға алынады.
Нақты салықтарға қатыстылар:
- мүлік салығы;
- көлік құралдары салығы;
- жер салығы.
Дербес салықтар (кейде жеке деп аталады) деп салық төлеушілердің табыстарына салынатын салықтарды атауға болады.
Дербес салықтарда тек табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушiнiң қаржылық жағдайы да ескерiледi.
Қазақстан Республикасында дербес салықтарға жататындар:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- жер қойнауын пайдаланушылардағы үстеме пайда салығы;
- әлеуметтік салық.
Дербес салықтардың нақты салықтардан айырмашылығы салық төлеушілердің нақты төлем қабілеттігін көрсетеді, яғни салықты төлеудің көзі болып, олардың алған ақша қаражаттары болып саналады.
Сонымен қатар дербес салықтар салық төлеушілердің табыстылығын есептеуге де көмектеседі. Бірақ мұнда салық төлеушілердің салық салынатын обьектілерінен (жер учаскесі, құрылыс, көлік құралдары) алынатын табыстарының орта есебі есепке алынады.
Нақты салықтар мемлекет үшін тиімді болып саналады, яғни жеке салықтарға қарағанда төлемді өндіріп алу және бақылау оңайға соғады. Мәселен, тапқан табыстарды әр түрлі бухгалтерлік жымқырулар арқылы немесе қолма-қол ақша қаражаттарымен жасалған операцияларды есепке алмау жолымен (черная нала) жасыруға болады. Ал енді салық салынатын тұрғын үйді еш жерге жасыра да, тығып қояда алмайсың.
- Сонымен бірге салықтарды объектiнiң экономикалық белгiлерi бойынша былайша бөлуге болады:
- тұтынуға салынатын салықтар;
- табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салық – мұнда белгілі бір тауарларға (қызмет көрсету) салық салынады. Көптеген мемлекеттерде тұтыну салығы деп аталады.
Табысқа салынатын салық – салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
- Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша:
а) үйлесімді салық – табыс көлеміне қарамастан салық мөлшері өзгеріссіз қалады, яғни табыс қаншама өскенімен салық ставкасы сол күйінде қалады. Мысалы: корпорациялық табыс салығы 30% , қосылған құн салығы 15%.
ә) үдемелі салық – салық мөлшері табыстың өсуіне қарай өсіп отырады, мәселен жеке табыс салығын алуға болады 5-20%.
б) кемімелі салық – салық мөлшері табыс өскен сайын кеміп отырады. Мұндай салық түрі біздің елімізде қолданысқа енгізілген жоқ. Кейбір мемлекеттерде салық төлеуді ынталандыру мақсатында жиі қолданылады.
- Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай:
- жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
- жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.
Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:
- cалықты кім бекітеді (орталық және жергілікті орган);
- аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық салудың шарттарын кім анықтайды;
- cалықтар бюджеттің қай түріне бекітілген (республикалық және жергілікті), яғни мемлекеттік салықтар республикалық бюджетке, жергілікті салықтар жергілікті бюджетке түседі;
- қай бюджеттің табысы болып саналады.
Қазақстан Республикасында салықтардың жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінуі 1995 жылы 24 сәуірде Қазақстан Республикасы Президентінің “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Жарлығына сәйкес жүзеге асырылды. Сол кезде 5 мемлекеттік және 6 жергілікті салықтар болды.
Жалпы мемлекеттік салықтар:
- Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы.
- Қосылған құнға салынатын салық.
- Акциздер.
- Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық.
- Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
- Жер салығы.
- Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық.
- Көлік құралдарына салынатын салық.
- Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым.
- Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым.
- Аукциондардан алынатын алым.
Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай салықтарды:
- активті салық;
- пассивті салық болып бөлінеді.
Активті салық салық төлеушінің ағымдағы шаруашылық және өндірістік қызметтерінің нәтижесінде салық салынатын обьект, салық базасы және төлем көзі анықталады.
Мысал ретінде корпорациялық табыс салығын алуға болады. Салық төлеушілер өзінің өндірістік қызметі кезінде, белгілі бір өнім өндіреді, жұмыс атқарады және қызмет көрсетеді. Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізу арқылы табыс салады. Одан әрі салық салынатын табыс анықталады. Алынған табыс салық көзі болып саналады.
Активті салықтарға барлық жанама салықтар жатады.
Активті салық деп атауымыздың тағы бір себебі, бұл салық төлеушілердің белсенді жұмыстарының нәтижесі болып табылады.
Пассивті салық кезінде салық обьектілері және салықтық іс-әрекет салық төлеушілердің қызметтеріне және тәртібіне сәйкес емес, яғни салық төлеушілердің белгілі бір қызметтерінің нәтижесінде алынған түсім, табыс, пайдаға байланысты болмайды. Салықты төлеу көзі салық салудың ешқандай обьектілеріне немесе салық базасына сәйкес келмейді. Салық төлеуші салықты төлеу үшін ақшаны қайдан алады және қалай табады – мұнда мемлекеттің еш жұмысы жоқ және қызықпайды да.
Ең бастысы салықты төлеу — салық төлеушінің негізгі міндеті болып саналады.
Пассивті салықтардың обьектілеріне мыналарды жатқызуға болады:
- біріншіден, субьектінің кейбір жағдайларына салық салынады: мәселен некеде болмауы, баладан бас тарту, бойдақ салығы, жеке басқа немесе аз отбасылы азаматтарға салық салу;
- екіншіден, белгілі бір заттарға салық салу. Мұндай заттарға: өндірістік ғимарат, үй, саяжай, құрылыс, экипаж, автокөлік, жануарлар, көлік құралдары, сақал, үй қызметкерлері, құлдар, жер учаскесі және тағы басқалар жатады.
- Үлестірме және санды салықтар
Сонымен қатар салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге байланысты былайша бөлуге болады:
- үлестірме (репартиционды, контингенттеу);
- сандық (үлесті).
Үлестірме салықтың мөлшері ертедегі салық салудың кезінде кең көлемде қолданылған. Мемлекет өзінің қажеттілігі үшін нақты шығындарды жүзеге асырған. Мәселен, тұтқынға түскен патшаны сатып алу, қамалдар салу. Бұл шығындардың сомасы салық төлеушілердің арасында бөлініп отырған (таратылған) – адам басына белгілі бір сомадан белгіленген еді.
Ал санды салықтар нақты шығындарды жабудағы қажеттіліктер үшін емес, керісінше, салық төлеушінің мүмкіндіктеріне қарай салық төлейді. Бұл салықтар салық төлеушінің мүліктік жағдайын тікелей немесе жанама есепке алады.
- Тұрақты және біржолғы салықтар
Салықтар тұрақты (жүйелі, ағымды) және біржолғы болып бөлінеді.
Тұрақты салықтар дегеніміз салық төлеушілердің меншігіндегі мүліктеріне немесе табыс табудағы қызметтеріне белгілі бір мерзім аралығында тұрақты түрде салық салынып отырады.
1.2. Салық салу принциптері
Салыќ бюджетне тµленетін міндетті тµлем болып саналатын болса, ал салыќ салу салыќтыњ т‰рлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу жєне тµлеу тєртібіндегі мемлекеттіњ жалпы ережелерін ќарастырады. Мемлекеттіњ тиімді салыќ салу процесін ж‰зеге асыру ‰шін бірнеше принциптері бар:
Салыќтардыњ созылымдылыќ принципі – б±л принциптіњ мєні мынады, яѓни мемлекет µзініњ к‰нделікті с±ранысына байланысты салыќ ставкасын кµтере немесе тµмендете алады.
