Философияның негізгі мәселесі. Екінші жағы (танымдық) — Философия — Рефераты на казахском языке — Библиотека

Философиялық ағымдардың қайсысы болмасын келесі үлкен сұрақтарға жауап береді. Адам жағалай қоршаған ортаның шындығын танып-біле ала ма әлде біле алмай ма?

Бұл сұрақ философияның үлкен тарауларының бірі — гносеологияның өзегін құрайды (gnosis — грек сөзі, тану-білу, logos — ілім). Кейде гносеология ұғымымен қатар эпистемология деген термин қолданылады (epistema — грек сөзі, білім).

Материалистік бағыттағы философтардың көпшілігі Дүниені адамның танып-біле алатынына ешқандай күмән келтірмейді.

Ал объективті идеализмге келетін болсақ, олардың бір бөлігі Дүниені| танып-білуге болады десе, келесілері бұл мәселені теріс шешеді.

Адам Дүниенің терең мәнін танып-біле алмайды, ол мүмкін емес деген көзқарасқа агностицизм деген атақ берілді (а — теріс бөлшек, gnosis — тану).

Осы ағымдардың ішіндегі субъективті идеализм ғана үзілді-кесілді біржақты шешеді: бізді жағалай қоршаған Дүниені танып-білуге.   болмайды, өйткені ол — жоқ. Әрбір адамның ішкі жан дүнисінен шығатын өз дүниесі бар. Ал сыртқы, яғни адамға әсерін тигізіп  жатқан, одан бөлек өмір сүретін Дүние жоқ. Әрине, мұндай көзқарас  бір қарағанда, қарапайым қайсыбір адамның дүниетанымына қайшы келіп, абсурд сияқты көрінеді. Бірақ философиялық деңгейде оны теріске шығару біршама қиындықтарды туғызады.

Енді дүниетануды мойындайтын философияға келетін болсақ, олар келесі  сұрақтарға жауап беруі қажет:

Адам Дүниені қалай таниды?

Адам Дүниені тану жолында қаншалықты дәрежеге көтеріле алады?

Тарихи бірінші сұраққа үш түрлі жауап берілді. Тарихи алғашқы пайда болған жауап «қайсыбір таным тәжірибеден шығады». Мұндай танымдық тұжырымға эмпиризм деген атақ берілді (emperia — грек сөзі, тәжірибе). Сонау көне заманда пайда болып, эмпиризм танымдық тұжырымдама ретінде XVII-XVIII ғ.ғ. қалыптасады. Сонымен егер танымның негізгі қайнар көзін тәжірибеде деп мойындаса, ондай танымдық бағытты біз эмпиризмге жатқызамыз. Эмпиризмге өте жақын тұрған танымдық ағым, ол —сенсуализм (sensus — латын сөзі, сезім, қабылдау, түйсік). Сенсуа­лизм таным үрдісіндегі сезімдік қабылдауды негізгі жол де есептейді. Сенсуализмнің негізгі тұжырымдарының бірі мынадай: «Алғашқы сезімде болмаған, ақыл-ойда да жоқ».

Келесі таным теориясындағы ағым — рационализм (ratio -латын сөзі, ақыл). Бұл ағым адамның ақыл-ойын, зердесін танымның өзегі, негізі ретінде қарайды.

Рационализм таным тұжырымы ретінде XIX ғ. дүниеге келеді Тарихи рационализмнің негіздері сонау көне заманда пайда болады. Грек ойшылы Парменид сол көне заманда: «Сезімдік таным тек қана жалған пікірлер туғызады, ал ақыл-ой арқылы ғана нағы акиқатқа жетуге болады», — деген ой айтқан.

Жаңа дәуірдегі математика, жаратылыстану ғылымдарын дамуы адамның ақыл-ойының құдіретін, оның табиғаттың ішкі сырын ашудағы зор мүмкіншіліктерін көрсетті.

17-18 ғ. ғылымның дамуы тіпті Европа топырағында үлке идеологиялық ағымды — Француз Ағартушыларының ақыл негізінде дүние тануға, қоғамды қайта құруға, адамдарды тәрбиелеудегі ақыл-ойдың құдіретті күшіне деген зор сенім арттыруына әкеліп жеткізді.

Бұл замандағы рационализмді қолдайтын ойшылдар дүниені ақыл-оймен қорытудың сезімдік танымнан анағұрлым терең екенін көрсете білді. Егер сезімдік таным жеке құбылыстарды, кездейсоқ нәрселерді ғана танып, шегіне жеткен жалпылық, қажеттік деңгейіне көтере алмаса, ақыл-ой, зерде арқылы адам ондай дәрежеге көтеріле алады. Сонымен ғылыми білімнің қайнар көзі, ақиқаттың анықтамасының бәрі — ақыл-ой, зердеде. Сондықтан Лейбниц ceнсуализмнің «Алғашқы сезімде болмаған, ақыл-ойда да жоқ» деген тұжырымдамасына «ақылдың өзінен басқа» деген сөздерді қосып, адамның рационалдық танымының құдіретін көрсеткісі келді.

