Жапонияның тіл — жазу мәдениеті

Көрсеткіштер мен қысқартулар
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … 3

Кіріспе … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 5

1 ЖАПОН ӨРКЕНИЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
… … … … … … … … … … … … … … … … … …12

1.1 Жапон өркениетінің қалыптасуының маңызды кезеңдері … … … … .12
1.2 Жапон өркениетінің ерекшеліктері … … … … … … … … … … … .19
1.3 Жапон өркениетінің модернизациялануы мен вестернизациясы … … .27

2 ЖАПОН ӨРКЕНИЕТІНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢГЕ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУЫ
… … … … … … … … … … … … … … .36

2.1 Жапониядағы бұқаралық мәдениеттер … … … … … … … … … … . 36

2.2 Жапонияның ғылым және техника өркениеті … … … … … … … … .46

2.4 Жапонияның тіл-жазу мәдениеті … … … … … … … … … … … … .54

3 ЖАПОНИЯ ДИПЛОМАТИЯСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ІС-ҚИМЫЛДАРЫ
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . …63

3.1 Жапонияның жаһандану кезіндегі сыртқы мәдени саясаты
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 63
3.2 Азия Тынық мұхиты аймағындағы Жапонияның мәдени саясаты … … 72

3.3 Жапония мен ЮНЕСКО арасындағы Әлемдік мұра серіктестігі … …78

Қорытынды
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… … … … … … 88

Пайдаланған әдебиеттер тізімі
… … … … … … … … … … … … … … . 92

Қосымша … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .. 98

Анықтамалар

Осы диссертацияда келесі терминдер тиісті анықтамаларымен қолданылды:
Иэмотолар – белгілі бір өнер түрін шеберлікпен игерген және өздері
басқаратын мектептерді үлкен құрмет пен лауазымға ие тұлғалар.
Мәдени вестернизация – батысқа жатпайтын елдердің дамыған батыс
елдерінің мәдениетінен белгілі бір элементтерді сіңіру нәтижесінде болатын
әлеуметтік-мәдени қайта құрулар.
Модернизация – адамзат даму мен прогресс (мемлекеттік, қоғамдық,
экономикалық және мәдени құрылыста) арқылы қызметіндегі мақсатына жетемін
деп сенген уақытта Еуропаның жаңа заман тарихындағы айрықша сипат.
Ұйымдасқан модернизация – елдің өз бетімен жаңа даму жолына түсуі және
эволюцияны дайындау құбылысы.
Ұйымдаспаған модернизация – дамыған елдерден, сырттан келген
өзгерістерге деген жауап. Ол үкіметтің тарихи артта қалуын жою және
шетелден тәуелді болмау мақсатында қабылдайтын қуып жету деген даму жолын
айқындайды.
Мәдени дипломатия – бейбітшілік және халықтар арасында өзара
түсіністікті уағыздау мақсатында басқа елдерге уақытша мәдени құндылықтарды
тапсыруға мүмкіндік беретін қоғамдық интитут.
Жаһандану – әлемдік экономикалық, саяси және мәдени интеграция және
унификация үрдісі.
Глокализация – әрт үрлі бағыттағы үрдістердің бірге өмір сүретін сипаты
бар экономикалық, әлеуметтік, мәдени даму процесстер: жаһандануға қарағанда
аймақтық ерекшеліктердің жойылуының орнына олар сақталып, нығая түседі.
Жапондану – басқа қоғамдарда жапон ұйымдастыру тәжірибесінің қабылдануы.
Американизация – АҚШ-тың басқа елдердің поп-мәдниетіне, бизнес-моделіне,
тіліне және саясатына тигізетін ықпалы.
Еуропеизация – батыс еурропалық мәдениет мен білімге негізделу.
Масс-мәдениет – (поп-мәдениет, бұқаралық мәдениет), белгілі бір қоғамда
халықтың арасында кең таралған, ең танымал мәдениет.
Мәдени империализм – бір қоғамнан екінші қоғамға мәдениетті тарату,
уағыздау, күшпен енгізу тәжірибесі.
Креолизация — басқа мәдениет құндылықтарын өзіне сіңіру. Қарама-қарсы
түсінік – гомогенизация.
Анонимизация – тауарды өзінің ұлтық сипаттарынан арылтып, басқа қоғамға
бейімдеу.
Техносфера – адам өндірген құралдар, нысандар мен өнімдердің жаһандық
бірлестігі.

Көрсеткіштер мен қысқартулар

АҚШ – Америка құрама штаттары
ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім
АЭС – Атом электро станциясы
JAMA — Жапондық автомобиль өндірушілерінің ассоциациясы
ҒТБ — Ғылым мен техника жөніндегі Басқарма
БҰҰ –Біріккен Ұлттар Ұйымы
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
MEXT — Білім, мәдениет, спорт, ғылым мен техника Министрлігінің
шеңберіндегі мәдениет Агенттігі
СІМ – Сыртқы Істер Министрлігі
ЮНЕСКО – БҰҰ-ның білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Ұйымы
АТА – Азия Тынық мұхиты аймағы