Салыќ салудыњ салыќ кодексімен басќару принципі былайша µрнектеледі, яѓни салыќ тµлеу бойынша міндетті осы салыќтар салыќ кодексімен ќарастырылѓан жаѓдайда ѓана пайда болады.
Салыќ салудыњ шындыќ принципі болып салыќ салудыњ экономикалыќ принципі табылады. Салыќ салудыњ шындыќ принципі не сєйкес єрбір адам µз табысына сай мемлекетті ќолдауѓа ќатысуы ќажет.
Салыќ салудыњ ‰немділік принципі не сєйкес салыќ жинау ењ тµменгі шыѓындарда ж‰ргізілуі ќажет.
Ќазаќстан Республикасыныњ салыќ зањдарыныњ ережелері салыќ кодексінде белгіленген салыќ салу принциптеріне ќайшы келмеуі тиіс.
Ќазаќстан Республикасыныњ салыќ зањдары салыќ салудыњ бірнеше принциптеріне негізеледі, атап айтќанда:
- Бірінші, салыќ жєне бюджетне тµленетін басќа да міндетті тµлемдерді тµлеудіњ міндеттілігі,
- Екінші, салыќ салудыњ айќындылыѓы
- ‰шінші, салыќ салудыњ єділдігі
- тµртінші, салыќ ж‰йесініњ бірт±тастылыѓы
- бесінші, салыќ зањдарыныњ жариялыѓы принципі
1.Салық салудың міндеттілігі принципі
Салық төлеушілер салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті болуы тиіс. Бұл әрбір Қазақстандық азаматтың негізі борышы, парызы болып саналады.
- Салық салудың айқындығы принципі
Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдері әрбір салық төлеуші үшін айқын болуы тиіс.
Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібі салық заңдарында белгіленген.
3.Салық салудың әділдігі принципі
Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Кез-келген салық төлеуші үшін салық салу жүйесі әділетті түрде шешілуі қажет.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
4.Салық жүйесінің біртұтастығы принципі
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
5.Салық заңдарының жариялылығы принципі
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.
Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін экономист Адам Смит ұсынған еді.
Олар мыналар:
- салық әрбір төлеушінін табысына қарай салынуы тиіс;
- салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын-ала, әрі нақты белгіленуі тиіс;
- әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен салынуға тиіс;
- өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
Нақтырақ айтатын болсақ:
- әділеттілік;
- анықтылық;
- қолайлылық;
- жалпылық.
Бұл тізім тағыда 3 принциппен толықтырылады:
- жеткілікті және жалпымалықты қамтамасыз етеді (салықтардың мемлекеттің обьектілік қажетіне және мүмкіндігіне қарай ұлғайтуға болса, азайтуға да болады);
- керекті көзін және салық салудың обьектілерін таңдау;
- салық салудың бір дүркінділігі.
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып, салық салу жүйесін ретке келтірді.
Сондықтан Адам Смит: «Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес, бостандықтың белгісі» — деп жазды.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан «Ерік берілген тонау формасы» ретінде анықтады.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларация авторларының бірі Франклин: «Өмірде салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың» деп атап көрсетті.
АҚШ-та екі мейрам бар:
- туылған күні;
- салықты төлеген күні.
Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр ретінде қалыптасқан.
Салықты уақытысында төлеу міндет болып саналады. Себебі уақытысында төленбеген салықтың айыппұлы мен өсімпұлы өте жоғары болады. Осы дәстүр біздің қазақ халқында қалыптасса. Біздің еліміздің азаматтары салық төлеуде ешбір асықпайды-ау шіркін.
1.3.Қазақстан Республикасының салық жүйесі
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, өзіміздің ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды.
Нарықты экономика мен мемлекеттiң салық саясатының негiзгi мақсаты — бюджеттiң кіріс бөлiгiн қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты — салық жүйесiн құру және оның тиiмді қызмет етуiне мүмкiндiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Мемлекеттiң салық қызметi келесi бағыттардан тұрады:
- мемлекеттiң салық жүйесiнiң қалыптасуы;
- салық салу саласында мемлекет органдарының мiндетiн анықтау;
- арнайы салық органдарының жүйесiн қалыптастыру;
- салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру;
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең
1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің «ҚазКСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен ҚазКСР-нің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті қабылданды.
1991 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңына сәйкес сол кездегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне тоқталып өтейік.
І. Жалпы мемлекеттік салықтардың түрлері:
- Қосылған құнға салынатын салық.
- Пайдаға салынатын салық.
- Акциздер.
- Бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық.
- Экспорт пен импортқа салынатын салық.
- Кеден тарифі және баж салығы.
- Пайдалы қазбаларды геологиялық барлау және геологиялық іздестіру жұмыстарына байланысты шығындарды өтеуге жұмсалатын алым.
- Тіркелген (ренталық) төлемдер.
- Транспорт құралдарына салынатын салық.
- Автотранспорт құралдарын сатып алуға салынатын салық.
- Автотранспорт құралдарының Қазақстан Республикасына келіп кіргені үшін төленетін ақы.
- Заңды ұйымдардың мүлкіне салынатын салық.
- Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы.
- Мемлекеттік баж салығы.
- Табиғат ресурстарына салынатын салық.
- Колхозшылардың еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық.
ІІ. Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:
- Жер салығы.
- Жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық.
- Орман табысы.
- Су үшін төленетін ақы.
- Табысқа салынатын салық.
- Кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін алынатын алым.
- Кәсіпкерлік қызметтің субьектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан алынатын алым.
- Заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін алынатын алым.
- Елтаңбалық алым.
- Мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан мүлікке салынатын салық.
ІІІ. Жергілікті салықтар мен алымдар:
- Курорттық аймақта өндірістік мақсаттағы обьектілер құрылысына салынатын салық.
- Курорттық алым.
- Азаматтардан алынатын мақсатты алым.
- Жарнамаға салынатын салық.
- Автотранспорт құралдарын, есептеу техникасы және жеке компьютерлерді қайта сатуға салынатын салық.
- Автотранспортты аялдауға қойғаны үшін алынатын алым.
- Жергілікті символиканы пайдалану құқығы үшін алым.
- Ипподромдарда ат жарысына қатысқаны үшін алынатын алым.
- Ат жарысындағы ұтысы үшін алынатын алым.
- Ипподромдарда тотализатор ойынына қатысушы адамдардан алынатын алым.
- Тауар биржаларында және валютаны сату және сатып алу кезінде жасалған мәмілелерден алынатын алым.
- Аукциондық сатудан алынатын алым.
- Кино-телетүсірімдер өткізу құқығы үшін алынатын алым.
- Пәтер алуға берілген рұқсат қағаз (ордер) үшін алынатын алым.
- Ит иелерінен алынатын алым.
- Спиртті ішімдіктермен сауда-саттық жасау құқығы үшін алынатын лицензиялық алым.
- Жергілікті аукциондар өткізу және лотереялар ойнату құқығы үшін алынатын лицензиялық алым.
Екінші кезең
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық стандарт салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995 жылы 24 сәуірде «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті салықтар.
Жалпы мемлекеттік салықтар:
- Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы.
- Қосылған құнға салынатын салық.
- Акциздер.
- Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық.
- Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
- Жер салығы.
- Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық.
- Көлік құралдарына салынатын салық.
- Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым.
- Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым.
- Аукциондардан алынатын алым.
Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылы 16 шілдеде ғ440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды.