Әрине, ғылымның әрі қарай дамуы рационализмнің біржақтылығы, сезімдік таныммен санаспау ақыл-ойдың өзінің шындықтан алшақ кетіп қалып, оның адамды адастыруы мүмкіндігін көрсетті.

Сондықтан И.Кант: «Сезімдік таным ақыл-ойсыз толық емес, ақыл-ой сезімдік танымсыз — мазмұнсыз», — деген пікір айтып танымның екі жағын бір-біріне ұштастырды. Алайда Кант мұндай көзқарасты тек қана құбылыстар әлеміне таратып, «заттың өз ішіндегісін» танудан бас тартты.

Рационализмнің ең биік шыңы ретінде Гегельдің философиясын алуға болады. Бұл кісі Дүниені абсолюттік идеяның басқа болмысы ретінде қарап, таным үрдісінің өзі абсолюттік идеяның өз-өзін танып-біліп, өзіне жаңа дәрежеде — абсолюттік рух ретінде қайтып оралуы деп түсінді. Сондықтан Дүниенің дамуын, адамзат тарихын Гегель абсолюттік идеяның логикалық жолмен өз-өзіне тереңдеуі деп түсініп, панлогизмді тудырады (pan – бәрі, logos –білім, ілім, ақыл-ой).

XIX ғасырдың өзінде-ақ рационализмнің, соған негізделген ағарту идеяларының көбі сынға алынып, олардан күткен көп сенімдер жоққа шықты, өйткені ақыл-ойға негізделген тамаша қоғамнан адамдар үміт үзе бастады.

Осы кезде рационализмді сынға алған, панлогизмге қарсы бағыталған философияның түрлері дүниеге келді. Олар — иррационализм бағыты. Егер А.Шопенгауер «Ерік философиясын», ал Ф.Ницше «билікке деген ерікті» алға қойса, З.Фрейд адамның бейсаналық» күштерін зерттей бастады.

Марксизмде «эмпиризм мен рационализмнің арасындағы қайшылық праксеолгиялық жолмен шешіледі, яғни адам мен қоғамның кажеттіктері, соларды өтеу үшін жасалатын адамдардың |іс-әрекеттері қайсыбір таным үрдістерінің қайнар көзі және ақиқаттың анықтамасы» деген пікір айтылады.

Соңғы жылдары танымның өте күрделі үрдіс екендігі, оны праксеологиямен   ұштастырып  қоймай,  сонымен  бірге  аксиологиялық (әлеуметтік-мәдени, моральдық т.с.с. құндылықтар) тұрғысынан қарау керектігі анықталды.

Енді жоғарыда қойылған келесі сұраққа – дүние тану дәрежесіне келетін болсак, оған да екі түрлі жауап алуға болады.

Жаңа дәуірдегі әртүрлі таным теориялары көп ғасырлар бойы «ғылымдардағы ашылған жаңалықтар мәңгілік сол күйінде қалады, егер болашақта ол теріске шығарылса, онда оның алғашқы ашылған кезінде-ақ қата болғаны» деген пікірде болды. Яғни ғылымдағы тану үрдісіндегі табылған білім әрқашанда толық, кемеліне келген, әрі қарай мазмұнын өзгертпейтін құбылыс ретінде қаралды. Гносеологиядағы мұндай пікірге «догматизм» (dogma — грек сөзі, шешім, ілім) деген атақ берілді.

Келесі гносеологиялық ілімдер қайсыбір ғылыми жаңалықты, білімді толық емес, салыстырмалы, тарихи, жүре келе терендетілетін құбылыс ретінде қарайды. Яғни ғылымдағы жетістіктерді де шексіз әрі қарай дамытып, тереңдете беруге болады. Сондықтан ғылым әрі қарай дамыған сайын, ғалымдар өткен уақыттағы ашылған білім салаларына жаңа көзқараспен қарап, оның шындық жағын кеңейтілген жаңа теорияның құрамына кіргізіп, ал жалған жақтарын сырттатады.

Танымдағы мұндай бағытқа «релятивизм» деген атақ берілді (relativus — латын сөзі, салыстырмалы).

Сонымен тіпті маркстік философияның шеңберінде біз гносеологиялық мәселелерге праксеологиялық шешімдердің кіргенін байқадық.

Мұның өзі бізді философияның негізгі мәселесін әрі қарай талдап «адам дүниені не үшін таниды?» деген сұраққа әкеледі. Мүмкін, ол Дүниеге таңғалып, соған қызығушылық сезімнің негізінде оны танып-білетін болар? Әлде ол адамның өмірлік мұқтаждықтарымен байланысты ма? Мысалы, Аристотельдің айтқанындай, «философияның негізінде адамның Дүниеге деген таңғалуы жатыр». Сонымен адам Дүниені танып-білудің негізінде оны өзгерте ме, я болмаса өзінің табиғи өмірге деген қызығушылығын қана-ғаттандырып қана қоя ма?