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жапон дәстүрлі мәдениеті бірегей және ғажайып
болып табылады, ол рухани әлемдегі қайшылықтарға толы. Бір жағынан, қытай
мәдениетімен салыстырғанда, таңғажайып сыпайылық, шынайылығы көбірек, ал
салтанаттылығы азырақ болып келеді.
Жапондықтардың ұлттық психологиясы, қандай да бір басқа этникалық қоғам
сияқты, өткеннің тәжірибесі мен жаңа жаңалықтардың әсерінен қалыптасады,
бұл жерде әсіресе, ескінің маңызы артып отыр.
Көптеген ғасырлар бойы Жапонияда әдемілікке деген сезім культке айналып
кеткен. Өзіндік бір діни культке айналған әдемілікке табыну халықтың барлық
таптарына кең таралған.
Жапон тілінде күнделікті өмірдің маңызды бөлігін сипаттайтын мынадай
эстетикалық түсініктер бар: ханами – гүлді тамашалау, цукими – айды
тамашалау және юкими – қарды тамашалау.
Жапон қоғамындағы дәстүрлер көшіріліп алынғандығын, кейін оны ұлттық,
мәдени және тұрмыстық элементтермен бекітілгенін айқын көрсетеді.
Жапондықтар ежелгі мәдени мұраларына ұқыпты қарайды, олар классикалық
театрды, шәй салтанатын және икэбана сияқты мәдени құндылықтарын қазіргі
кезге дейін сақтап келген. Қазіргі кездегі динамикалық қоғамда жапондықтар
тіректі тұрақтылықтан іздейді және оны өнердің дәстүрлік формаларынан таба
алады.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдығы мен XXI ғасырдың бірінші онжылдығы әлемдік
қауымдастық өмірінің барлық салаларын қамтитын терең жаһандық өзгерістермен
ерекшеленді. Бірлесіп, ол — жаһандану үрдісі деген атауға ие болды. Бұл
үрдіс әр түрлі елдердің экономикалық, әлеуметтік, мәдени байланыстарының
тығыздануы мен өзара әрекеттенуін, мемлекеттік шекаралар арқылы түрлі
тауар, қаржы мен адамдардың еркін орын ауыстыруын, трансұлттық
корпорациялар және халықаралық ұйымдардың құрылуымен сипатталады. Осының
барлығы белгілі бір деңгейде кез-келген қоғамның немесе жеке аймақтың
өміріне айтарлықтай әсерін тигізетіні айқын. Әлемнің әр мемлекеті басқа
мемлекеттермен белгілі бір байланыста болып табылады, сондықтан тек қана
өзінің қалауымен кез-келген әрекетке бара алмайды және халықаралық
қауымдастықпен мақұлданатын іс-әрекеттер жасауына міндетті.
Жаһандану – бір жақты емес, қайшылықтарға толы үрдіс болғандықтан, оның
теріс жақтары да бар. Оның басты себептерінің бірі – адамзаттың әлеуметтік-
экономикалық және саяси дамуы деңгейлерінің әр түрлілілігі. Бүгін осы әр
түрліліктің өте үлкен болғаны соншалық, адамзат әр түрлі кеңістіктерде өмір
сүріп жатыр деген тұжырым айтуға да болады.
Жаһандану – Батыстан Шығысқа қарай жүретін ерекше әлемдік қозғалыс және
оны тек экономикалық тұрғыдан ғана қарауға болмайды. Қазіргі
технологиялардың интернационализациясы жағдайында, мәдени және саяси
аспектілерді де назарға алу керек. Жаһандану үрдісі барлығын қамтитын
сипатқа ие [1].
Жапония жаһандану үрдісіне түскен ең алғаш мемлекет болды. Бұл үрдіс
оған Мэйдзи кезеңі кезіндегі елдің оқшаулану саясатынан кейін, елдің
ашылуымен бірге келді. Бірақ, ол үрдістер жаһандану деген атаудан гөрі,
вестернизация, модернизация не болмаса еуропеизация деген атауларға сай
болатын. Расында да, Жапонияның әлемге ашылуы ең бірінші Батыс елдері
арқылы жүріп отырды. Осы үрдістерге енген әлемдегі ең алғашқы мемлекет
болса да, ол айтарлықтай сәттіліктерге жете алды, сонымен қатар өзінің
дәстүрлі құндылықтарын сақтап қалуға да уақытында шаралар қолдана алды.
Мүмкін, сол себептен де қазір Жапония – ғылым мен техникасы, жалпы дамуы
жағынан алдыңғы қатарлы ел болса да, дәстүрлі мәдениеті әлі де жадынан
жоғалмаған, мәдениетке тұнып тұрған ел болып отырған.
Жапония осы модернизация, вестернизация мен еуропеизация үрдістерінің
талаптарына жауап қайтаруы керек болды. Және осы міндеттердің барлығын
орындап та шықты. Солай, оқшаулану саясатынан арылған Жапония бірден
қарқынды даму жолына түсіп, дәстүрлі мәдениеті де бірталай толықтыруларға
ие болды.
Жапония – Азиядағы жалғыз өндірісі жағынан алға шыққан ел болғандықтан,
ХХ ғасырдың соңындағы Азия дағдарысы мен барлық дамыған елдерге тән
құрылымдық дағдарысқа шалдықты. Содан кейін ол өзінің барлық қоғамдық өмір
салаларын реформалауға көшкен. Осыған байланысты, Жапонияда 90-жылдары
белең алған реформалардың үшінші толқыны туралы айтуға болады. Жапонияда
баршаға таныс болған, Батыстың жетістіктерін игеру жөніндегі реформалардың
үш кезеңі болды және тарихта үш интернациолизация деп аталды. Дәл осы
кезеңдерде өмір салтының экономикалық, саяси және әлеуметтік салаларымен
қатар, мәдени саласында да айтарлықтай өзгерістер болды. Осы кезде жапондық
дәстүрлі жүйелер шыдамдылық пен мықтылыққа сыналды.
Қазіргі кезге дейін Жапония қуып жету моделіне жүгініп келген, яғни
басқа дамыған елдердің дайын даму схемаларына, жоғарғы технологияларына
және өзінің сәттілігі мен нәтижелігін дәлелдеген институттарына сүйеніп,
жаңа даму сатысына шығуды мақсат етті.
Ал оның үшінші интернационализациясы қазіргі жаһандану үрдісімен пара-
пар болып келеді. Сонда да, жаһандану жағдайларында, Жапония өзінің
егеменді құқығын қолданып, Батыстан оған тек қажеттісін ғана таңдай
алады.
Жапондықтар үшін жаһандану мәселесі маңызды орынға ие, себебі олардың
ұлттық мәдениеті жабық типтегі, екі жүз жылдан астам уақыт бойы елдің
оқшаулануы кезінде қалыптасқан мәдениетке жатады. Елдің Мэйдзи кезеңінде
және америкалық оккупациясынан кейін де жапондықтардың шетелдіктерден
оқшаулану психологиясын баса алған жоқ. Жапон ұлтының басқалармен
салыстырғандағы жабықтығы көбінесе гомогендік болып табылады және қазірге
дейін сақталған. Алайда, мәдениеттің жаһандануы жапондықтарға оқшауланып
қалуға мүмкіндік бермейді, тек сыртттан келген жаңалықтар мен құндылықтарды
жапон халқына бейімдеуге итермелейді.

Жаһандық мәдени және ақпараттық ағымдар мемлекеттердің шекараларынан
еркін өтуін есепке алсақ, жапондықтар шетелдіктермен өзінің мәдениетімен
бөлісуде және өзінің рухани ерекшеліктерін әлемге паш етуде.