Осы кезде Қазақстан Республикасында салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдердің мынадай түрлері қолданылды:
- заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
- бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені және мемлекеттік тіркеуге жатпайтын акциялар эмиссиясының ұлттық бірыңғайландыру нөмірін бергені үшін алынатын алымдар;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
- әлеуметтік салық;
- автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша жүргені үшін алынатын алымдар;
- жер салығы;
9) заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық;
10) көлік құралдарына салынатын салық;
10-1) бірыңғай жер салығы;
11) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;
12) қызметтің жекеленген түрлерімен айналысу құқығын бергені үшін алынатын лицензиялық алым;
13) аукциондық сатудан алынатын алым;
14) Қазақстан Республикасының базарларында тауарларды сату құқығын бергені үшін алынатын алым;
15) Қазақстан Республикасының радиожиілік ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
16) заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәміздерін өз фирмалық атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алынатын алым;
16-1) заңды (мемлекеттік кәсіпорындарды, мемлекеттік мекемелер мен коммерциялық емес ұйымдарды қоспағанда) және жеке тұлғалардың “Қазақстан,” “Республика”, “Ұлттық” деген сөздерді (түбір сөз, сондай-ақ олардың кез-келген туынды сөзі түрінде) өздерінің фирмалық атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алым;
17) жеке тұлғалардың ставкасы есептеу базасының 1 пайызынан жоғары белгіленбейтін қолма-қол шетел валютасын сатып алғаны үшін алынатын алым.
Үшінші кезең
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртiбi жөніндегі билiк қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейдi.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодексінен, сондай-ақ қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 9 түрі бар. 2005 жылы акциз салығына қосымша ретінде “экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы” қосылды.
Салықтың түрлері:
- Корпорациялық табыс салығы.
- Жеке табыс салығы.
- Қосылған құн салығы.
- Акциздер.
4.1.Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы.
- Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері.
- Әлеуметтік салық.
- Жер салығы.
- Көлік салығы.
- Мүлік салығы.
Алым дегеніміз белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
Алым — анықталған құқықтық мәртебенi бергенi үшiн төлем болып саналады.
Алым — белгiлi бiр қызметтi жүзеге асыру құқығын бергені үшiн алынған төлем.
2002 жылы алымның 13 түрі болды. 2003 жылдан бастап “елтаңбалық алым ”алынып тасталды. 2005 жылы алымдарға өзгерістер енгізілді, яғни: “жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым” және “кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу үшін” және «туындылар мен сабақтас құқықтар объектiлерiне құқықтарды, туындылар мен сабақтас құқықтар объектiлерiн пайдалануға лицензиялық шарттарды мемлекеттiк тiркеу үшiн» алымдары қосылды.
Алымдардың түрлері:
- Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
- Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
- Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
- Жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым (2005 жылы 1 қаңтардан).
- Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
- Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
- Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
- Кеменінің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу үшін алым (2005 жылы 1 қаңтардан).
- Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
- Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8-1. Туындылар мен сабақтас құқықтар объектiлерiне құқықтарды, туындылар мен сабақтас құқықтар объектiлерiн пайдалануға лицензиялық шарттарды мемлекеттiк тiркеу үшiн алым (2006 жылы 1 қаңтардан).
- Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы.
- Аукциондардан алынатын алым.
- Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
- Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Төлемақы дегеніміз белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін міндетті төлем.
Төлемақы – мемлекет меншiгiндегi объектілердi пайдаланғаны үшiн төлем болып саналады.
Төлемақының 9 түрі бар. 2005 жылы төлемақыға өзгеріс енгізілді. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақыға қосымша ретінде “қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төлемақы” төлейді.
Төлемақының түрлері:
- Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
- Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
- Қоршаған ортаны ластаған үшін төлемақы.
- Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
- Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
- Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
- Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
- Қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төлемақы (2005 жылы 1 қаңтардан).
- Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
- Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
Мемлекеттік баж дегеніміз — уәкiлдiк берiлген мемлекеттiк органдардың немесе лауазымды адамдардың заңдық мәнi бар iс-қимылдар жасағаны үшiн және құжаттарды бергенi үшiн алынатын мiндеттi төлем.
Баж салығы — алып келiнген, сыртқа шығарылатын, сондай-ақ транзиттi тауарлар, бұйымдар мен қызметтерден алынатын салықтар.
Мемлекеттiк баж салығы — төленетiн қызмет тiзiмi заңды және жеке тұлғалар мүддесi үшiн жасалатын әрекеттердi iздену арыздарын қамтиды.
Кеден төлемдері
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- алдын-ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы;
- алымдар.
2.1 Салық төлешілердің құқықтары мен міндеттері
- Салық төлеушінің құқықтары
Салық төлеуші:
— қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі органдарынан ақпарат алуға;
— салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін жеке өзі не өз өкілі арқылы немесе салық консультантының қатысуымен білдіруге;
— салық бақылау нәтижелерін алуға;
— салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі органдарына түсіндірме табыс етуге;
— жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алуға;
— Салық кодексінде және ҚР-ның басқа да заң актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне(әрекетсіздігіне) шағым жасауға;
— салық құпиясын сақталуын талап етуге;
— салық салуға қатысы жоқ ақпаратпен құжаттар табыс етпеуге құқылы.
Салық төлеушінің ҚР-ның салық заңдарына көзделген өзге де құқықтары бар.
- Салық төлеушінің міндеттері
Салық төлеуші:
— Салық кодексіне сәйкес салық міндеттемелерін дер көзінде және толық көлемінде орындауға;
— салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ қызметтік міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
— нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беруге;
— салық есептілігі мен құжаттарды Салық кодексінде көзделген тәртіппен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының трансферттік бағаларды қолдану кезінде мемлекеттік бақылау мәселелерін реттейтін заңдарында көзделген ақпарат пен құжаттарды табыс етуге ;
— Салық кодексіне сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк карточкаларымен, чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізуге;
заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуына және (немесе) таратылуына жеке кәсіпкердің кәсіпкерлік қызметінің тоқталуына байланысты құжаттық тексеруді жұргізу туралы салық органына өтініш беруге міндетті.
Салық төлеуші Салық кодексінде көзделген өзге де міндеттерді орындайды
- Кәсіпорынның салық төлемдерін талдау
Салықтардың түрлері.
Корпоративтік табыс салығы. Корпоративтік табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу 631 «Төлеуге жататын ағымдағы табыс салығы» деген пассивтік шотында жүреді.
| Корпоративтік табыс салығын төлеушілер | Салық салынатын обьектілері | Салық мөлшерлемесі | Салықтық кезең |
| Заңды тұлға, ҚР резиденттері (бұларға Ұлттық банкі мен мемлекеттік ұйымдар кірмейді) | Салық салынатын табыс | 30% | Кален-дарлық жыл |
| Төлем кезінде алфынатын табысқа салынатын салық | 15% | ||
| Заңды тұлға, ҚР резиденттері, олар үшін жер өндірушінің негізгі құралы б.т. | Салық салынатын табыс | 10% | Кален-дарлық жыл |
| ҚР тұрақты ұйымдар арқылы, қызметін жүзеге асыратын резиденттер емес заңды тұлғалар | Салық салынатын табыс | 30% | Кален-дарлық жыл |
| Таза табыс | 15% | ||
| ҚР-да төлем кезінде табылатын резидент-тер емес заңды тұлғалар | Төлем кезінде алынатын табысқа салықатын салық | 15% марапаттау мен қатысу үлесінен алынған табыстар, дивиденттер;
10% тәуекелділіктен сақтан-дыру келісім шарты бойынша төленетін, сақтандыру пайдасы; 5% тәуекелділіктен қайта сақтандыру келісім шарты бойынша төленетін, сақтандыру пайдасы; 5% Халықаралық тасымал-дауда транспорттық қызмет көрсетуден түскен табыс; 20% басқа да табыстар. |
Корпоративтік табыс салығының салық салынатын негізгі обьектісі салық салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс жиынтығы мен шегерімнің (тұрақты мекемелер арқылы қызметін жүзеге асырмайтын, резидент еместерді қоспағанда) арасындағы айырмасы арқылы анықтайды:
| Салық салынатын табыс | = | Жылдық табыс жиынтығы | — | Шегерімдер |
Алынған сыйақы (мүдде) бойынша шегерім келесі деңгейдек жасалынады: Сыйақы қатарына алынған несие (кредит, займ), мүліктер, дисконттар мен депозиттер жатады.
