Халықаралық кооперативтік қозғалыстағы идеялардың күресі

1896 ж.қазанда Парижде ХКА II конгресі өтті. Онда хка жарғысы қаралып, қабылданды, онда Альянс қызметінің мақсаттары, принциптері мен әдістері тұжырымдалды. МКА-ның кооперативтік қозғалыс орталығы ретіндегі мақсаттары: — әр түрлі елдер кооперативтерінің шаруашылық және ұйымдастырушылық іс-әрекет тәжірибесімен алмасу; — кооперативтік заңнаманы жетілдіру; — кооперативтік қағидаттарды насихаттау; -әр түрлі елдер кооперативтері арасында экономикалық байланыстарды ұйымдастыру; — кооперативтік қоғамдық пікір құру; — жұмысшылар мен қызметкерлердің әрбір қауымдастыққа кіріске қатысуы. Жарғы ХКА құқықтары мен міндеттерін анықтады.: — өз тәжірибесінде Рочдейль принциптерін сақтайтын барлық типтегі кооперативтік ұйымдардың Дүниежүзілік өкілі болу; — бүкіл әлемде кооперативтік принциптер мен нормаларды тарату; — кооперацияны дамытуға жәрдемдесу; — оның құрамына кіретін ұйымдар арасындағы жақсы қарым-қатынасты қолдау; — кооперативтік қозғалыстың мүддесін оның барлық түрінде сақтау; -кооперативтік ұйымдар арасындағы ұлттық та, халықаралық та ауқымда да достық және экономикалық қатынастарды дамытуға жәрдемдесу; — бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтуға ықпал ету.

Халықаралық кооперативтік принциптердің негізіне рочдейль пионерлерінің қағидалары енгізілді. Жарғыда кооперацияның саяси және діни бейтараптығының принциптері жарияланды. 1896 ж.жарғысына сәйкес ХКА-ның жоғары органы 3-4 жылда бір рет шақырылатын конгресс болды. Конгресте Баға комитеті (ОК) сайланды. ОК өз құрамынан атқарушы комитет (атқарушы комитет) сайлады. ХКА Президенті атқару комитетінің құрамына кірді. Әрбір ел КО-ға жедел қозғалыс елі үшін саны мен маңызына байланысты бірден алты өкілге дейін жібере алады. Тұтыну қоғамдарының Мәскеу одағы ХКА-ға кіру туралы шешім қабылдады уәкілдердің VIII жиналысында 1993 жылғы 15 наурызда 3 Фунт стерлинг мөлшерінде жылдық мүшелік жарна төленді. 1903 ж. 15 Шілдеде ХКА атқарушы комитеті өз қатарларына ХКО қабылдау туралы шешім қабылдады.

Осылайша, Орталық Одақ, Мәскеу одағы бірінші орыс тұтыну ұйымы-ХКА мүшесі болды. ХКА құрылуымен кооперативтердің халықаралық байланыстары күшейе түсті. 1897 жылы ХКА III конгресінде голланд кооператорлары эпизодтық сауда байланысынан тұрақты байланыстарға көшу үшін әртүрлі елдердің кооперативтік тауарларының үлгілерімен «кооперативтік биржаларды» құруды ұсынды. Француз кооператорлары әр елде сыртқы сауда функциясы бар кооперативтік көтерме сауданы дамытуды айналып өтпеді деп санаған. Ағылшын кооператорлары отста-ХКА жанындағы халықаралық сауда агенттігінің идеясын ұсынды. Конгресс ХКА-ның барлық мүшелеріне Лондондағы ХКА-ның штаб-пәтері бюросымен байланысты қолдау үшін әр елде сыртқы сауда кооперативтік бірлестігін құру ұсынысымен қарар қабылдады. Англияда Еуропа елдерінің кооперативтік бірлестіктерімен сауда байланысы бар сыртқы сауда кооперативтік бірлестігі 1896 жылдан бері болған. Халықаралық сауданы дамытуға өндірістік кооперативтер неғұрлым қызығушылық танытты.

Кооперативтік өткізу кооперативтік өндірісті ынталандырады және өндірістік кооперативтер сыртқы рыноктағы делдалдарды жою жолымен ірі капиталмен бәсекелестік күресте өзінің жағдайын жақсартуға ұмтылды. Сонымен қатар халықаралық кооперативтік сауда алмасуы тұтыну және кооперативтердің басқа да түрлеріне айтарлықтай артықшылықтар берді, оның кеңеюі бүкіл кооперативтік қозғалыстың келешегін жақсартты. Ресей кооператорлары халықаралық кооперативтік саудаға белсенді қосылды. Ресей тұтыну қоғамдарының шетелдермен алғашқы байланыстары XIX ғасырдың 60-шы жылдарына жатады, олар Швейцария, Франция, Египет, Англия базарларындағы өз пайшылары үшін тұтыну тауарларын дүркін-дүркін сатып ала бастаған кезде. Тұтыну қоғамдарының Мәскеу одағы құрылғаннан кейін сыртқы нарықтардағы көтерме сатып алулар көлемі бойынша тұрақты және елеулі болды, бірақ кооперативтік сыртқы сауданы тек ШОБ ғана емес дамытты.