Диссертациялық жұмыстың деректік негізі: Диссертацияда қолданылған
деректік көздерді келесі топтарға бөлуге болады:
Деректің бірінші тобы — Жапонияның ішкі және сыртқы саясатындағы мәдени
факторды ретейтін негізгі құқықтық-нормалық актілер: оның ішінде Жапонияның
ең басты құжаты – 1947 жылы 3 мамырда күшіне енген Конституциясы, ЮНЕСКО-
ның 1984 жылғы Мәдениет саласындағы саясат жөніндегі Мехико декларациясы,
2001 және 2007 жылғы Жапон Үкіметінің поп-мәдениетті реттеу мақсатында
шығарған Мәдениет пен өнерді тарату туралы негізгі заңы, 1950 жылғы
Мәдени құндылықтарды қорғау туралы заң [2-6] қолданылды.
Деректің екінші тобы — Жапонияның сыртқы мәдени саясатын іске асыруға
негіз жасайтын бағдарламалар, стратегиялар мен доктриналар: ЮНЕСКО-ның
Жапониядағы Мәдени мұра тізімі, Жапонияның білім, мәдениет, спорт, ғылым
мен техника Министрлігінің іске асырып жатқан бағдарламалары, Жапон Қорының
іске асырып жатқан бағдарламалары, 1980-жылғы Жапонияның Мәдениет кезеңі
саяси доктринасы жатады [7-10].
Деректің үшінші тобы — мерзімдік жапониялық, ресейлік және шетелдік
басылымдарда жарық көрген ресми материалдар, заңдар, статистика мен
қайраткерлердің мәлімдемелері қолданылды: Нихон оёби нихондзин, Нихон
токэй нэнкан, Business week, Сюкё нэнкан. Хэйсэй 18 нэн хан, The Asia
Shimbun. Islam in Japan, Times [11-16] және тағы басқалары.
4-топқа ғаламтор беттерінде жарияланған ақпараттық агенттіктердің
хабарламалары жатады [17-24].
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазіргі замандағы мәдени жаһандану
мәселесі бүкіл әлем ғалымдарының қызығушылығын тудырып отыр. Алайда,
жаһандану мәселесі мен жаһандану ғылымы туралы әдебиеттердің көп бөлігі
ағымдағы қазіргі үрдістерге: экономика, информатика, саясат саласына
арналған. Ал жаһандану үрдістерінің мәдени және әлеуметтік-мәдени
салалары жөніндегі әдебиеттер өте аз боп келеді. Ал мәдениеттің жаһандануы
мен оның Жапониядағы ерекшеліктері мен белгілері мәселесіне келсек, онда
осы үрдістің барлық жақтары мен қайшылықтарын қамтитын және осы үрдісті
философиялық мәдениет және мәдениеттану позициясынан зерттейтін жұмыстар
сирек кездеседі.
Жаһандану туралы әдебиеттерді негізгі 3 топқа бөлуге болады. Оның
біріншісінде, осы ғылымды зерттейтін ғалымдар қазіргі замандағы оқиғалар
мен жаһандану үрдістерін адамзат тарихындағы жаңа саты ретінде
қарастырады. Осы ғалымдар үшін, батыстық либералды демократияның әлемге
таралуы мемлекеттердің ұлттық шекараларын жояды және ортақ мәдени,
әлеуметтік және саяси стандарттары негізіне құрылатын жаһандық өркениеттің
құрылуына септігін тигізеді. Мәдениетке келетін болсақ, жаһандану үрдісі,
өзіне бұқаралық мәдениет (масс-мәдениет) сипаттарын бейімдейтін, жаһандық
мәдениет туғызады. Осындай мәндес көзқарастар: В. Грейдердің [25], К.
Омаенің [26], Ф. Фукуяманың [27] еңбектерінде толықтай берілген.
Жаһандану феноменін зерттеушілердің екінші тобы – скептиктер. Олардың
ойынша, жаһандану адамзат тарихында жаңа сатыны құрмайды, керісінше, ол
батыстық модельдегі капитализм отаршылдығының жалғасы болып табылады. Ал
халықаралық тәртіп әскери және геосаяси жағынан күшті мемлекеттердің,
әсіресе АҚШ әмірімен орнатылып келеді. Әлемнің қақтығысшылдығы өсіп келеді,
ол ланкестік актілерінде, әр елдердегі ұлтшылдықтың және фундаментализмнің
өрістеуінде көрінеді. Скептиктердің айтуы бойынша, жаһандық мәдениеттің,
әсіресе, жалпы планеталық өркениеттің пайда болғанын ештеңе дәлелдей
алмайды, керісінше, қазіргі тұрақсыздық жағдайларындағы кейбір өркениеттер
қақтығысу қасиетіне ие болып отыр. Осындай көзқарас: С. Хантингтонның
Өркениеттер қақтығысы [28], В.Л. Иноземцевтің Вестернизация как
глобализация и глобализация как американизация [29], А.С. Панаринның
Глобализация [30] атты еңбектерінде берілген.
Ғалымдардың үшінші тобын трансформационалистерге жатқызуға болады.
Себебі, олар жаһандануды қоғамдар мен жалпы әлемдік тәртіпті күрделі
өзгерістерге алып келетін кешендік, көп аспектілі үрдіс деп анықтайды.
Олардың ойынша, жаһандану мемлекеттік шекараларды тікелей жоймайды, тек
ұлттық мемлекеттің мәртебесі мен рөлін өзгертіп, олардың кейбір
функцияларын халықаралық ұйымдарға тапсырады. Мәдениет бір қалыпта тұрмайды
және тұрақты емес, адамның өмірінің басқа да салаларымен бірге
трансформацияланады. Трансформационалистердің көпшілігі, жаһандану үрдісі
батыс капитализмінің таралуымен тікелей байланысты деп санайды.
Трансформационалистерге жатқызылатын барынша танымал ғалымдардың мынандай
еңбектері берілген: С. Амин — Вирус либерализма: перманентная война и
американизация мира [31], У. Бек — Жаһандану деген не? [32], Р.
Робертсон — Социальная теория, теория относительности культуры и проблема
глобальности [33], Г. Федотова — Глобальный капитализм: три великие
трансформации [34].
Жаһанданудың мәдени даму үрдісіне әсер етуі мәселесімен шетел және
ресейлік ғалымдарға П. Бергерді [35], Х.Бэфуді [36], Т.Ф. Кузнецованы
[37] және тағыда басқаларды жатқызуға болады.
Мәдени жаһандану, вестернизация, модернизация ұғымдарын зерттеген
бірқатар қазақстандық ғалымдар: Т. Ғабитов [38], А. Құлсариева [38], А.
Қанағатова [39], Ө. Төкенов [40], А. Арыстанбекова [41], Б. Аят [42] болып
табылады.
Жаһанданудың жалпы Жапонияға және жапон мәдениетіне әсері мәселесін
зерттеген ғалымдар: В. М. Алпатов [43], Ю. Д. Денисов [44], Е. Л.
Катасонова [45, 46], В. Э. Молодяков [47], М. Титаренко [48], С. В.
Чугров [49, 50, 51].
Р.Беллдің [52], Ё. Карибэнің [53], Т. Сакаияның [54], Д. Г. Главеваның
[55], С. В. Чугровтың [56] еңбектерінде жапон дәстүрлі мәдениеті мен ұлттық
ерекшелігі туралы мәселелері айқындалады.
Жапонияның дәстүрлі мәдениетінің әлемге ашылу уақытынан бастап көрген
өзгертулері мен толықтырулары, яғни, Мэйдзи кезеңінен басталған
вестернизация немесе еуропеизация мен модернизация үрдістерінің
ерекшеліктері туралы А.А. Мещеряковтың мақалаларында [57], А.Е. Жуковтың
[58], В.Молодяковтың [47] Л.Коннорстың [59], П. Лотидің [60] еңбектерінде
толығырақ айтылған.
Жапонияның ғылыми-техникалық әлеуеті мәселесін зерттегенде жапондық
статистикалық газет-журналдар [61-65].
Жаһандану кезеңіндегі бұқаралық мәдениеттің таралуы мәселесін К. Ивабути
[66], Е. Л. Катасонова [45, 46], Элгер Т. Мен Смит К. [67] және тағы
басқалары зерттеген.
Диссертациялық жұмыстың зерттелу пәні: Жапониядағы дәстүрлі мәдениет,
оның вестернизациясы, модернизациясы мен жаһандануының ерекшеліктері,
мәдени дипломатиясы, ғылым мен техника мәселелері.
Тақырыптың зерттеу нысаны. Диссертациялық жұмыстың зерттеу нысаны–
дәстүрлі мәдениет, оның вестернизациясы, модернизация мен жаһандануы,