— несиелер (займдар) бойынша, оның ішінде қаржылық лизинг бойынша да, депозиттер, сондай-ақ мүліктерде теңгемен алынса (немесе орналастырылса), онда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен қайта қаржыландырудың 1,5-ке еселенген ресми мөлшерлемесі бойынша шығарылған сомасы шегінде шегеріледі, ал ол шетел валютасында берілген (немесе орналастырылған) болса, онда ол Лондонның банкаралық рыногының 2-ге еселенген мөлшерлемесі (ставкасы) бойынша шығарылған соманың шегінде шегерілуге тиіс. (3)
Жоғарыдағы шектеулермен қоса, несиенің максималды марапаттау сомасы да шегерімге жатады:
| Заңды тұлға – резиденттеріне төлейтін, марапаттау және шегерімге жатқызуға болатын сомасы | = | Төлеу көзінен ұсталынған марапаттау сомасы | х | Төлем көзінен ұсталатын табыс салығының мөлшерлемесі (15%)
Корпоративтік салығының мөлшерлемесі (30%) |
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі және Лондонның банкаралық рыногының депозиттерді, бағалы қағаз қарыздары, мүліктерді, сондай-ақ несиені (қарызды) рәсімдеу кезіндегі мөлшерлемесі пайдаланады.
Келісім-шартқа сәйкес несие (қарыз) үшін марапаттау сомасын есептеу кезінде қалқып жүретін мөлшерлемесі және сол мәміленің (операцияның) нақты жасалған күніндегі мөлшерлемесі есепке алынады.
Күмәнді міндеттемелердің төленуі бойынша жасалатын шегерім. Егер де бұрындары күмәнді деп танылған табысты салық төлеуші кредиторға төлесе, онда оның сол төленген деңгейінде шегерім жасауға рұқсат етіледі.
Күмәнді қарыз талабы бойынша шегерім тиісті құжаттармен расталса және ол бухгалтерлің есепте көрсетілсе ғана жасалады. Күмәнді қарыз талабы – негізінен Қазақстан Республикасының заң тұлғалары және жеке кәсіпкерлері көрсеткен қызметінің, атқарған жұмысының, сатқан тауарының нәтижесінде шығатын талап: сондай-вақ Қазақстан Республикасында тұрықта ұйымдар арқфылы қызметін жүзеге асырып жүрген заңды тұлға-резидент еместердің де және үш жылға дейін талабын қанағаттандырмаған кезде, немесе Қазақстан Республикасының заңына сәйкес салық төлеуші-дебиторларды банкрот деп таныған жағдайда шығады.
Резервтік (провизиялық) қорларға аударымдар бойынша шегеріс жасау. Өз қызметін заңдарға сәйкес жасалған келісім-шарт негізінде жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушының осы кен орнында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операциялардың аяқталуына байланысты кен орнын игеру зардаптарын жою қорына (резервтік немесе провизиялық қорына) аударылған аударымдар сомасын шегеріп тастауға құқығы бар. Тап осындай құқықтар банктерге де, ұйымдарға да берілуі мүмкін, яғни олардың депозиттері, несиелері (қаржылық лизингіні қоспағанда), дебиторлық қарыздары, аккредетивтері үшін жасалуы мүмкін. Бұл операцияларды күмәнді категориясына жатқызу тәртібін және жағдайын Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі осы жағдайға өкілеттілігі бар мемлекеттік органдардың келісімі бойынша анықтайды.
Ғылыми-зерттеу, жобалық және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарына жасалған шығындар бойынша шегерім жасау. Негізгі құрал-жабдықтарды алу, оларды орнату және басқа күрделі сипаттағы шығындардан басқа, табыс алумен байланысты ғылыми-зерттеу, жобалау және тәжірибеде-конструкторлық жұмыстарына жұмсалған шығындар бойынша ұстап қалуына болады. Аталған шығынды шегеруге жатқызу үшін жобалық-сметалық құжаттама, орындалған жұмыстардың актісі және басқа да құжаттар бойынша негізделуі керек.(3)
Сақтандыру жарналары (пайдасы) бойынша шығыстарға шегеріс жасау. Жинақтау және қайтарым сипатындағы шарттар бойынша сақтандыру төлемдерін қоспағанда, сақтандыру шарттары бойынша сақтандырушылар төлеген сақтандыру жарнасын шегере алады. Бірақ сақтандыру қызметі Қаржы Министрлігінің қадағалауында болады. Банкі жүйесі де осы процесске қатысты болғандықтан, оларды календарлық, қосымша және төтенше жарнасын шегеріске жатқызуына құқысы бар.
Әлеуметтік төлемдерге арналған шығыстар бойынша шегерімдер. Салық төлеушілердің уақытша жұмысқа жарамсыздығына, жүкті болуына және бала тууына байланысты демалысқа ақы төлеу жөніндегі шығыстарын есепті кезеңде шегере алады. Қызметкерлердің денсаулығының зақымдауына байланысты (мертігу т.с.с.) келтірілген зиянның орнын толтыруға, сондай-ақ асыраушысынан айырылуына байланысты ақы төлеуге жұмсалатын шығыстар да заңдарда белгіленген мөлшерде шегерілуге тиіс.
Тіркелген активтер бойынша шегеріс жасау. Тіркелген активтерге салық төлеушінің бухгалтерлік балансында ескерілген және кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын негізгі құрал-жабдықтар мен материалдық емес активтер жатады Негізгі құрал-жабдықтардың мынадай түрлеріне амортизациялық аударылымдар есептелінбейді: жер, өнім беретін ересек малдар, мұражай құндылықтары; сәулет және өнер ескерткіштері; жалпы жұрт пайдаланатын автомобиль жолдары, тротуарлар, бульварлар, скверлер; аяқталмаған күрделі құрылыс; фильм қорына жататын объектілер; бұрындары толығымен шегеріске жатқызылған негізгі құрал-жабдықтардың құны; инвестициялық жобалардың шеңберінде пайдалануға берілген негізгі құралдар.
Амортизациялауға жататын негізгі құралдар өздеріне тиесілі шектеулер мөлшерлемесімен есептелінеді. Амортизацияның мүлік түрі бойынша шектелген мөлшерлемесі «Негізгі құралдардың есебі» тарауында келтірілді. (3)
Салық төлеуші өз еркі бойынша басқа да мөлшерлемесін қолдануына құқылы, бірақ ол қойылған (белгіленген) шектен жоғары болмауы керек. Өндірістік мақсат үшін өз күшімен салынған құрылыстардың шығыстары және өндірістік мақсатта үш жылдан кем емес пайдаланатын технологиялық құрал-жабдықтардың құны; салық төлеушінің еркі бойынша амортизациялау мерзімінің кез-келген сәтінде қалған амортизацияның шегінде шегеріс жасай алады.