Экспорттық-импорттық операцияларды Лондондық бөлімшені ашқан Орталық зығыр зауыттары серіктестігі, Мәскеу халық банкі, әсіресе Сібір кооператорлары дамытты. 1907 ж. А. Н. Балакшин Сібір май ательелерінің одағын құрды,оның басты міндеті май саудасындағы делдалдықты жою және сыртқы нарықтарға шығу болып табылады. Одақ пайда болғанға дейін Сібір майының 90%-ы жеке экс-тігінші кеңселердің қолына түсті. Одақтың пайда болуымен өткізу нарығы үшін қатаң бәсекелестік күрес басталды. Жеке қарсыластар Одақты жою үшін үлкен қаражат жұмсады. Тек ірі Дат фирмасы «Сибирская компания» жылына жарты миллион рубль жұмсады. Балакшин басқарған одақ шетелдік нарықта көптеген бәсекелестерді бұзды. 1912 жылы А. Н. Балакшин Лондонда шетелдік кеңсені ашып, «шектес жауапкершілігі бар Сібір кооперативтік қауымдастықтар одағын» немесе қысқаша «Юнион» ұйымдастырды. Кооперативтік май экспорты Ресейге 1911-1914 жылдары берді. Ресейдің Ко-операциясы Париж, Бер-лине, Лейпциг, Нью-Йорк, Шанхай, Харбин және әлемнің басқа да ірі го-руларында өз сауда өкілдіктері арқылы халықаралық сауда байланыстарын табысты дамытты. 1895-1917 жж. кооперативтік өмірдің орталығы эко-номика емес. ХІХ-ХХ ғ.тоғысында Еуропада жұмыс қозғалысының көтерілуімен байланысты кооперативтік қозғалыстың әлеуметтік қызметін жандандыру басталды. ХХ ғасырдың басында кооперативтік қозғалыстың әлеуметтік мүмкіндіктерін бағалауда екі тәсіл айқын анықталды: социалистік және реформистік. Алғаш рет айқын партиялық ұстанымы бар Социалистік ХКА конгресінің жұмысына қатысты. Бірақ, азшылықта бола тұра, олар саяси пікірталасты ашпады.

Алайда, Ш конгресстен кейін ко-операторлар Еуропаның барлық елдерінде өнеркәсіптік және сауда капиталы жағынан саяси өзара іс-қимылмен бетпе-бет келді. Ол кооперацияның жұмыс істеп тұрған мүше-пайшыларының жеке компаниялардан жаппай жұмыстан шығаруларында, кооперацияның экономикалық қызметін шектеу, кооперативтік кәсіпорындар тауарларының сауда капиталымен бойкот туралы заңдар Тепе-теңдіктерінде көрініс тапқан. ХІХ ғасырдың 60-80-жылдары Еуропа елдерінің кооперативтік қозғалысында екі саяси бағыт қалыптасты: Социалистік (проле-тарское) және капиталистік (ұсақ туржуазды). Осы уақытта Еуропаның өнеркәсіптік жағынан дамыған елдерінде пролетариат жаппай әлеуметтік топқа, ал Англияда халықтың ауыруына айналды. Ол Интернацио-нала және Париж коммунасы идеяларының ықпалында болды. Жұмыс кооперациясы негізінен әлеуметтік партияларды қолдады. Ұсақ тауар өндірушілер көбінесе кре-дит, өткізу-жабдықтау, несие-жинақ кооперативтерін құрды және капиталистік құрылысқа қарсы шықпады. Либералды буржу-азия және оның партиялары ұсақ-буржуазиялық кооперацияға ықпал етті, өйткені ол осылайша ұсақ меншік иелерінің бұзылуы мен пролетаризациялануын тежеуге және олардың ортасында революциялық көңіл-күйдің өсуін төмендетуге тырысты. «Кооперативтік социализм» және «ко-оперативтік капитализм» теориялары конфронтацияға кірмеді. Сондықтан ХКА IV конгресінде ним ғылыми кооперация мектебінің өкілдері Шарль Жид және Э. сөз сөйледі. де Буав.

Олар кооперацияны сыныптық еңбек етудің әмбебап құралы ретінде саралады. Бірақ бельгиялық кооператорлар социалистер Э. Ансель мен Л. Бертран Социалистік партия позициясын кооперациялық қозғалыста баяндап, Бельгияда Социалистік-ским қозғалысы мен кооперация арасында қайшылықтар жоқ екенін атап өтті. Мәселен, ХКА-да сіз-кооперациялық қозғалыстың әлеуметтік мүмкіндіктерін бағалауда екі тәсіл болды: социалистік және реформистік. ХХ ғасырдың басында социалистік-жұмысшы тұтыну кооперациясының өкілдері ХКА-да көпшілікті құрды. 1895 жылы құрылған Францияның социалистік тұтыну қоғамдарының ұлттық биржасы 500000 мүшеден 1600 кооперативтерді біріктірді. 1902 ж.социал-демократтар басқаратын неміс Пролетар тұтынушылық қоғамдары өз қатарында 480000 мүше болды.

Бельгиялық Социалистік кооперативтер, жұмыс партиясының ұжымдық мүшелері сол кезде өз қатарында 100000 мүшелер, ал итальяндық кооперативтердің ұлттық лигасы-200000 болды. 1902 ж. социалистік бағыттағы кооперативтердің ұлттық одақтары басқаларының соңынан ХКА-ға кірді. 1902 жылы Манчестер қаласында ХКА V Конгресі өтті. Социалистер Конгрестің барлық отырыстарында жетекші рөл атқарды, бірақ конрестің қорытындысы сол уақыттың кооперативтік қозғалысына өте тән болды: социалистердің әсері ұлттық кооперативтік ұйымдарда басым болған жоқ, хка конгрестерінде талқыланған ең өткір мәселелер емес және жеткілікті түзетілетін шешімдер қабылданды. V конгресте қарарлар қабылданды: — Бейбітшілікті қорғау және соғысты тоқтату; — пәтер мәселесі бойынша жұмысшылар үшін тұрғын үй салу үшін барлық еркін кооперативтік қаражатты пайдалану ұсынысымен; — тұтыну және өндірістік жедел жер учаскелерін оларға мал шаруашылығы, көкөніс шаруашылығы және басқа да шаруашылықтарды ұйымдастыру үшін сатып алу туралы.