мәдени дипломатия, ғылым мен техника.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты: Жапониядағы дәстүрлі мәдениетінің
ерекшеліктерін, жаһанданудағы оның трансформациясының мәнін, ғылыми-
техникалық әлеуетін айқындау болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың міндеттері: Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді
орындау арқылы жету қарастырылған:
1. Сараптау негізінде дәстүрлі мәдениет, мәдениеттің
вестернизациясы, мәдениеттің модернизациясы және мәдениеттің
жаһандануы ұғымдарының мәні мен болмысын түсінуі;
2. Жаһандану кезеңінде жапон мәдениетінің трансформациясының мәнін
ашу;
3. Жапония мемлекетінің қазіргі мәдени саясатындағы жапон мәдениеті
идеясын сараптау;
4. Мәдениет жаһандануы заманындағы жапон бұқаралық мәдениетінің
идеялық құндылығын анықтау;
5. Жапонияның ғылыми-техникалық өркениетінің ерекшелігін анықтау;
6. Жапониянң ЮНЕСКО-мен мәдени құндылықтарды қорғау саласындағы
серіктестігінің жетістіктерін саралау;
7. Жапонияның мәдениет саласындағы дипломатиясының мақсаттарын,
міндеттері мен бағыттарын зерттеу.
Диссертациялық жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздері. Зерттеудің
ғылыми негізін пән аралық тәсіл, тарихи әдіс, салыстырмалы талдау әдісі,
құжаттарды талдау әдісі, феноменалдық талдау әдісі, классификациялау әдісі,
сауалнама арқылы зерттеу, сонымен қатар диалектика және тезаурустық тәсіл
элементтері құрайды.
Зерттеуге жалпы мәдени-философиялық әдіс негіз болды. Зерттеудің
теориялық-әдістемелік негізіне, Г. В. Ф. Гегель, Ф. Ницше, П. А. Сорокин,
Н. А. Бердяев, К. Ясперс, А. Тойнби, А. Камю,Н. Я. Данилевский, О.
Шпенглердің еңбектірінің фундаменталдық мәдени-философиялық ережелері
кіреді.
Жаһандану кезеңіндегі мәдениеттің дамуының философиялық аспектісін
түсіну үшін Х. Бэфу, К. Ивабути, А. Кожев, Ф. Фукуяма, С. Хантингтон, Р.
Робертсон, Т. Ямаори, А. Э. Воскобойников, В. Л. Иноземцев, Е. Л.
Катасонова, А. В. Костина, Вал. А. Және Вл. А. Луковтар, В. М. Межуев, А.
С. Панарин, В. М. Розин, М. Т. Степанянц,А. И. Уткин, А. Я. Флиер, С. В.
Чугровтың еңбектері маңызды болды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Зерттеудің ғылыми
жаңашылдығы мыналар:
1. Жапондық мәдениет философиясының болмысы ашылды, ол жаһанданып
жатқан өмірдегі адам мәдениетінің сақталуы үшін қажетті
Жапонияның ұлттық идеясын жасауға негіз болады;
2. Шығыс діни өмірі мен батыстық рационалдық философиясының
синтезі ретінде түсіндірілетін Жапон философиясы түсінігін
пайдаланудың дұрыстығы негізделеді;
3. Әлемдік жаһандық мәдениет тұрғысында жүзеге асырылатын жапон
мемлекетінің мәдени саясатындағы жапон мәдениетінің элитаристік
қағидаларын айқындау;
4. Қазіргі заманауи жапон мәдениетінде, жапон мәдениетінің
философиясының болмысы болатын ұлттық идея халықтың көпшілігі
қабылдауға арналып жасалатыны көрсетілген;
5. Мәдениеттің жаһандануының қазіргі жағдайында жапон ұлтшылдығының
ерекшеліктері айқындалды;
6. Қазіргі заманда жапон үкіметінің бүкіл әлеммен қатар, АТА-да
жүргізіп отырған мәдени дипломатиясының ерекшеліктері мен
тактикалары туралы жазылған.
Диссертациялық жұмысты қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Мәдениеттің жаһандануы – әлеуметтік-экономикалық саладағы
жаһанданудың ықпалынан болатын мәдениеттегі өзгерістер процесі, ол
ұлттық-рухани мәдениеттің деформациясы мен жалпы планеталық
техногендік өркениеттің қалыптасуын көрсетеді.
2. Жаһандану процесстерінің бағыттары көбінесе батыстың алдыңғы
қатарлы елдеріне ғана емес, сонымен қатар, өзінің барлық тарихы
барысында шығыстық діншілдік пен батыстық рационализмді біріктіре
алған Жапония сияқты азиялық державаға да байланысты.
3. Жапондық мәдениет философиясы, құрамына жапон мәдениетінің: жапон
философиясы, самурай этикасы және синто-буддистік діни симбиоз
элементтері кіретін жапон ұлтының идеясын құруды қарастырады.
4. Жапонияның территориясында философияның екі ағымы дамыды – Батыс
философиясысы және батыс пен шығыстың синтези негізінде пайда
болған жапон философиясы.
5. Жапон мәдениетінің механизмі жапон идеясын жапония мен басқа
елдердің халқының арасында сәтті таралуға бейімделмеген, сонтықтан
бұл саясат консервативтік және элитаристік сипатқа ие.
6. Жапондық бұқаралық мәдениет механизмі барысында жапон идеясының
батыстық құрамдас бөліктері ғана қарапайымданып кетті, ал ұлттық
идеяның шығыстық бөліктері бұқаралық мәдениет арқылы ерекшелене
бастады.
7. Қазіргі жапондықтардың ұлтшылдық идеялары Жапонияның нихондзинрон
(жапондықтар туралы теория) әдебиеті сияқты бұқаралық мәдениетінде
көрініс тапты. Ол бойынша жапон халқы ерекше гомогенді және өзгеше.
8. Өзінікі-бөтен-бөлек деген тезаурустық схемаға сай, жапондық
өзінікі болады, шетелдік – бөтен, ал бразилиялық-жапондық –
бөлек болады. Жапдықтар өзінің тезаурусының біртұтастығын сақтау
қалу үшін өзінің этникалық жағынан жақын бразилиялық-жапондықты
шеттетіп, керісінше, бөтен шетелдік еуропоидты жақындатады.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және тәжірибелік құндылығы.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы, оның негізгі ережелері мен
қорытындылары 1) Ұлттық өркениеттің ерекшеліктері мәселесін зерттегенде; 2)
мәдени жаһандану мәселесін ары қарай зерттегенде; 3) мәдени дипломатия
мәселесін қарастырғанда; 5) Мәдениет философиясы, Мәдениет теориясы,
Глобалистика, Жапон философиясы және жапон бағытындағы бірқатар
курстарды оқуда қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Ерте замандағы мен қазіргі
кезеңгеі дейінгі жапон мәдениетін қамтиды.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Диссертациялық жұмыстың негізгі
теориялық және тәжірибелік нәтижелері Қазақ Ұлттық Университетінде өткен
Жапония – Орталық Азия: Сыртқы саясат және халықаралық қатынастардың
өзекті мәселелері атты студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық
семинарында, жыл сайынғы Ғылым әлемі конференцияларында, Халықаралық
қатынастар факультетіндегі Шығыс жұлдызы үйірмесі ұйымдастыратын дөңгелек
үстелдерде баяндалған.
Диссертациялық зерттеудің маңызды қорытындылары мен ғылыми нәтижелері,
ғылыми мақала ретінде ҚазҰУ Жаршысының Халықаралық қатынастар және
халықаралық құқық сериясында (2 мақала), семинарда оқылған баяндамалардың
жиынтығында (1 мақала) және баяндамаға тезис ретінде жинаққа (1тезис) басып
шығарылды.
Диссертация құрылымы: Диссертация Кіріспеден, 3 тараудан, 9 бөлімнен,
Қорытындыдан, Пайдаланған әдебиеттер тізімі мен Қосымшадан тұрады. Жалпы
көлемі – 104 бет.
1 ЖАПОН ӨРКЕНИЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1.1 Жапон мәдениетінің қалыптасуының маңызды кезеңдері