Ғимараттар, қондырғылар, құрылыстар объектілері бойынша амортизациялық аударымдар жеке анықталады. Салықтық кезеңнің соңына топ ішіндегілері бойынша баланстың құны анықталады:
| Салықтық кезеңнің басына топ ішінде-гілердің баланстық құын (өткен салық кезеңінің соңында-ғы топ ішіндегілер-інің баланстық құны, амортизация-лық аударым сомасының азай-ғаны, жөндеу жұ-мыстары жүргізіл-гендері және есептен шыққан-дары ескеріліп жасалған түзетулер) | + | Салықтық кезеңде келіп түскен тіркелген активтер мынадай құны бойынша: алынған құны – бастапқы құнынан алуға байланысты шығыстар, өндіру, салу, монтаждау және орнату шығындары кіреді;
Жарлық капиталына салым ретінде алынған – құны бойынша, азамат-тық заңға сәйкес анықталады; Тегін алынған – бастапқы құны бойынша, алыс-беріс актісі бойынша анықталады, бірақ нарықтық құнынан жоғары болмауы тиіс |
— | Салықтық кезеңде есептен шыққан тіркелген активтер мынадай құны бойынша: сату және қаржылық лизингіге берген кезінде – сату құны бойынша;
жарлық капиталына салым ретінде берген кезінде – бастапқы құны бойынша, азаматтық заңға сәйкес анықталады; есептен шығарған, жоғалтқан, бүлінген кезінде (егерде сақтандыру қоры бар болса) – құны төленген сақтандыру сомасынан алынады, яғни сақтандыру келісім-шартына, сақтандыру ұйымдарының төлеген сомасы бойынша анықталады; есептен шығарылған, жоғалтқан, бүлінген кезінде (егерде сақтандыру қоры жоқ болса) – баланстық құны бойынша; тегін берген кезде – баланстың құны бойынша |
Жарлық капиталға салым ретінде алынған, тегін алынған, сатып алынған кезде, олар келіп түскен негізгі құралдардың баланстық құнын өсіреді. Ал есептен шыққан кезде, олар сол баланстық құнын төмендетеді.
Қаржылық лизингіге берілген (қаржылық лизингі бойынша) тіркелген активтердің лизингі алушының ішкі тобы бойынша баланстық құны есептелінеді.
Қаржылық лизингіге берместен бұрын тіркелген актив баланстық құнында көрсетілген болса, онда оны берген кезде лизингі беруші өз балансынан азайта алады.
Корпоративтік табыс салығын есептеген кезде 851 шоты дебеттеліп, 631 шоты кредиттеледі. Бұл салық жылдың соңында бір рет есептелінеді.
Корпоративтік табыс салығын бюджетке төлеген кезде оның ішінде аванстық төлемін қоса алғанда 631 шоты дебеттеліп, 441 шоты кредиттеледі.
851 шотының дебеті бойынша және 632 шотының кредиті бойынша кейінге қалдырылған салықтың пайда болғанын немесе ағымдағы кезеңде уақытша айырмасының жойылғанын, болашақта бюджетке төленуге жататындағын көрсетеді. Жыл соңында табыс салығы бойынша жұмсалған шығыс сомасына 571 шоты дебеттеліп, және 851 шоты кредиттеледі. (3)
Есептік кезеңде уақытша айырманың салдарынан пайда болған салық эффектісі 632 «Кейінге қалдырылған табыс салығы» шотында көрініс табады.
Салықтық төлем міндеттемесінің әдісіне сәйкес, олар кезең барысында, өзіне мынаны енгізеді:
— салық салынатын табыстан төлеуге жататын табыс салығын, ал ол әрекет етіп тұрған заңға сәйкес есептелінеді, оның деңгейі былайша анықталады:
| Бухгалтерлік табыс | +
— |
Тұрақты айырмасы | +
— |
Уақытша айырмасы |
— уақытша айырманың салықтық эффектісі сол есептік кезеңде не төленеді, не жойылады, оның мөлшерін ағымдағы кезеңнің салықтық мөлшерлемесі бойынша жалпы уақытша айырмнфың сомасынан анықтайды. Егер де келесі жылға корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі өзгеретін болса, онда ол сол өзгерген мөлшерлемесі бойынша алынады.
Мысалы, “Шардара жолдары” жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің 2004 жылғы нәтижесі бойынша келесі нәтижені алды делік:
| Бухгалтерлік есеп мәліметі | Жылдық жиынтық табыс туралы декларациясының мәліметі және жасалған шегерімдер | ||
| Көрсеткіштер атауы | Сомасы, мың теңге | Көрсеткіштер атауы | Сомасы, мың теңге |
| 1 | 2 | 3 | 4 |
| 1. Өнімді (жұмысты, қызметті) сатқаннан түскен табыс | 10200 | 1. Жылдық жиынтық табыс, оның ішінде:
— өнімді (жұмысты, қызметті) сатқаннан түскен табыс |
10400
10200 200 |
| 2. Сатылған өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны, оның ішінде:
— негізгі құралдың амортиза-сы — жөндеуге кеткен шығыстар |
7015
217 94 |
2. Тауарды (қызметті, жұмысты) сатумен байланысты шығыстары 7620 теңге
(7015-217-94+916) |
7620 |
| 3. Кезең шығыстары
3.1. Жалпы және әкімшілік шығыстары, оған кіретіндер: — басқару және шаруашылық шығыстары; — бюджетке төленетін айыппұл санкциялары; — нормадан жоғары жасалған іс-сапарының шығыстары; — кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес шығыстары (мүшелді тойларына сыйлық тарту, бассейн абономенттерін өтеу т.б.); — салықты есептеу |
1915,54
1780
916
68
44
52
700 |
3. Марапаттау (Лондон банкаралық мөлшерлемесі бойынша, несиені алған күні оның деңгейі 2,455 құраған).
— бірінші шектеу кезіндегі марапаттау сомасы (Лондон банкаралық нарығының 2 еселенген мөлшерлемесі пайдаланған: 73945 теңге (150600х(2,455х2)%). — қосымша шектеуді ескеріп, есептелген марапаттау сомасы: 0+135540х15/30=67770 теңге |
67,77 |
| 3.2. Пайызды төлеуге байланысты шығыстар (шетел валютасында резидент еместерден 03.01.02 ж. 10000 доллар немесе 1506000 теңге екі жылға несие алған, 9% жылдық пайызда үстеме төлейтін болып, яғни 135540 теңге (1506000х9%) | 135,54 | 4. Бағамның теріс айырмасы (200-бағамның оң айырмасы; 900,23 салық салынатын табыс, оң да, теріс те бағамы ескерілмей есептелген; енді осы соңғының 50% аламыз: (200+50%х900,23)>400 т бұл толық көлемде шегерімге жатады, өйткені ол бағамның теріс айырмасына қойылған шектеуден аспаған) | 400 |
| 5. Салықтар (оның 500 мың теңгесі — осы кезеңде, 50 мың теңгесі — өткен кезеңде төленген)
|
550 | ||
| 4. Негзгі қызметі болып саналмайтын сферадан түскен табыс, оның ішінде:
— бағам айырмасынан түскен табыс — бағам айырмасынан алынған шығыс |
(200) | 6. Тіркелген активтер бойынша жасалған шегерімдер және жөндеу шығыстары, амортизациялық аударымдар:
— негізгі құралдардың амортизациясы — жөндеуге кеткен шығыстар |
1062
981 81 |
| Табыс жиыны
(с.ж.1 — с.ж.2 -с.ж.3 + с.ж.4) |
1069,46 | Салық салынатын табыстың жиыны (с.ж.1 — с.ж.2 -с.ж.3 + с.ж.4 — с.ж.5 — с.ж.6) | 700,23 |
2004 жылы корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі 30% құраған, ал оның деңгейі 2004 жылы 30% деңгейінде белгіленеді делік, онда олардың уақытша салықтық эффектісі 45 мың теңге құрайды. Енді осы шартты мысалдың негізінде 2002 ж. салықтық төлемнің қанша құрайтындығын анықтаймыз:
— төлеуге жататын табыс салығы (700,23х30%)= 210,07 мың теңге
бухгалтерлік табыс 1069,46 мың теңге
уақытша айырасы -601 мың теңге
(-981- (-217) – 81 – (-94) -550 – (-700)
тұрақты айырасы +231,77 мың теңге
(68+44+52-67,77-(-135,54))
______________________________________________________________
Салық салынатын табыс 700,23 мың теңге
(1069,46-601+231,77)
— ағымдағы жылдағы уақытша айырмасының салықтық эффектісі: (192,32) мың теңге ((601)х32%);
— кейінге қалдырылған салықты түзету: (3) мың теңге
(-45/30%х32%-(-45)).