Басқаша айтқанда, адамның дүниетанымы, санасы, рухы айнала қоршаған ортаға өзінің әсерін тигізе ме, әлде Дүние сол қалпында қала бере ме?

Бұл қойылған сұрақтар философияның праксеологиялық (іс-әрекет) және аксиологиялық (құндылық) жақтарын құрайды.

Мысалы, адам материалистік көзқараста болып, дүниенің танылатынын мойындағанмен, айнала қоршаған ортаны — табиғат пен қоғамды өзінің белсенді іс-әрекеті арқылы өзгерте алатына күмән келтіруі мүмкін.

Бір қарағанда, бұл сұраққа жауап жеңіл сияқты. Оған жауап ретінде адам тағы табиғатта жоқ қалаларды, асфальт, темір-жолдарды, ұшақтарды т.с.с. көрсетуі мүмкін. Мұның бәрі де — адамның саналы іс-әрекетінің нәтижесі. Бірақ экологиялық апаттар мен дағдарыстардың дүниеге келуі, көп өсімдіктер мен жануарлардың түрлерінің келмеске кетуі, жалпы айнала қоршаған табиғаттың азғындауы, тіпті адамдардың өздерінің физикалық табиғатының әлсіреуі, осынын бәрі — жоғарыда көрсетілген жеңіл жауапқа күмән келтіруі мүмкін. Олай болса, бұл сұрақ қазіргі адамзаттың рух тебіренісінің негізгі мәселелерінің бірі болып саналады.

Негізінен алғанда, материалистік және идеалистік бағыттағы көп ойшылдар адамның шығармашылық іс-әрекетін, оның қоршаған ортаны өзгертудегі мүмкіндіктерін мойындайды.

Әсіресе, бұл мәселеге еш күмәнсіз қарап, рухтың құдіретін көрсететін ағым — ол субъективті идеализм. Оның себебі, олардың пікірінше, адам өз-дүниесін өзі құрайды. Мұндай шешім адамның шығармашылық іс-әрекетін жеке көрсетеді. Осыған орай, неміс философы И.Фихте айтқан: «Әрекет ет, әрекет ет, тағы да әрекет» — деген ұранын келтірсек болғаны.

Бұл салада тағы да бір үлкен сұрақ пайда болады. Егер адам Дүниені саналы түрде қайта құра алатын болса, онда ол оны қаншалықты өзгерте алады?

Бірінші жауапты, негізінен, төмендегі көзқарасқа теңеуге болады. Біздің шығармашылық іс-әрекетіміз Дүниені толығынан өзгертіп, жаңа, өзіміздің ойымызға сай өмірді туғыза алады. Мыса­лы, марксизмнің коммунистік идеясын осы бағытқа жатқызуға болар еді. Сонымен адам өз болмысын шығармашылық іс-әрекеті арқылы толығынан Дүниені өзгертіп жасайды.

Екінші жауап мұндай абсолюттік көзқарастан бас тартып, «Адам Дүниені өзінің саналы іс-әрекеті арқылы өзгерткенмен, оны  толығынан қайта құра алмайды, тек қана салыстырмалы түрде ғана басқа өзгертілген Дүние келуі мүмкін» деген пікір айтады. Және бұл көзқарас Дүниені өзгертуде адам «жеті рет ойланып, бір рет кесуін», бүгінгі таңдағы керектіктерін болашақтағы өмірмен ұштастырып, волюнтаризмге жол бермеу жағын, айнала қоршаған ортаға өте ұқыптылықпен қарап, адамның пенде екендігін, оның Құдай еместігін алаңдаушылық сезіммен бізге жеткізеді.

Бұл мәселе әсіресе біздің жаңару үстіндегі қоғамдағы жүргізіліп жатқан іс-әрекеттермен тығыз байланысты. Дүниені коммунистік тұрғьдан толығынан өзгерту жолынан бас тартып, біз келесі біржақтылыққа — «нарықтық жұмақ» орнату жолына түсіп кеткен жоқпыз ба? Біз неге өткен қоғамның тиімді жақтарын ұстап қала алмадық? Біз қаншалықты өзгерген қоғам орнатуымыз керек? т.с.с. Бұл сұрақтар — ашық сұрақтар. Оқырман Дүниеге деген өз көзқарасының шеңберінде бұларға өзі жауап табуға тырысса екен дейміз.

Қорыта келе, философияның негізгі мәселесінің бірінші -онтологиялық жағы «Бұл Дүние де?» деген сұраққа жауап берсе, екінші — гносеологиялық, праксеологиялық, аксиологиялық жақтары «Бұл дүниені қалайша танып-біліп, бағалап, өзгертуге болады?» деген сұраққа жауап береді.