Жапония – ежелгі, өзіндік ерекшелігі бар мемлекет. Жапондықтар туралы ең
бірінші деректер б.з.д. I ғасырға жататын қытай көздерінен табылған. VIII
ғасырда аңыздар мен тарихи мұралар қалдырылған жапон хроникалары пайда
болды.
Жапондықтардың сенімдеріне – синтоизмге сәйкес, жапон ұлты күн құдайы
Аматэрасудан бастау алады дейді. Ал Аматэрасудың тікелей ұрпағы – б.з.д.
660 жылы Ямато мемлекетінің басына келіп, жалғасқан жапон
иператорларының династиясына бастау салған Дзимму императоры (Дзимму-Тэнно)
болған.
Жапондықтардың ұлттық психологиясы, қандай да бір басқа этникалық қоғам
сияқты, өткеннің тәжірибесі мен жаңа жаңалықтардың әсерінен қалыптасады,
бұл жерде әсіресе, ескінің маңызы артып отыр.
Көптеген ғасырлар бойы Жапонияда әдемілікке деген сезім культке айналып
кеткен. Өзіндік бір діни культке айналған әдемілікке табыну халықтың барлық
таптарына кең таралған.
Жапон тілінде күнделікті өмірдің маңызды бөлігін сипаттайтын мынадай
эстетикалық түсініктер бар: ханами – гүлді тамашалау, цукими – айды
тамашалау және юкими – қарды тамашалау.
Әдемілікке табыну ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын дәстүр. Ол өмірдің
барлық кездерінде көрінеді: сезімдерде, сөздерде және іс-әрекеттерде.
Жапондықтардың өздерінің ойынша, әдемілікке деген ерекше сезім –
шетелдіктер тек тамсана алатын, олардың ұлттық мақтанышы.
Жапондықтардың әдемілікті осылай қабылдауы, оларды аса сезімталдыққа
итермелейді. Оларға барлық затқа жеке толғаныс тарапынан қарау әдеттегі
құбылыс, тіпті, қойылған мақсатқа тек объективті жолмен ғана жету мүмкін
болса да. Әрине, әдемілікке деген талпыныс барлық халықтарда тән, бірақ
жапондықтарда бұл — ұлттық дәстүрдің бөлінбес бөлшегіболып табылады.
Жалпы, дәстүр, нақты айтқанда дәстүрлілік жапон ұлтының жүріс- тұрысына,
күнделікті өміріне және ойларына еніп, онық мінезінің басты сипаты болып
қалыптасты.
Жапон қоғамындағы дәстүрлер көшіріліп алынғандығын, кейін оны ұлттық,
мәдени және тұрмыстық элементтермен бекітілгенін айқын көрсетеді.
Жапондықтар ежелгі мәдени мұраларына ұқыпты қарайды, олар классикалық
театрды, шәй салтанатын және икэбана сияқты мәдени құндылықтарын қазіргі
кезге дейін сақтап келген. Қазіргі кездегі динамикалық қоғамда жапондықтар
тіректі тұрақтылықтан іздейді және оны өнердің дәстүрлік формаларынан таба
алады.
Жапондықтар барлық заттан өзіндік мағынаны көре алады, оның түп-тамыры
ерте замандарда жатыр.
Жаңа жылда әр үйдің ауласында ұзақ өмір мен мықтылықтың белгісі болатын
қарағай ағашының, тұрақтылық пен мейірбандылық белгісі болатын қара өрік
пен бамбуктың бұталары қойылады, шиыршықталған шилер мен қағаз қиындылары
ілінеді. Жапондықтарға, әсіресе, отбасы жүйесінің дәстүрлік құндылықтарының
әсері өте күшті, ол әрқашан да консервативті сипатқа ие болған. Жеке
адамның әрекеттері белгілі бір тыйымдармен шектелген, олар: жанұя ұжымына
сүйену мен жанұя басшысына толығымен бағыну сияқты шектеулер еді [68].
Қазіргі Жапонияда дәстүрлерге, ертедегі шақтарға, ежелгі ескерткіштерге
үлкен көңіл бөлінеді. Жапондықтар ертедегі ата-бабалардан мұраға қалған
жүріс-тұрыс нормалары мен мәдениет формаларын өзгертпей сақтауға ұмтылады.
Оларға қалыптасқан өмірді мәдени мұра ретінде қабылдап, оған ұқыпты қарау,
жүріс-тұрыстың ішкі мәніне ғана емес, сыртқы белгілеріне де көңіл бөлу,
стильге көңіл бөлу тән, осының арқасында, жүріс-тұрыс формасы ерекше
тұрақты болып қалады.
Жапониядағы қазіргі жағдай, жапондықтардың саяси ойларында және
әлеуметтік жүріс-тұрысындағы дәстүрдің өміршеңдігін көрсетеді. Жапондық
дәстүрлілік елдің қоғамдық-саяси өміріне көпсалалы әсерін тигізеді.
Жапондықтар өзінің тарихи дамуындағы әр кезеңде басқа мәдениеттен
қызығушылық тудыратын элементтердің бәрін қабылдаған. Бөтен мәдениеттің әр
элементі жапондықтарға жағымды болатындай игерілді. Нәтижесінде,
басқалардан көшіріп алу прагматикалық сипатқа ие болды, тіпті бұл көшіріп
алу емес, Жапонияның әлеуметтік және басқа да қажеттіліктеріне арналған
трансформация болды. Осы үрдістердің барлығында этноцентризм, жапондық
ұлттық мінездің – өз ұлты үшін мақтаныш сезімін күшейтетін орта еді.
Жапон өркениеті күрделі және түрлі кезеңдердегі этникалық
байланыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Күнделікті табиғи апат қорқынышы,
жер өңдеуге жарамды құралдардың аздығы жапондықтардың психологиясы мен
эстетикалық көзқарастарының қалыптасуына ықпал етті. Жапон мәдениеті үнді
немесе қытай мәдениетіне қарағанда орта ғасырлар уақытында енді пайда болып
жатқан. Сондықтан жапон мәдениетінің дамуында ерекше әрекеттілік пен сыртқы
әсерлерге сезімталдылық тиесілі болды.
Жапон мәдениетінің бастапқы кезеңі (III-VI ғ.ғ) қорғандық (кофун
дзидай) деген атқа ие болды. Кофун – алдынғы жағы шаршы типтес, артқы жағы
домалақ болып келетін, жан-жағына ор қазылып су толтырылған қорғандар.
III – IV ғасырларда Ямато далаларының тұрғындарында, патшаның ішінде
(окими) Мива тауының қасиетті рухы өмір сүреді деген түсінік пайда болды.
VII ғасырда Қытайдан тэнно — аспан патшасы деген ұғым алынды. Патша Мива
тауынан өзінің жерін басқара отырып, басқа құдайлармен өзінің теңдігін
көрсеткен және ол жерде елді басқару шеберлігін шыңдаған деген түсінік
болған.
Осылай, жапон мәдениетінің ерекшелігі – тэнно-құдай императоры деген
культ пайда болды. Оның бойында құдайдың ерекшеліктері мен елдің жанашыры
бейнесі бірге сақталған деседі. Сонымен қатар патша болу салтанаты арқылы
ол өз қызметіне аяқ басатын. Болашақ патша арнайы салынған ғимаратта,
тақтайда жамылғының астында белгілі бір уақыт өткізу керек. Осыдан кейін
оған касиетті рух кіреді деген сенім қалыптасқан.
Жапондықтардың ұлттық дінінің ең басты мәселесі – ата-бабалар культі
(синто) және рухтың қасиеттенуі (ками). Бұл дін – синтоизм деп аталды.
Жапонияда мемлекеттік синтоизмнің кең етек алуы VII ғасырдың екінші
жартысына келеді. Синтоизмнің мәдениетке нақты сіңуіне Тэмму императоры
әсер етті. Ол діни мерекелерді жүргізетін және бүкіл елде храмдарды
бақылайтын дін жөніндегі мемлекеттік кеңес құрды. Реформалар кезеңі жаңа,
алғашқы астаналық қаланың – Фудзивара-кё қаласының пайда болуына алып
келді. Ол 694-710 ж.ж аралығында патша резиденциясы болды [69].
Ал 710 жылы Нара аймағында ең алғашқы тұрақты астана – Хэйдзё-кё (Әлем
цитаделінің астанасы) салынды. Осы кезден бастап Жапонияның мәдени дамуының
жаңа кезеңі – Нара (710-794) басталды.
Фудзивара мен Хэйдзё (Нара) сияқты ең алғашқы орталық қалалар абыз-
геоманттардың ұсыныстары бойынша, таулар мен өзендермен қоршалған далаларда