Келтірілген мәліметтердің негізінде келесі шоттар корреспонденциясын құрастырамыз. (3)
| № | Шаруашылық
Операцияларының мазмұны |
Сомасы, мың теңге | Шоттар корреспонденциясы | |
| дебет | кредит | |||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 1 | Есептелген корпоративтік табыс салығы | 210,07 | 851 | 631 |
| 2 | Кейінге қалдырылған табыс салығы | 192,32 | 851 | 632 |
| 3 | Кейінге қалдырылған табыс салығын кезеңнің басына түзету | 3 | 851 | 632 |
Кейінге қалдырылған табыс салығының сомасын есептеу (есепке алу) үшін әрбір уақытша айырма бойынша жеке аналитикалық (талдамалы) негіздеме жүргізіледі. Аналитикалық тізімдеменің есебі жоғарыда келтірілген мысалдың негізінде келесі нысанда жасалады.
Төлем көзінен ұсталатын салықтар. Төлем көзінен ұсталатын салықтар 15% мөлшерлемесі бойынша ұсталады, сондай-ақ ол Қазақстанда жұмыс істейтін резидент еместердің де табысынан ұсталады. 15% мөлшерлемесі бойынша төлем көзінен ұсталатын табыстардың қатарына:
— дивиденттер;
- депозиттер бойынша марапаттаулар (жеке тұлғалардың банкке және ұйымдарға салған салымдары бойынша төленетін депозиттері және ҚР ҰБ лицензиясын алып банктің кейбір операцияларын жүзеге асырғаны үшін төленетін депозиттері кірмейді).
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы. Жеке тұлғалар бойынша бюджетпен есеп айырысу есебі 634 пассивтік шотында жүреді.
| Жеке табыс салықты төлеуші | Салық салынатын объектісі | Салық мөлшерлемесі | Салық кезеңі |
| Салық салынатын объектісі бар, ҚР резиденттік жеке тұлғасы | Төлем көзінен алатын табысына салынатын салық (салық Кодексімен сәйкес салық салуға жатпайтын, табыстарынан қоспағанда
Төлем көзінен алатын табысына салынбайтын салықтар |
1. Ұтыс, марапаттау, дивидент түріндегі табысы (сақтандыру бойынша марапаттауды қоспағанда) – 15%
2. Адвокаттар және жеке нотариустар – 10% 3. Басқа да табыстар: — 15 есе еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейінгі-салық салынатын табыстың сомасынан 5%; 15 еседен 40 есе еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін – 15 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы + 10% одан артық сомадан; 40 еседен 600 есе еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін – 40 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы +20% одан артық сомадан; 600 есе еселенген жылдық есептік көрсеткіштен джәне одан әрі қарай – 600 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық салу + 30% одан артық сомадан |
Күнтізбелік жылы |
| Салық салынатын объектісі бар, ҚР резиденттік жеке тұлғасы | Төлем көзінен алатын табысына салынатын және салынбайтын салықтар (салық Кодексі-мен сәйкес салық салуға жатпайтын, табыстары-нан, қоспағанда) | Резиденттік емес жеке тұлғалардың табысына салық салудың ерекшелік-тері төменде текс бойынша келтірілген |
Төлем көзінен алатын табысына салынатын салықтар. Төлем көзінде салынатын салық салық төлеушінің табысына алынады, олардың қатарына:
— еңбеккерлердің табысы. Төлем көзінде салық салынатын, еңбеккерлердің табысына жұмыс берушілердің ақшалай немесе заттай нысанда есептеген жалақысы жатады, оған әрекет етіп тұрған салық заңында қарастырылған, салық шегерімін азайтатын сомасы, материалдық олжасы, әлеуметтік және материалдық игілік т.б. табыстары кіреді. (3)
Еңбеккерлердің табысы бойынша жеке табыс салығының сомасы еңбеккерлердің табысына қолданатын мөлшерлеменің көмегімен есептелінеді.
Табыс салығын ұстаған кезде 681, 682 шоттары дебеттеліп, 634 шоты кредиттеледі;
— бір жолғы төлемдерден түскен табыс. Бұндай төлем түрлері алдын-ала жасалған келісім-шарт бойынша анықталады.
Қосылған құн салығы. Бұл өндіріс процесіне және тауардың (жұмыстың, қызметтердің) айналысына қосылған, сату айналасына салынатын құн бөлігінің бюджетке аударылатын, қосылған құны салығы болып табылатын, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағына тауарларды импорттау кезінде жасалатын аударымдар. Бюджетке төлеуге жататын (тиісті) қосылған құн салығы тауар айналымына қосылған құннан, орындалған жұмыстан, көрсетілген қызметтен ұсталынады.
Қосылған құнға салынатын салық объектілері болып, салық салынатын айналым және салық салынатын импорт болып табылады.
Сондай-ақ еңбек ақы заттай түрде төленген жағдайда берілетін тауарлардың құнына қосылған құнға салынатын салық енгізіледі.
Салықтан босатылған тауарлардан басқа, сырттан әкелінетін тауарларға салық салынады. (3)
Қазақстан Республикасының қатысуымен жасалған халықаралық шарттарда түсті және қара металлдардың сынығын қоспағанда, тауарлардың экспортына нольдік мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Қосымша құнға салынатын салықтың мөлшерлілігі салық салынатын айналымның 16 пайызын құрайды (ҚҚС-нан босатылған айналымды қоспағанда).
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын қосылған құн салығының (ҚҚС) сомасы сатылған тауарға есептелген ҚҚС сомасы мен, алынған тауар үшін төлеуге жататын ҚҚС сомасының арасындағы айырмасынан шығады.
| Қосылған құн салығын төлеуші | Салық салынатын объектісі | Салық мөлшерлемесі | Салық кезеңі |
| ҚҚС бойынша есепте тұрған тұлғалар қосылған құн салығын төлеуші болып табылады1 | Салық салынатын айналым | ҚР аймағында сатқан кезде, 16% мөлшерінде салық салынады. Экспортқа сатқан кезде, оның нольдік пайызы алынады | Календарлық ай. Егер де ай сайын төленетін ҚҚС сомасы 1000 МЕК аспаса, онда төлеу кезеңі тоқсан сайын төленетін болып шешіледі. Ал ауыл шаруашылығының өнімін өндіретіндер үшін, төлеу кезеңі салықтық жыл болып танылады. |
| ҚР кедендік заңына сәйкес ҚР аймағына тауар әкелуші (импорттаушы) тұлғалар қосылған құн салығын төлеуші б.т. | Салық салынатын импорт | 16% |
10000 МЕК құрайтын тауар айналымы бар кез келген тұлға 15 календарлық күннен кешіктірілмей салық органына есепке тұру үшін өтініш беруі керек. Оның сату бойынша айналымын анықтаған кезде, қосылған құн салығынан босатылған тауардың айналымы, сондай-ақ жеке тұлғаның өз мүлкін сатқандағы айналымын да, егер ол кәсіпкерлік қызметпен байланысты болмаса есепке алынбайды. Есепке тұрғаннан кейін, оған қосылған құн салығын төлеуші ретінде куәлік беріледі.