салынған. Қаланың қақпаларынан императордың сарайына дейін таулармен,
орлармен жалғасқан Судзаку-оки магистралі өтетін. Микадо сарайы қаланың
солтүстік жағында орналасқан. Осындай кешеннің жоспарын қарағанда
тұйықталған төртбұрышты белгілейді. Оның ішінде тірі табиғатты бейнесін
көрсететін пейзаждық декоротивтік саябақ болған.
Идеялық-саяси бытыраңқылықты жою үшін жапондық басқарушылар буддизмге
жолықты. Оның көмегімен жалпы мемлекеттік идеология қалыптасты. Буддизм
тұлғаның жаңа типінің пайда болуына көмек берді, солай мемлекеттік
қатынастардың жаңа формасы пайда болды.
Жапонияға буддизмнің кіруі VI ғасырда, елге Корея мемлекетінің
елшілігінің келуімен енді. Алғашында буддизмді Сога қолдады, Асукада
бекітілді және одан кейін бүкіл елге тарай бастады. Нара кезеңінде буддизм
Жапонияның мемлекеттік діні бола бастады, бірақ әлі қоғамның жоғарғы
таптарында ғана мойындалған, ал төменгі таптарда белгісіз болып қала берді.
Жапонияға буддизмнің келуі сәулет өнері мен бейнелеу өнерінің
дамуының асқақтауына әсер етті. Осы уақытқа дейін қарапайым халық пен
жоғарғы тап адамдарының баспаналары келбетімен емес, тек көлемдерімен ғана
айрықшаланған. Енді ақсүйектердің үйлері сәулет өнерінің бір көрінісі бола
бастады. Ақ сүйектерді жерлегенде де өнердің бір бөлшектерін сала білген.
Жерленген жерлерге ханива ескерткіштерін қойған, қола айналар мен қола
қоңыраулармен әшекейленген. Синтоистік шіркеулердің өзі ағаштан жасалған
құрылыстардың кешенін белгілеген.
Жапониядағы ең бірінші храмдар корей және қытай әсерінен пайда болса
да, өзіндік ерекшеліктері болды, мысалы, олардың ішінде сыйынатын бөлмелер
болмады.
Ең алғашқы будда храмдары 596 жылы Сога иеліктерінде, Асукада пайда
болды. Қазір ол кездегі храмнан тек Будданың отырған үш метрлік ескерткіші
ғана сақталған. VI ғасырда храмдардың құрылысымен мемлекет айналыса
бастады. VII ғасырдың бірінші ширегінде елде 46 буддалық діни құрылыстар
болған.
Жапонияда буддалық бейнелеудің негізгі нысаны Будданың өзі мен
буддалық пантеонның өкілдері болды. Бірақ, Будданың бейнесі өнердің бір
бөлігі ғана емес, сенім мен діни ілімдердің объектісі болған. Будданың
бейнесін салған адам, буддаларды айрықшалайтын 32 негізгі және 80 қосымша
сипаттарын, сонымен қатар қолдың орналасуының түрлі жағдайларын білуі керек
болған [70].
Нара қаласында ең ірі культтік құрылыс 743-752 ж.ж салынған буддалық
монастырлық кешені Тодайдзи – Шығыстың Ұлы Храмы болды. Ол 90 гектар
жерді алып жатқан, аумағында 16 метрлік Будданың статуясы бар Ұлы Будда
Залы орналасқан ірі құрылыс болған.
Сонымен, орталықтанған мемлекеттің пайда болуы кезіндегі жапон
мәдениеті жергілікті дәстүрге сүйенген және ол айқын көрінген. Қытай мен
Кореядан көшіріліп алынған мәдениет сол қалпында сақталмады, ол ұлттық
дәстүрлерге байланысты қалыптасуы керек еді. Нара астанасындағы храмдар мен
монастырлерде қалыптасқан буддалық сенімге биліктегілер белсенді түрде
синтоизмді қарсы қойды. Осы мақсатпен, астана 784 жылы Нагаокаға, ал 784
жылы Хэйан-Кё (Киото) қаласына ауыстырылды. Енді шетелдік мәдениетті өзіне
сіңірген жапон мәдениеті өзінің келесі даму кезеңінде өзінше дамуы үшін,
ішкі энергияға бай болып алды.
Хэйан кезеңі ортағасырлық жапон мәдениетінде өзінің нақтылыққа
ұмтылуымен, өзін-өзі тануына деген құмарлығымен, шеттен алынған формаларға
өзіндік ерекшелік енгізе алуымен, алтын ғасыры бола алды. Бұл жапондық
жазудың дамуында, ұлттық әдеби жанрының қалыптасуында: әңгімелер, романдар,
лирикалық бес жол өлеңдерде айқын көрінді.
Хэйандық мәдени дәстүр шамандық дәстүр мен сиқырмен шектелетін
салтанаттардан, мистикалық даосизмнен, конфуциялық ілім мен құпиялы
буддизмнен құралды. Бұл Қытайдан алынған құпиялы буддизмнің екі мектебі —
Тэндай мен Сингонның Жапонияда нақтыланғанынан кейін көрінді.
Таймицу (жапондық құпиялы ілім) көп жылдар бойы Қытайда Тэндай
мектебінің діни орталығы болған Сайтё (767-822) ілімін Жапонияға алып
келді. Бұл ілімнің оқытуы бойынша, барлық тірі заттар Будданың түрлі
келбеттерінің бірі болып табылады. Бұл ертедегі жапон сеніміне жақын болып
келген. Адамның сана сезімінің жоғарғы деңгейіне жету тек бірнеше туылуынан
кейін ғана мүмкін болады деп айтылған. Тэндайды уағыздайтын Киотоның
маңындағы Хиэй тауының монастырлары болды.
Синго мектебінің негізін салушысы Кукайдың (774-835) айтуынша,
Будданың тіршілігіне тірі емес заттар да тиесілі және барлық Ғалам жоғарғы
Будданың денесі. Адам құдайға діни салтанаттар арқылы жете алады. Сингонның
орталығы Киотоның жанындағы Коя тауы болды.
Хэйан кезеңінің танымал қайраткері – буддалық монах, жазушы,
калллиграф және ағартушы Кукай болды. Оның ең маңызды ашуы – қытайлық
курсивтік жазудық негізінде жасалған, ең алғашқы жапондық буындық алфавиті
Хирогана болды. Кейіннен бұл алфавиттің сөздері басқа жүйенің белгілерімен
жазыла бастады, осылай Катакана пайда болды.
Әдемі жазу графикалық өнерінің жаңа бөлімі – каллиграфия пайда болды.
IX ғасырдың басында, Кукайдың арқасында қарапайым қала тұрғындары мен
төменгі шен адамдарының балалары үшін мектеп ашылды. Ал жоғарғы
аристократия үшін астаналық университет ашылды. Бұл оқу орнында төрт
факультет болды: негізгісі тарихи-филологиялық, заң, тарих және
математикалық. Оқу қытай үлгісі бойынша жүргізілді және алты конфуцийлік
өнерді: салтанат, музыка, әдебиет, математика, садақпен ату және арба
айдауды үйретуді қарастырды. Кейбір аристократиялық отбасыларда жеке мектеп
болды, ал университеттік білім жоғарғы саты болып саналды.
Діни синкретизмнің гүлденуі кезінде мистикалық салтанаттардың
әсерінен пластиканың аса дамуы белең алды. Табиғи құбылыстарды бейнелейтін
көп қолды және көп келбетті құдайлар образдары танымал болды.
Сәулетшілердің көп қолданатын құралдары ағаш пен құрғақ лак болатын.
Храмдағы мистериаларда бетперделер мен иконалар қолданылған. Буддалық
иконаға тиесілі сипат – мандала – шеңбер болған. Ол – буддалық құдайлар
иерархиялық түрде орналасқан Ғаламның геометриялық сызбасы түрінде
көрсетілген. Осы сызба бойынша храмдық кешендер, алтарь салынған, қалалар
жобалары жасалған.
Хэйан кезеңінде қытай бейнелеу өнеріне бәсеке тудыратын Ямато-э деген
бейнелеу өнерінің стилі пайда болды. Оның туындыларын ақсүйектер өз
сарайларын әсемдеуге қолданатын. Суретшілер ширмаларға, бет
желдеткіштеріне, пошталық қағаздарға әшекейлеп сурет салған [71].
Жапон мәдениетінің келесі кезеңі – Камакура (1192-1333) болды. XII
ғасырда билікке самурайлардың әскери-феодалдық табы келді. Осылай сёгунат,
яғни әскери үкімет орнады. Астана бұрынғы әскери аймақ болған Камакура
жеріне көшірілді, сондықтан осы кезеңнің аты Камакура деп аталды.
XII-XIII ғ.ғ Жапонияға дзэн-буддизм ілімі келді. Ол әсіресе
самурайлардың арасында танымал болды. Осының әсерінен XIV ғасырда
жасырылған әдемілік, заттардың әдемілігінде жасырылған шындықты тану деген
эстетикалық тұжырым қалыптасты. Сонымен қатар, құм мен тас бақтары –
құрғақ пейзаж сияқты монохромдық бейнелеу өнері мен атақты шай салтанаты
пайда болды [72].
Камакура кезеңіндегі кеңістіктік өнер де дзэн-буддизмнің үлкен әсерінде
қалды. Бұл XIII ғасырда кең етек алған дзэн монастырларының қатал
бейнесінде көрінген.
Муромати кезеңі (1333-1575) – 1333 жылы билікке Асикага кланының
сёгундарының келуімен басталды және өзінің атын әскери үкімет орналасқан
Киотоның бір кварталы – Муроматиден алды.
Муромати кезеңінің күнделікті мәдениетінде өзгеріс пайда болады. Оған
дейін жалпылық стилінің орнына жекелік стилі келеді. Сарайлық
кешендерден басты ғимаратының алдындағы басты алаң мен галерея жоғалды.
Бөлмелердің көлемі кішірейді, құпиялы бөлмелер пайда болды, қабырғаларға
кітап сөрелері толтырылды. Жаңалық ретінде қозғалатын қабырғалар мен
қақпалар жасалды және осының көмегімен үйдің интерьері үй жанындағы бақ
кеңістігімен үйлесе алатын болды. Жапондықтардың күнделікті өміріндегі
әдемілікке деген ұмтылыс табиғи құбылыстарға сезімталдылығын оятты.
Аралдарға күз келгенде үйлерді үйеңкі ағашының қызыл жапырақтарымен
әшекелеген. Көктем жапондықтарға гүлденген шие – сакура ағашының гулденген
қызғылт гүлдерін сыйлайды. Жаңа жыл күндерінде үйлер бамбук пен қарағай
ағашының бұталарымен және түрлі жарық шамдарымен әсемделеді.
XIV-XVI ғ.ғ. сәулет өнерінің ерекшелігі, ағаштан жасалған кішігірім
жартылай сарай, жартылай храмдардан көрінді. 1398 жылы Киотода сёгунның
сарайы болған Алтын павильон салынды, ал 1408 жылы ол монастырға айналған
[73].
Екінші және үшінші сёгунаттың арасындағы аз уақытта (1575-1614)
билікті өз қолына мықты басқарушылар Ода Набунага мен Тоётоми Хидэёси
шоғырландырды. Олардың билігі кезінде көптен күткен бейбітшілік орнады.
Басыбайлы мәдениет пайда болады, феодалдардың үлкен мұнаралары бар ірі
сарайлары салынады. Оның бірі 1580-1600 ж.ж. салынған Ақ тұра сарайы
болды. Бұл – жоғары орналасқан пирамидалы тастан жасалған негізде тұрған
ағаш ғимарат еді. Оның ішінде бірнеше алаң, қақпан-қақпа, жер үсті және жер
асты қабаттары, құпия есіктер мен аппақ үш мұнара болған.
XIV-XVI ғасырларда монохромдық бейнелеу өнері – су мен тушьпен
салынатын суреттер пайда болды. Бұл өнер түрі XV ғасырда Қытайдан келіп,
өзінің гүлдену кезіне түсті. Суретшінің міндеті бейнеленіп жатқан заттың
рухын қағаз бетінде қозғалта білу еді.
Дзэн өнерінің шарықтау шегі мен синтезі – Ногаку – но классикалық
театры болды. Драмалық театрдың бұл танымал формасы саругаку (маймыл
театры) деген сөзден шыққан. Ол шамамен VIII ғасырда пайда болған және
шаруалардың еңбегімен байланысты билер жиынтығы болып табылады. Оның ішінде
акробатика және басқа да қимыл элементтері болады. Бұл театрдың ең бірінші
даму сатыларындағы танымал болған тұлғалар – актер мен драматург Канъами
мен оның ұлы Дзэами еді. Әсіресе, осы Дзэами но театрын қазіргі кездегі
таныс формасын: актерлердің әдетте бетперде киіп ойнайтын, би-
драматургиялық, музыкалық формасын қалыптастырды.
Саругаку деген комедиялық формасы жеке театрдың түрі болып
қалыптасып, кёгэн деген атқа ие болды. Кёгэн әдетте но пьесаларының
арасындағы интервалдарда көрсетілетін. Но мен кёгэн пьесалары бірге
ойналатын ногакудо театрында тек қана ер адамдар ойнаған.
Бунраку қуыршақ театры соңғы деректер бойынша XVI ғасырдың соңында
пайда болған. Но мен кёгэн сияқты бұл жерде де, ер адамдар ойнаған.
Кабуки. Алғашында, VII ғасырда бұл театрдағы спектакльдерде әйел
адамдардың топтары ойнаған, бірақ 1629 жылы Токугава сёгунаты қоғамның
моральдік жағдайын ойлап, актрисаларға ойнауға тыйым салынды. Осыдан кейін,
Мэйдзи кезеңіне дейін Жапонияда актрисалар болмаған. Кабукидің ерекшелігі:
би өнерін ығыстырылып, драмалық өнербасты орынға шықты. Солай, сахнада
атақты маманданған драматургтердің туындылары пайда болған.
Эдо кезеңі (1614-1868) – жапон феодализмінің соңғы кезеңі мен Жаңа
заман кезеңінің басы. Бұл үшінші сёгунат – Токугава сёгунатының уақыты
болып табылады. Бұл кезеңнің аты жаңа астана — Эдоға (Токио) байланысты
қойылған. Мәдени құндылықтардың басты тұтынушылары мен жаратушылары үшінші
тап – қала тұрғындары табының өкілдері болған. Бұл декоротивті-қолданбалы
өнердің гүлдену кезеңі болған. Суретшілер бейнелеу өнерінің түрлі
туындыларын, гравюралар, лактан жасалған туындылар, керамикалар жасаған,
ширмаларға, желпуіштерге, кимоноға сурет салған. Жапониядан тыс аймақтарда
түрлі түсті және алтын лактан жасалған бұйымдар өте танымал болған екен.
Олар түсті папье-машеден, жібектен жасалып, кейін көп рет лакпен қапталған.
Эдо кезеңінің бұйымдары алтын мен жылтырмен инкрустацияланған, ойып қашау
мен рельефпен байытылған.
XVII-XVIII ғ.ғ. қара және ақ фонда жасалған, түсті жазулармен
әсемделген керамиканың жаңа түрі пайда болады. Керамика мен лакпен, XVII
ғасырдан бері жасалатын, өзінің әсемділігімен айрықшаланатын фарфор
бәсекеге түсті.
Билік қала тұрғындарына киім тігуге қымбат мата қолдануға тыйым
салғандықтан, қарапайым маталарды қарапайым суреттермен әрлеу өнері дами
бастады. Жапондықтардың ұлттық киімі – кимононың суреті жыл мезгіліне, ал
түсі – адамның жасына, мінезіне тіпті көңіл-күйіне сай болуы керек.
Кимононың белбеуі (оби), әдетте, көзге анық түспейтін түстермен, гүлдер,
құстар, бұталар мен бет желпуіштердің суреттерімен ерекшеленеді. Ұлттық
костюмнің дамуымен, декоротивті өнердің ерекше бір түрі – нэцкенің пайда
болуы байланысты. Бұл өнердің бір түрінде ғасырлардың сәулетшілік өнерінің
дәстүрлерінің қорытындысы бейнеленеді. Жапон киімінде қалта болмаған,
сондықтан заттарды белбеуге жіппен байлау үшін, нэцке – түйме–салпаншақ
қолданған. Бейнелеуде танымал объект – түлкі болды, себебі жапондықтардың
көзқарасы бойынша, ол өз бейнесін ауыстыра алатын ерекшелікке ие жануар
еді. Және де, күріш пен молшылық құдайы түлкі бейнесінде болған деген сенім
бар еді [69, 123-б].
Сонымен, ұлттық негізде қалыптасқан жапон мәдениеті, Үндіқытай
аймағының мәдени ерекшелігін өзіне сіңіре ала тұра, өзінің жекелігін
жоғалтпады. Жапон мәдениеті, өзінің дамуының барлық сатыларында әдемілікке
деген ұмтылысымен, оны күнделікті өмірге сай ете алуымен, табиғатқа деген
қамқорлығымен, адамзат әлемі мен құдайлар әлемі бөлінбес деген сезімімен
ерекшеленеді.