Қосылған құн салығын төлеушінің тауарды (жұмысты, қызметті) сатуы бойынша жасаған айналымына салық салынады және ол салық салынатын айналым болып табылады; Салық кодексімен босатылғандар немесе Қазақстан Республикасы өнімді сатудың орны болып табылмаса, онда олар салық салынатын айналымға кірмейді. Салық салынатын айналымның деңгейін қосылған құн салығының сомасына қоспай, тариф пен тараптардың мәмілесі бойынша белгіленген бағасын қолдана отырып, тауардың (жұмыстың, қызметтің) сатылатын құнын негізге ала отырып анықтайды.
Егер де ҚҚС сомасы шот-фактурасында көрсетілсе, онда оған 331 шоты дебеттеліп, 333, 671, 687 шоттары кредиттеледі.
ҚҚС есептеу кезінде 301 «Алынуға тиісті қарыздар» шоты дебеттеледі де, 633 «Қосылған құн салығы» шоты кредиттеледі.
Содан соң 301 шотының кредитінен 633 шотының дебетіне есепке алынады. Айырмашылығы бюджетке айдарылады: 633 шотының дебетінде, 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шотының кредитінде көрініс табады.
Сатып алушылар бұрындары ҚҚС-ның сомасы төленген тауарларды қайтарған кезде, ол 633 шотының дебеті мен 687 шотының кредиті бойынша көрініс табады. ҚҚС-ның төленген бұл сомасы, 687 шотының дебеті мен 687 шотының кредиті бойынша көрініс табады.
Әлеуметтік салық. Әлеуметтік салықты жұмыс беруші кәсіпорын есептейді, ол ақшалай да, заттай да төленуі мүмкін. Әлеуметтік салықтың есебі, 634 шоттың «Әлеуметтік салық» деп аталатын субшотында жүреді.
| Әлеуметтік салықты төлеушілер | Салық салынатын объектісі | Салық мөлшерлемесі | Салық кезеңі | |
| ҚР заңды тұлға резиденттері, ҚР тұрақты мекемелер арқылы өз қызметтерін жүзеге асырушы, резидент еместер | Еңбеккерлердің кез келген табысы, ақшалай да, заттай да нысанындағы | Шетел маман-дарының табысы-нан — 11%, қалған басқа барлық еңбеккерлерден — 21% | Календарлық ай, әр тоқсан сайын есеп берумен бірге | |
| Жеке нотариустар, адвокаттар | Еңбеккерлердің саны, салық төлеушінің өзін қоса есептегенде | Өзі үшін 3 айлық есептік көрсеткіші; Әрбір жұмыскер үшін екі айлық есептік көрсеткіші | ||
| Жеке кәсіпкерлер | ||||
| Салықтың арнайы тәртібін қолдаушы (шаруа қожа-лықтары, фермерлік шаруашылықтары) жеке кәсіпкерлер | ||||
| Айлық есептік көрсеткіштен-20% |
Әлеуметтік салық ай сайын есептелінеді, ол үшін еңбеккерлердің жалпы табысынан әлеуметтік салық ұсталмайтын сомасы шегеріліп, қалған сомадан әлеуметтік салық ұсталынады. (3)
Мысал. Ағымдағы ай үшін еңбеккерлерге 100 мың теңге жалақы, сондай-ақ 20 мың теңге мейрам күндеріне, 15 мың теңге пайдаланбаған еңбек демалыстары үшін компенсация, 50 мың теңге қызмет бабйы бойынша іс-сапарға барғаны үшін компенсация есептелінді делік. Енді біз ағымдағы ай үшін әлеуметтік салықтың сомасын есептеп шығарып көрейік. Жұмыс берушінің еңбеккерлерге төлейтін жалпы сомасы 185 мың теңге құраған, жинақ зейнеткерлік қорға төлейтін міндетті зейнеткерлік жарнасы 12 мың теңге құраған (120х10%), әлеуметтік салық салынбайтын еңбеккерлердің табысы 77 мың теңге құраған (12+50+15), ал әлеуметтік салықтың сомасы 22,7 мың теңге құраған (185-77)х21%).
Есептелген әлеуметтік салық мына шоттардың дебетінде: 903, 923, 933, 943, 811, 821 және 634 шоттың кредитінде көрініс табады.
Жер салығы. Бюджетке төленетін жер салығының есебі 634 шотта көрініс табады. Салық салу мақсатында барлық жер Қазақстан республикасының заң актілеріне сәйкес арналым мақсатына және білгілі бір категорияға жататындығына қарап қарастырылады.
| Салық салуға жататын жердің категориясы | Салық салуға жатпайтын жердің категориясы |
| Ауыл шаруашылығына арналған жерлер | Айрықша қорғалатаны табиғи аймақтар, мауықтыру, дем алатын, тарихи-мәдениетті мақсатқа арналған жерлер |
| Елді мекеннің жерлері | Орман қорлары |
| Өндіріс, транспорт, байланыс, қорғаныс және басқа да ауыл шаруашылығына арналмаған жерлер | Су қорлары |
| Жер қорлары |
Жер салығы олардың меншік құқын, тұрақты пайдалану құқын, уақытша тегін пайдалану құқын растайтын құжаттардың негізінде есептелінеді және әр жылдың 1 қаңтарына жердің сапасы бойынша есебі мен мемлекеттің үлесі бойынша мәліметін жер ресурстарын басқаратын өкілетті органдарға ұсынады.
| Жер салығын төлеушілер | Салық салынатын объектісі | Салық мөлшерлемесі | Салық кезеңі |
| Салық салынатын жер объектілері бар заңды тұлға (заңмен қарастырылған, кейбір жеке категорияларын қоспағанда):
— меншік құқына; — жерді тұрақты пайдалану құқына; — жерді уақытша пайдалану құқына. |
Жер телімдері және олардың көлемі, салық салуды анықтау-дың базасы болып табылады | Салық мөлшерле-месінің базасы жердің сапасына, бонитетіне, жер телімдерінің арна-лымына тәуелді болып келеді | Календарлық жыл |
| Салық салынатын жер объектілері бар жеке тұлға (заңмен қарастырылған, кейбір жеке категорияларын қоспағанда):
— меншік құқына; — жерді тұрақты пайдалану құқына; — жерді уақытша пайдалану құқына. |
Темір жол транспортын ұйымдастыру үшін: заңмен белгіленген тәртіпте темір жол транспортын ұйымдастыру объектілеріне берілген жер телімдері, темір жол қарауына алынған жерлері, станциясы, вокзалы, жолдары салық салынатын объекті болып табылады.
Жер салығын есептегенде 821 шоты дебеттеліп, 634 шоты кредиттеледі. Салықты төлеу салықтық кезеңнің 1-ші шілдесінен кешіктірмей тіркелген объектілер бойынша жергілікті бюджетке төленеді. Ол кезде 634 шоты дебеттеліп, 441 шоты кредиттеледі. (3,16)
Көлік құралдарына салынатын салық. Мемлекеттік есепте тұрған меншік және меншікті сенімді басқаруға, шаруашылықты жүргізуге алғандар және жеке тұлғалар салық төлеушілер болып табылады.