1.2 Жапон өркениетінің ерекшеліктері

Жапонияның дәстүрлі мәдениеті азиялық мәдениеттердің ұлы шеңберіне
жатады, сондықтан оны қарастырған кезде бірқатар ерекшеліктерді ескеру
қажет. Біріншіден, ол дәстүрлі түрде буддизмнің әсерімен қалыптасқан,
сонымен қатар Азияның ұлы мәдениеттерінің жетістіктерін өзіне сіңірген.
Шынында да, Азия жалғыз және біртұтас: азиялық әлемді екіге бөліп отырған
Гималай таулары қытайлық және үнділік сияқты күшті мәдениеттердің
байланысына тек көңіл аудартады. Араб мәдениетінің серілігі, парсылық
поэзия, үнділік ойлау – барлығы, азиялық әлемнің біртұтастығын, өмірінің
нақты шекараны білмейтін әр түрлілігі мен құбылмалығын көрсетеді.
Ислам, атты әскер түріндегі, әскери киімдегі конфуцийшілдік деп
бейнеленсе, ал буддизм – азиялық ойлардың барлық жүйелері өзен секілді
келіп құятын ұлы идеализм мұхиты болып табылады. Көп ғасырлар бойы
сақталған егемендігі Жапонияны азиялық ойлар мен мәдениеттерін сақтаушы
қазына қорына айналдырды. Жапон ғалымы Какузо Окакуроның айтуынша: Жапония
азиялық мәдениеттердің мұражайы. Осындай тезисті айтудың нақты негізі бар.
Мысалы, Нара храмдық кешені, онда көрсетілген Үндістан өнері мен Тан
кезеңіндегі Қытай мәдениетінің туындыларын еске түсіру жеткілікті.
Екіншіден, жапондықтарға тән аса күшті дәстүршілдік сипаты бар. Яғни,
халықтық сенімдердің нормативті функцияларымен негізгі шығыстық діндердің
(конфуцийшілдік, буддизм және т.б) қиыслысуы жапон ұлтының өмірінде әлі
ұзақ уақытқа дейін үлкен рөлге ие болып тұрады. Жоғарыда аталып кеткен
Какузо Окакуро жапон дәстүрлі мәдениетінің қазіргі замандағы рөлін былайша
айқындайды: Фудзивара аристократиясы тәртібіндегі Тан идеалын бейнелейтін,
қапастағы дзен-буддизм мен Но билеріне ұқсас болып келетін Яматоның
поэзиясы мен Бугако музыкасы – біздің қазіргі заманда да ляззат пен шабыт
көзі [74]. Яғни, бұл сөздің мәні: Жапония заманауи күштер мен жаңалықтарды
өзіне сіңірсе де, нағыз азиялық рухты сақтай алды.
Жапон дәстүрлі мәдениеті бірегей және ғажайып болып табылады, ол рухани
әлемдегі қайшылықтарға толы. Бір жағынан, қытай мәдениетімен салыстырғанда,
таңғажайып сыпайылық, шынайылығы көбірек, ал салтанаттылығы азырақ болып
келеді. Басқа жағынан қарасақ, самурайдың өткір семсері, батырлық,
жауынгерлік пен жанқиярлық, осының барлығы тек ислам сарбаздарының соқыр
фанатизмімен ғана тең. Сирек кездесетін еңбекқорлықтың асқынған намыс
сезімі мен императорға, оқытушыға немесе басқа да басшыларға деген терең
алалдықпен үйлесімі; талғампаз Шығысқа жат, қарапайымдылық пен
кішіпейілділік үйлесетін әсемдікке деген сезім; ықшамдылық пен киімнің
ғажайып талғамы, интерьер жабдықтарының ерекшелігі; күнделікті қарбаластан
арылу мен табиғи әсемдікте рухани тыныштық табу қабілеттілігі, басқа
халықтар мен мәдениеттердің жетістіктерін өзіне сіңіре отырып, өзіндік
ұлттық ерекшелікті, жапондықты сақтау алғырлығы, осының барлығы жапон
дәстүрлі мәдениетінің қысқаша сипаты болып келеді.
Жапон мәдениетіне қытай және үнді өркениеті жан-жақтан ерекше үлкен
әсерін тигізді. Жапондықтар индуизм, конфуцийшілдік, даосизм, буддизм
дәстүрлерінен, өзінің қажеттілігіне сай, қайталанбас сипаттар енгізіп,
құндылықтарын сіңіре алды. Оған дәлел ретінде, дзэн-буддизмді, қытайлық
чань-буддизммен салыстырғанда, таза жапондық құбылыс екенін айыра аламыз
[75].
Жапон мәдениетінің өзгешелігінің қалыптасуында айтарлықтай әсерін
синтоизм, буддизм мен конфуцийшілдік тигізді, оларды толығымен қарастырсақ:
Синто – құдайлар жолы. Бұл – ежелгі жапон діні. Оның қайнар көздері … жалғасы