Көлік құралдарына салынатын салық жыл сайын төленеді және Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленген кезінде төлем жасалады және олар көлік құралдары қуатының әр киловатынан алынатын айлық есептеу көрсеткіші бойынша алынады.
Көлік құралдарына салынатын салықты есептеген кезде 821 «Жалпы және әкімшілік шығыстарының шоты дебеттеледі де және 634 «Бюджетпен басқа да есеп айырысулар» шотының «Көлік құралдарына салынатын салықтар» деп аталатын субшоты кредиттеледі.
Салықтардың барлық түрлері бюджетке аударылады, ол кезде 634 «Бюджетпен есеп айырысулар» шотының тиісті субшоттары дебеттеліп, және 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шоты кредиттеледі.
Мүлікке салынатын салық. Бюджетке төленетін мүлік бойынша салынатын салықтың есебі 634 шотында көрініс табады.
Әрбір салық төлеуші салықты өздігінше есептейді, бірақ ол кезде салық бвазасына тиесілі салық мөлшерлемесін пайдаланады. Есептелген салыққа 821 шоты дебеттеледі де, 634 шоты кредиттеледі. Салықты бюджетке төлеу сол объектілердің тұрған жерлері бойынша жасалынады.
2.3 Салық міндеттемесін орындау, салық кезеңдері
- Салық міндеттемесін орындау.
Салық төлеуші салық міндеттемесін орындау үшін мынандай іс-әрекеттер жасайды:
- салық органына тіркеу есебіне тұрады;
- салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілердің есебін жүргізеді;
- салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді, салық базалары мен салық ставкаларын негізге ала отырып, бюджетке төленуге тиісті салық және басқа да міндетті төлемдер сомасын есептейді;
- салық есептілігін жасайды және оны белгілеген тәртіппен және мерзімдерде салық қызметі органдарына табыс етеді;
- салық заңдарына белгіленген тәртіппен және мерзімдерде салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің есептеп шығарылған және есептелген сомаларын, сондай-ақ салық міндеттемесі орындалмаған жағдайларда, салық өсімпұлдары мен айыппұлдарын төлейді.
Салық төлеуші салық міндеттемесін Салық Кодексінде белгіленген тәртіппен және мерзімдерде орындауы тиіс.
Салық төлеуші салық міндеттемесін мерзімінен бұрын орындауға құқылы.
Салық төлеушінің қолма-қол ақшасыз төлеу нысанында орындалатын салық міндеттемесі банктен немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымнан салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасына төлем тапсырмасы акцептің алған күннен бастап, ал қолма-қол ақша нысанында – салық төлеуші аталған соманы банкке немесе уакілетті органға төлеген кезден бастап орындалды деп есептеледі.
Салық төлеушінің салық агенті орындайтын салық төлеу жөніндегі салық міндеттемесі оны ұстап қалған күннен бастап орындалды деп есептеледі.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер жөніндегі салық міндеттемесі, Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдардың қызметін реттейтін заң актілерінде көзделген жағдайларды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерімен және жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шарттардың ережелерімен заттай нысанда төлеу немесе шетелдік валютамен төлеу көзделген жағдайларды қоспағанда, теңгемен орындалады.
- Салық дисциплинасы.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі көзі. Салық салу мәселелері әрқашанда философ, экономист, әлеуметтанушы ғалымдардың ойында болын келеді.
Салықтардың бір кемшілігі бар, себебі салықтарды салық төлеушілер жақтырмайды. Сол үшін салық дисциплинасын тәрбиелеу – бұл заман талабы. Қазақстан Республикасы Конституцияның 35-бабында : заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, — деп жазылған. Адам Смит: «Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес, бостандықтың белгісі» — деп жазды. АҚШ-тың тәуелсіздік декларация авторларының бірі Франкмен: «Өмірде салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсын» деп атап көрсетті. АҚШ-та екі мейрам бар: туылған күні; салықты төлеген күні.
Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр ретінде қалыптасқан. Салықты уақытысында төлеу міндет болып саналады. Себебі уақытысында төленбеген салықтың айыппұлы мен өсімпұлы өте жоғары болады. Осы дәстүр біздің қазақ халқында қалыптасса. Біздің еліміздің азаматтары салық төлеуде ешбір асықпайды-ау шіркін.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салық төлеудің міндеттілігі мен уақытылығы – тек салық органдарының жұмысы ғана емес, бұл салық төлеушінің(бизнесмен, кәсіпкер) санасезімінің жоғары дәрежелігін көрсететін нәрсе.
Ќорытындылар
Ќарастырылѓан таќырыпќа байланысты єдебиеттерге
шолу жєне шаруашылыќ ќызметін талдау нєтижелерінде келесі ќорытындылар жасалды:
. Єрбір серіктестіктің орыныњ тиімді ж±мыс істеуіне кµптеген ішкі жєне сыртќы факторлар єсер етеді: Ішкі факторларды соныњ ішінде ќызметкерлердіњ білімділік дењгейін, жұмыс сапасын ±жымныњ ќ±рылымын серіктестік басшылары ќадаѓалап реттей алатын болса сыртќы факторларыныњ коньюктурасына бєсекелестердіњ экономиканыњ жалпы жаѓдайына серіктестік басшылары тікелей єсер ете алады.
. Кәсіпорынның ќ±ќыќтыќ-±ымдастыру формасын тањдау кєсіп орын ‰шін мањызды мєселе болып табылады жєне кєсіп орыныњ нарыќты жаѓдада тімді ж±мыс істеу оѓан тікеле баланысты.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы , Заң күші бар
“Бухгалтерлік есепке алу” туралы,1995,26.12 №1737
3.”Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі 2001 жыл 12 маусым №209-11
4.Қазақсатн Республиксының Азаматтық Кодексі(Жалпы және ерекше бөлімдері) – Алматы: Юрист , 2001. — 3096
5.Субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспары,1996
6.Бухгалтерлк есеп стандарты . Алматы ,1999
7.Әбдіманапов Ә.Ә Бухгалтерлік есеп теориясы мен принциптері . – Алматы : АЙАН,2001
8.Байдаулетов А.А Аудит . – Алматы,2004
9.Дюсембаев К.Ж.,Егембердиева С.К.,Дюсембаев З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности . Алматы : Қаржы- қаражат , 1998
10.Ержанов М.С.,Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция сцетов . – Алматы: Ержанов и К,2003
11.Кеулімжаев Қ.К.. Корреспонденция счетов . – Алматы: БИКО,2000
12.КеулімжаевҚ.К.,Әжібаева З.Н.,Құдайбергенов Н.А.,Жантаева А.А. Қаржылық есеп – Алматы :Экономика,2001
13.Кеулімжаев Қ.К.,Тулегенов Э.Т.,Байдаулетов М.Б.,Құдайбергенов Н.А. Субьектінің қаржы шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының корреспонденциясы.Алматы: — Экономика, 1998
14.Кеулімжаев Қ.К.,Әжібаева З.Н.,Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері .Алматы: -Экономикс,2003
15.Назарова В.А. Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп:Алматы,Экономика,2005
16.Радостовец В.К.,Ғабдуллин Т.Ғ.,Радостовец В.В.,Шмидт О.Н. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы,2002
17.Укашев Б.Е.,Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы . Алматы : — Ұлағат,1999
18.Укашев Б.Е.,Сәтмырзаев А.А. Аудит теориясы. Алматы ,2000
19.ТасмағамбетовТ.А.,Омаров А.Ш.,Әлібекова Б.А.,Рабатов А.Қ.,Байболтаева Н.Ә.,Радостовец В.К. Қаржы есебі. Алматы : — Дәуір,1998
20.Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік.Алматы: — Сөздік Словать,1999
